CC BY
9Царшыга Айгерiм Элшерщызы,
КР Президент7 жанындагы МемлекеттЫ басцару академиясынъщ Сот тврел!г! институтыныц 2-курс магистранты
СОТТАР МЭРТЕБЕС1 ;АЛЫПТАСУЫНЬЩ ЭЛЕУМЕТТ1К-К;¥к;ьщтьщ МЭСЕЛЕЛЕР1
Елбасыньщ судьялардыц «V сьезвде койган тапсырмасына сэйкес, Жогары сот кецесшщ соцгы отырысында жергшкп жэне баска соттардыц судьялары кызметшщ бос орындарына канди-даттарды iрiктеуде жогарыда аталган талаптарга сай келетш адамдар арасынан орта«жасы 33-ке келгендердi тандап, конкурсты; негiзде кабылдауды жYзеге асырудамыз. Осы тэжiрибенi келешекте сактаган дурыс деп есептеймiз. Судьялывда «кандидаттарды iрiктеу жYЙесiнщ кукыкты; непздерш езгерту сот жуйе сшщ беделш арттыруга, тэуелсiздiк кепiлдiгiн жэне судьяларга ;ол сугылмаушылыщты, сот корпусыныц жэне оныц резервшщ курамына «кездейсо;» тулгалардыц кiруiне жол бермеудi к;амтамасыз етед^ Yмiткерлердi дурыс iрiктеу сот корпусыныц мшаз калпын курастыруга негiз болады.
вйткенi, судья лауазымына орналасуга кандидат тулгаларды конкурс шаралары ар;ылы тандау шынайылы; пен обьективтiлiктi камтамасыз етедi. K^азiргi танда сот жYЙесiнде алдын ала судья лауазымына кандидат тулганыц моральды;-адамгершiлiк ;асиеттерш бiлу тэжiрибесi колданылуда. Моральды; жэне жеке сапала-рын аны;тау ма;сатында облысты; жэне оган тенестiрiлген соттар конкурс бойынша бос судья лауазымына орналасуга кандидат тулгалардыц тiзiмiн жолдайды. Конкурс;а катысушылардыц тiзiмi букаралы; аппарат куралдарында жарияла-нады. Эрбiр кандидат облысты; соттыц отырысында тал;ыланады. Компроматты; мэлiметтердi алдын ала аны;тау судья лауазымына лайы;ты тулгаларды тандауга жэне беделше юр келтiрген тулгаларды тексерш, тазалауга ез ы;палын тигiзедi. «Сот жYЙесi мен судьяларыныц мэртебесi туралы» зацныц 28-бабында судья Казахстан Республикасыныц Конституциясын жэне зац-дарын булжытпай сактауга, судьялы; антына адал болуга, судья эдебi талаптарын орындауга жэне судьяныц беделi мен вдщр-;асиетш туаретш немесе оныц адалдыгына, эдiлдiгiне кумэн тугызатын барлы; нэрседен аула; болуга, сыбайлас жем;орлы;тыц кез келген кершютерше ;арсы туруга, судьялар кенесiнiн купиясын
сактауга мiндеттi екенi на;ты керсетшген. Ягни, судья лауазымын ащаруга Yмiттенген кандидаттар жогарыда аталган талаптарды са;тай алатын, судья деген ат;а юр тYсiрмейтiн тулга болуы тшс.
Судьяга койылатын талаптар Казахстан Республикасыныц сот жYЙесi мен судьяларыныц мэртебес туралы Казахстан Республикасыныц2000 жылгы 25 желто;сандагы №132 Конституциялы; зацыныц 28-бабында карастырылган [2].
Казахстан Республикасы Конституцияныц Каза;станды ;у;ы;ты; мемлекет ретiнде орны;тыру туралы ережесiн дэйектi тYрде юке асыру билiктi белу принципiн жэне сот билтн мемлекеттiк билiктiн бiр тармагы ретiнде ныгайтуды жYзеге асырмайынша мYмкiн емес.
Мемлекетiмiз тэуелдiлiк алгалы берi басталып келе жат;ан жэне бiздщ Республиканыц Президентi Н.А. Назарбаев езшщ Казахстан халкына арнаган 2007 жылгы 28 а;пан кYнгi «Жаца элемдегi жаца Каза;стан» атты Жолдауында «Ку;ы; ;олдану жэне кукыщ тэжрибесш ныгайту» белiмiнде: ашы;, демократиялы; когамныц iргетасын дэйектi ныгайта отырып, бiз демократия мен кук^Iк тэртiбi -ажырагысыз угымдар екенiн, бiрiнсiз-бiрi емiр CYре алмайтынын есте са;тауымыз керек. Сонды;тан да азаматтардыц ку;ык;тары мен бостанды;тарын коргайтын пэрмендi жYЙе кажет, сондык;тан негiзгi мiндет - езше тэн ултты; бiрегейлiгi мен элеуметпк эдiлеттiлiгiмен бiрге бYкiл халы;тыц экономикалы; жагдайымен тэуелсiз, гYлденген жэне саяси турак;ты Казакстанды куру» деп керсеткендей аны;талатын, Казахстан Республикасыныц саяси жYЙесiндегi кYрделi езгерiстердi мемлекеттiн жаца ;ылмысты; саясатты курумен байланыстырды.
Барлы; эдшет жYЙесiнiн тYбiрлi реформалану жагдайларында, сонымен катар сот ендiрiсiнiн денгейiнiн жогарлауына, жэне сот тэуелсiздiгiн, кэсiптiлiктi камтамасыз етуге багыталган сотта сот ;ызметшщ сапасын арттыру мэселесi езектi болып келдi.
Елiмiз тэуелсiздiк алганнан бер^ сот жYЙесiндегi Негiзгi Зац кабылдагалы ку;ы;тык реформа еткiзумен, когам емiрiндегi зацыныц, ;укы;ты коргаудыц, азаматтар мен уйымдардыц
№ 4 (28) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
бостандыгы мен зандьщ ;ызушылыгын беютетш, елiмiздщ Конституциясы мен зацдарымен свзсiз орындалатын жауапты мэселелер ;ойылды.
Сот билтн мемлекеттiк билштщ тармагы ретiнде тану Казахстан Республикасы мемле-кеттiк к¥рылысыныц негiзiне билiктi бвлу т^жырымдамасын енпзудщ ар;асында мYмкiн болды.
Сот жYЙесiн соттардыц жиынтыгы ретiнде ;араудыц ;алыптас;ан тYсiнiгi сот билiгi сия;ты осындай к^былыстыц квп ;ырлылыгын кврсетпейдi. Сот жYЙесiнщ ^¥Рамына кiретiн сот жYЙесi мен соттар жYЙесiн айырып ;арау ^сынылды. Сот жYЙесi взара байланыс;ан элементтердщ: сот эдiлдiгiн ^йымдастыратын жэне ;амтамасыз ететiн соттар жYЙесi мен бас;а да органдардыц жиынтыгы ретшде зерттеледi.
0зшщ зацды; бекiтуiн алган сот жYЙесiнщ элементтерi сот жYЙесi де, соттармен тiкелей бай-ланысы бас;а да мемлекеттiк инсти-
туттар: Жогаргы Сот Кецеа, Судьялар одагы.
Казахстан Республикасы Конституциясы-на, Казахстан Республикасы Президентшщ «Казахстан Республикасыныц iшкi iстер орган-дары туралы» 1995 жылгы 21 желто;сандагы зацына жэне оларга ;айшы келмейтiн бас;а да нормативтiк актiлерге сэйкес шю iстер органдары «Казахстан Республикасыныц зандарына сэйкес аны;тау, алдын ала тергеу мен жедел iздестiру ;ызметш, сондай-а; ;огамды; тэртiптi са;тау мен ;огамды; каушазддап ;амтамасыз ету, адам мен азаматтыц ;^ы;тары мен бостандыгына, ;огам мен мемлекеттiн мYДделерiне ;ылмысты; жэне взге де зацга ;арсы ;ол с^гушылы^тардыц алдын алу жэне жолын кесу жвнiндегi ащарушылы; жэне вюм етушiлiк функцияларын жYзеге асыратын ар-найы мемлекеттiк орган болып табылады» («1шю iстер органдары туралы» зацныц 1-бабы) [3].
Судья, сот, ;азы - сот тврелiгiн жYзеге асыру вкiлеттiгi берiлген, вз мiндеттерiн кэсш;ойлы; негiзде орындайтын лауазымды т^лга. Ол вз ;^зыреп шегiнде iстi жеке-дара ;арайды, соттыц отырысын дайындау не оныц Yкiмiнiн немесе баска да шешiмiнiн орындалуын ;амтамасыз ету жвшнде вкiм жасау ;ызметш ат;арады. Каза;станда барлы; судьялардыц мэртебесi бiрдей жэне бiр-бiрiнен тек вкiлеттiктерiмен гана ерекшеленедь Судьяныц жагдайы
Казахстан Республикасыныц Конституциясы-мен, Казахстан Республикасыныц «Сот жYЙесi мен судьяларыныц мэртебесi туралы» Зацымен жэне взге де зацдармен ай;ындалады [2]. Оган зацда квзделмеген соттан тыс ат;арымдар мен мiндеттер жYктелмейдi, сондай-а; ол ;ылмыс;а ;арсы курес, зацдылы; пен тэр^бш са;тау
мэселелерi жвнiндегi мемлекет жэне ;огамды; ^^рылымдардыц ;^рамынаенпзшмейщ. Кызметке
конституция мен зацдарга сэйкес сайланады немесе тагайындалады, оныц ;ызмет аталмыш конституциялы; зацда квзделген негiзде жэне тэртшпен то;татылады немесе то;татыла тирады. Судьялар ауыстырылмайды эрi тэуелсiздiгi кон-ституциямен жэне зацмен ;оргалады жэне сот тврелшн жYзеге асыруы кезiнде осы екеуiне гана багынады. Оган ;ылмыс Yстiнде ^сталган немесе ауыр ;ылмыс жасаган жагдайдан бас;а ретте ешкiмнiн тиiспеуiне, ;ызметше ешкiмнiн араласпауына зац жYзiнде кепiлдiк берiлген. 1сп судьялар ал;асыныц ;^рамында ;арайтын судья ют ;арауга байланысты туындайтын барлы; мэселелердi шешу кезiнде тврагалы; етушiмен жэне бас;а судьялармен тец болады.
Судья сот ютерш ;арау кезiнде зацдылы;ты б^зганы Yшiн, судья эдебiне ;айшы келетiн терю ;ылы; жасаганы Yшiн, ецбек тэрибш врескел б^зганы Yшiн тэртiптiк жауапкершшкке тарты-лады. Судья взiнiн жогары мэртебесiне сэйкес мемлекет есебiнен материалды; жэне элеуметпк-т^рмысты; жагынан ;амсыздандырылады.
Судья мэртебесiнiн зерттелу тарихын шартты тYрде Yш кезецге бвлуге болады.
Бiрiншi кезец, судья туралы магл^маттардыц патшалы; Ресей т^сында жиналып, с^рыпталуы, жары; квруi. Б^л кезец 1917 жылы Казан твнкерiсiне дейiн созылды.
Eкiншi кезец (1917-1990) кецес дэуiрiнде судья мэртебесiн зерттеу пролетарлы; квз;араста жYргiзiлдi. Казахстан Yшiн ец алгаш;ы гылыми ецбек болып М. Шаламовтыц «Судебное устройство Казахстана» зерттеуш айтуга болады. Одан кешн М.С. Сапаргалиев бiрнеше енбектерiн жа-рия еттi.
Yшiншi кезец, Казахстан тэуелсiздiк алганнан кейiнгi уа;ыт. Б^л кезецде ец алгаш;ы сот билш мен судья мэртебесiн гылыми т^ргыдан зертте-ген профессор К.Х. Хали;ов судьяныц мэртебесi мен оныц тэуелшзднше жан-жа;ты талдау жасап кешнп зерттеушiлерге багыт-багдар бердi [4, 15 б.].
Лауазымды т^лганыц ;огамдагы орны мен элеуметтiк мэртебесi сол лауазымды т^лга вкiлi болып табылатын ^йым мемлекеттi бас;ару саласында ;андай ;ызмет ащаратындыгымен аны;талады. Б^л реттен судья да тыс ;алмайды. Судьяныц ;огамдагы орны, сот ат;аратын юпен, ягни зацдылы; пен тэрибш ;оргау, сот
эдiлдiгiн жYзеге асыру, сот тврелшн еш;андай кедергiсiз, ешюмнщ н^с;ауы мен б^йрыгынсыз, тэуелсiз жYзеге асыру мацыздылыгымен ерекшеленедi.
Бiздiн ;огамымызда судьяныц алатын орнын аны;тау Yшiн судья институтыныц элеуметтiк бастау-;айнар квзш ашып, б^л институттыц ;алыптасу тарихына квнiл аударган жвн.
Эйткеш кенес хальщ сотынын тарихы сол кездегi зангерлердщ 6ip^aTap жумыстарында кврсетiлген, ал ^аза^стандыщ соттардын тарихы бул мэселенщ ажырамас бвлiгi болып табылады. 1936 жылгы Конституция ^абылданганга дейiн Казахстан автономиялыщ республика к¥^ыгында РКФСР ^урамында болып келд^ сондыщтан 6i3 кенеспк сот жYЙесiн РКФСР-га ^атысты талдауга мэжбYP болдыщ.
Сот жYЙесiн реформалау, судьялардын элеуметпк беделiн арттырып, сот органдарын жеке адамнын ^у^ыгы мен бостандыгыныц сенiмдi кепiлi етуге, ^огамдыщ карым-катынастардыц субъектшершщ
арасындагы дау, тартыстардын занды, эрi эдiлеттi тYPде шешiлуiне, судьяларды, олардын отба-сы мYшелерiн ^укыщтыщ жэне элеуметтiк ^оргау мэселелерiне багытталган болып табылады.
Судьянын, ягни мемлекетпк билiк вкiлiнiн iсiне ба^ылау жасаудын квптеген тYрлерi, кен тараган ^огамдыщ пiкiр, квз^арастар олардын жумысына тшсн бага беруге ыщпал етiп, сот зерттеушщ жан-жа^ты эрi толывданды болуына эсер етедi. Элеуметтiк ба^ылау халыщтын ара-сында сот iсiнiн беделш квтередi, бул вз кезегiнде азаматтардын занды курметтеу мшез-^ул^ын ^амтамасыз ету мYмкiндiгiн кенейте тYседi.
Колданыетан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казахстан Республикасынын Конституциясы, 30 тамыз, 1995 ж.
2. Казахстан Республикасынын сот жYЙесi мен судьяларынын мэртебесi туралы Казахстан Республикасынын 2000 жылгы 25 желто^сандагы № 132 Конституциялыщ заны // (сонгы взгерiстер мен толыщтырулар 17.11.08 ж. жагдайы бойынша енгiзiлген) - «Eгемендi Казахстан» 2011 жылгы 30 желто^сан № 333-334
3. Казахстан Республикасынын шю iстер органдары туралы 1995 ж. 21 желто^сандагы № 2707 Казахстан Республикасынын Заны.
4. Халиков К.Х. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. - 2007. -№3. - С. 161.
Fbinbrnuмацалада автор соттардыцмэртебестц цалыптасуыныц элеуметтт цуцыцтыцнег1здерт талдап, Цазацстан Республикасыныц сот жуйеа мен судьяларыныц мэртебеа туралы Зацына гылыми нег1здеме берген.
Туйт свздер: судья, сот жуйеа, мэртебе.
Автор в научной статье рассматривает социально-правовую основу формирования статуса судов, а также дает обоснование на закон о судебной системе и статусе судей Республики Казахстан.
Ключевые слова: судья, судебная система, статус.
In a scientific article author examines the social and legal basis for the formation status of courts, as well as provides a basis for the law on the judicial system and status ofjudges of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: judge, judicial system, status.
A^epiM Элшерщызы Каршь^а,
КР Президент жанындагы Мемлекетпк бас^ару академиясынын Сот тврелт институтынын 2-курс магистранты
Соттар мэртебеС калыптасуыныц элеуметтж-к^кыктык; мэселелерi
Каршыга Айгерим Алшериевна,
магистрантка 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте РК
Социально-правовые проблемы формирования статуса судов
Karschiga Aigerim Alsherievna,
undergraduate ofthe 2nd course of Institute ofjustice Academies ofpublic administration at the President of RK
Social and legal basis for the formation status of courts
