CC BY
0SOSiAL-M9Navi MUHiTiN SAFLIGININ QORUNMASI PROBLEMi
FiR9DUN NADiR OGLU iBRAHiMOV,
ADPU-nun §aki filiahnm professoru, https://orcid.org/0000-0002-0775-1048
GUNEL OKTAY QIZI 9LiYEVA
ADPU-nun §aki filialinin ba§ muallimi https://orcid.org/0000-0002-6613 -8227
Xulasa: Bu mdqald sosial-mdndvi ekologiyada bohran tdhlukdsind hdsr olunmu§, sosial-mdndvi muhitin safligmm qorunmasinin aktualligi vurgulamr vd problemin hdlli yolu verilir.
Agar sozlar: sosial-mdmvi ekologiya, qloballa§ma, qlobal problem, sosial instinkt, mdddni-mdndvi muhit, milli-fdlsdfi fikir.
Summary: This article is focused on crisis danger in social moral ecology and is emphasized the urgency of the protection of the purity of social-moral environment and is given the solution way of the problem.
Keywords: social-moral ecology, globalisation, global problem, social instinct, cultural-moral environment, national-philosophical thought.
Резюме: В тезисе внимание направляется на кризисную угрозу социально-моральной экологии, акцентируется внимание на актуальности защиты чистоты социально-моральной среды и показываются пути решения этой проблемы.
Ключевые слова: социально-моральная экология, глобализация, глобальная пробпема, социальный инстинкт, культурно-моральная среда, национально-философская мнение.
ЭМэ olunmu§ tsdqiqat materiallari üzrs interpretasiya.
Sosial va manavi mühitin tamiz saxlanilmasi müasir camiyyatda ciddi problemdir. Bu movzuda bazi problemlar va 9atinliklar a§agidakilar ola bilar:
Texnologiyanin tasiri: Raqamsal dovrda yaradilan texnologiya va sosial media platformalari insanlarin sosial va manavi saglamligina zarar vera bilar. Sosial mediada dezinformasiya, manipulyasiya mazmunu va virtual tacavüzkarlar sosial va manavi mühitin tamizliyini tahdid eda bilar.
Dayarlarin mahv edilmasi: istehlak gilgmligi, eqoistlik, hormatsizlik va dayar mühakimalarinin tahrif edilmasi kimi vaziyyatlar camiyyatdaki sosial va manavi alaqalari zaiflada bilar.
Rabita problemlari: texnologiyanin inki§afi ila üz-üza ünsiyyatin azalmasi, empatiyanin olmamasi va sosial hamrayliyin azalmasi kimi problemlar sosial va manavi mühitin safligini tahdid eda bilar.
Manavi mahv: korrupsiya, yalan xabarlar, manavi dayarlarin mahv edilmasi kimi vaziyyatlar sosial va manavi mühitin saglamligina manfi tasir gostara bilar.
Bu problemlarin ohdasindan galmak va sosial va manavi mühiti tamiz saxlamaq ü9ün a§agidaki addimlar atila bilar:
§üur va tahsil: camiyyata sosial va manavi dayarlar oyratmakla §üur artirila bilar.
Yax^i ünsiyyat tacrübalari: sosial alaqalarin güclandirilmasi empatiya, hormat va a9iq ünsiyyat kimi yax§i ünsiyyat tacrübalarini ta§viq etmakla alda edila bilar.
Texnologiyadan istifadanin $üurlu idara edilmasi: raqamsal texnologiyanin saglam va §üurlu istifadasi ta§viq edilmalidir.
Sosial hamrayliyin güclandirilmasi: yardim, hamraylik va Sosial Masuliyyat haqqinda malumatliligin artirilmasi camiyyatdaki sosial va manavi saglamligi qoruyur.
Liderlik va idaraetma: icma liderlari, qeyri-hökumat ta§kilatlari va dövlat qurumlari sosial va manavi dayarlara uygun siyasat va tacrübalar inki§af etdirmalidirlar.
Sistem-struktur yana§ma söylamaya asas verir ki, qloballa§an dünyanin tasirindan yan ke9mak mümkün deyildir. öslinda buna lüzum da yoxdur, 9ünki sivilizasiyanin mantiqi beladir. Odur ki, milli-manavi dayarlarin qorunmasinin 9ixi§ yollarini tapmaq zarurati ila qar§ila§mi§iq va bu pro ses davamli §axalanmakdadir. Bu hadisa hami§aya§ar tabiata malikdir. Qloballa§ma prosesinin i§tirak9isi olmaq zarurati va onun §artlandirdiyi problemin hami§aya§ar tabiata malik olmasi taqdim barasinda söhbat a9digimiz masalanin tadqiqatinin aktualligini iddia etmaya asas verir. Bela bir masalanin tadqiqatinda milli-manavi dayarlarin qloballa§ma §araitinda maruz qaldigi manfi manavi-ekoloji tasirlar predmet kimi se9ila bilar.
Qloballa§ma §araitinda milli manavi dayarlarin da§ina bilacayi manfi manavi ekoloji tasir lardan qorunma yollarinin müayyanla§dirilmasi yolu ila bagli ideya irali sürmak ümumi i§in xey rina olar. Bu mülahizalarimizda nazara aliriq ki, faaliyyat dünyasi ideyaya söykanan insan iki aspektdan birina üstünlük verir: 1) böyük ideya par9alanir, pillalanir va ona 9atmaq yolunda atilmali addimlarin asasinda duran ki9ik ideyalar, ki9ik maqsadlar ortaya 9ixir; 2) adamlarin 9oxu ki9ik maqsadlara nail olmaq ü9ün faaliyyat göstarir va bu maqsadlarin toplusundan, camindan böyük maqsad, böyük natica hasil edirlar.
Müasir pedaqogika §axsiyyata tam psixi sistem kimi baxir, burada bioloji va sosial xüsusiyyatlar ayrilmazdir [2;90]. §axsiyyat ictimai hayatin mahsulu olmaqla, ham da canli orqanizmdir. §axsiyyatin formala§masi va davrani§inda sosioloji ila biolojinin münasibati olduqca mürakkabdir va insanin inki§afinin müxtalif dövrlarinda §axsiyyata eyni tasir göstarmir [6;73].
insan sadaca cismani-bioloji varliq olmadigi kimi, onu ahata edan mühitda sadaca tabii mühit deyil. insan sosial varliq olaraq digar insanlarla va ümuman camiyyatla qar§iliqli alaqaya girir va bu alaqalar onun formala§masina ciddi tasir göstarir. Bu manada insanin ekologiyasi bioloji ekologiya ila yana§i sosial va manavi ekologiyani da ahata edir. insanin manaviyyati genetik asaslara malik olsa da, asasan sosial-manavi mühitin tasiri ila formala§ir va burada camiyyatin madani-manavi hayati, insanin yeti§diyi mühitin kulturoloji aspektlari üstün rol oynayir [3;88].
Müasir dövrda an aktual problemlardan biri milli özünütacrid va qloballa§ma arasindaki opti mal nisbatin tapilmasidir. Qloballa§ma prosesi elm, texnika, texnologiya ila ümumba§ari dayar larla yana§i milli kimliyi müayyan edan madani-manavi amillara da sirayat etmaya meyillidir [2;406].
Fiziki-bioloji ekologiyada oldugu kimi, sosial-manavi ekologiyada da böhran ba§ vera bilar. Ona göra da sosial-manavi mühitin safliginin qorunmasi dövrün qlobal problemlarindan biridir. Bayagi madaniyyatin ayaq a9ib yeridiyi, xarici ölkalardan milli-manavi mühitimiza yaban9i olan tasirlarin güclandiyi bir vaxtda sosial-manavi ekologiyanin problemlarina balad olmali, ictimai hayatimiza kanardan daxil olan yad tasirlardan qorunmaq ü9ün ganclarimizda milli özünüdark keyfiyyatlari, sosial özünümüdafia instinkti formala§dirmaliyiq, insanin atrafinda onun daxilin daki manaviyyat ü9ün qoruyucu mühit olmalidir [4;25-27]. Bu maqsadla biz nalari qorumali oldugumuzu bilmali, müvafiq meyarlar müayyanla§dirmali va tahsil-tarbiya prosesinda hamin meyarlari diqqat markazina 9akmaliyik.
Biz ke9mi§imizda olan istanilan keyfiyyati milli invariant, pozitiv cahat kimi qabul eda bilmarik. Takzib olunmaz ki, haqiqi milli keyfiyyatlar millati ya§adan, onu inki§af etdiran keyfiy yatlardir. Bu zaman ke9mi§dan daha 9ox bu günümüza va galacayimiza, milli-manavi idealimiza xidmat etmali, milli §üur prizmasindan süzülarak i§lanilan mafkuraya asaslanmali oldugumuzu unuda bilmarik [2;408].
Bela bir mafkura, ideologiya Azarbaycanda mövcuddur: Azarbaycan9iliq Azarbaycan dövla tinin milli-siyasi mafkurasina 9evrilmi§dir. Dövlatimizin sözü gedan istiqamatda strateji plani vardir, ela bir plan ki, vatanda§larimizla xarici tasir arasinda qoruyucu saha yaradilmasini nazarda tutur [4;162-164].
9minlikla soylamak olar ki, milli varligi qoruyub saxlamaq funksiyasini Azarbaycan dovlati oz uzarina goturmu§dur. indi vacib amali vazifa insanlarin ya§adigi madani-manavi muhiti safla§dirmaq, manavi ekologiya problemini sistemli §akilda hall etmakdir.
Dovlatin strateji planina uygun insanlarin madani manavi kamillik, ozunudark daracasini va iradasini yuksaltmak, xarici tasirlara qar§i reaksiya qabiliyyatini guclandirmak, sosial instinktini formala§dirmaq istiqamatinda tahsil sisteminda tatbiq olunan tadris proqramlarini optimalla§ dirmaq diqqat markazina 9akilmalidir. Maktabin funksiyasi va ona munasibat dayi§malidir. 9gar biz maktabi sadaca talim vasitasi kimi deyil, ham da tarbiya ocagi kimi qoruyub saxlamaq istayiriksa, onca milli-madani-manavi muhiti qorumaq haqqinda du§unmaliyik. Tahsil ozu da butovlukda milli ideologiyanin tarkib hissasina 9evrilmalidir.
ideologiya ila tarbiya arasinda munasibat diqqat markazina 9akilmalidir. Tarbiya fardlara yonalmi§ olur va har bir fardin movcud madani-manavi dayarlara yiyalanmasina 9ali§ir. ideolo giya isa millat saviyyasinda olur va butovlukda ictimai inki§afin tamin olunmasi namina bu dayarlar sisteminin ozunu nazari §akilda formala§dirir. Odur ki, har bir sivil olkada oldugu kimi, Azarbaycanda da tarbiya prosesi milli ideologiya zamininda hayata ke9irilir. Bu baximdan, pedaqoji proses va pedaqoji nazariyya da tam mustaqil olmayib, milli-falsafi fikrin va ideolo giyanin talablarina uygun suratda har bir inki§af marhalasinda yenidan qurulmalidir. Bu gun bela bir yenidanqurmanin ham nazari, ham da praktiki-texnoloji aspektdan i§lanilmasi zarurati muvcuddur [2;417].
T9dqiqatin umumifogmasinin sxematik interpretasiyasi befodir:
Burada sozugedan qloballa§an dunyada milli-manavi dayarlarin yad tasirlardan qorunmasi yollarinin nazari baximdan muayyanla§dirilmasina yonalan falsafi-pedaqoji tabiatli ideyanin asasina sistem-struktur yana§ma, antropoloji pedaqoji baxi§lar qoyulmu§dur.
Qloballa§ma §araitinda milli-manavi dayarlarin formala§masina istiqamatlanmi§ yeni texnolo giyalarin i§lanilmasi va maktablilarin emosional-iradi qabiliyyatlarinin inki§af etdirilmasi tahsi lin amaliyyat aspektini ta§kil edir. Bu prosesin asas didaktik vahidini talimin metodlari ta§kil edir.
Onu da qeyd edak ki, insanda tabii, sosial, madani qabiliyyatlar onun daxili aktivliyinin potensiali ila uzvi suratda baglidir. Bu aktivlik §axsiyyatin axlaqi va manavi dayarlarinin saviyyasina uygun muayyan istiqamatlilik va muvafiq xarakterik xususiyyatlar qazanir. Manaviy yat insanin §axsi inteqral xarakteristikasi kimi onun keyfiyyat gostaricilarinin hacminin movcud lugunu va §axsi xarakteristikasini nazarda tutur, §axsi keyfiyyatlarini, xususiyyatini pozmaga 9ali§an hadisalara qar§i daxili psixoloji dayaniqligin gostaricisi olaraq ozunu biruza verir.
Manaviyyat daxili meyllarin va §axsi gucun toramasi kimi "xaricdan" formala§dirila bilmaz. Onlar daxildan formala§maga ba§layir, inki§af edarak yayilir va oz hududlarindan 9ixmaq u9un
müayyan orientir tapir va insanda ózünütarbiyaya meyl, manavi cahatdan takmilla§maya, axlaqi inki§afa stimul yaradir.
Qloballa§an dünyada manavi dayarlarin, sosial idrakin paradiqmalannm dayi§ masi ba§ verir. Ozünütarbiya, ózünüta§kil va ózünüdarkin mazmunu, nazariyyasi (sinergetika) getdikca daha bóyük móvqelar fath edir. Bela dayi§malarin asasinda ideyalar durur. Bunlara aid edila bilar: -dünyanin va onun haqqinda elmi biliyin sistemliliyi, bütóvlüyü; -inki§afin qeyri xattiliyi, 9oxvariantligi, dónmazliyi; -canli sistemlarin ózünüta§kili, ózünütarbiyasi va ózünüdarki; -xaosun va nizamin, zarurat va tasadüfün qar§iliqli alaqasi;
-insanin tabiatla dialoqu prosesinda sosial sistemin (camiyyatin), manavi dayarlarin takmilla§dirilmasi va inki§afin tamin olunmasi [5;197-198 ]. Natica.
1) 9xlaqi-manavi dayarlarin milli ananalardan istifada edarak texnoloji la§dirilmasi onun asas xarakteristikalari olan maqsadi - funksionalligina, mantiqi mazmunluluga, instrumental-texnolojiliya aaslanmaq lazimdir.
2) Oyrananlarin axlaqi-manavi dayarlarila bagli qabiliyyatlarinin takmilla§diril masi ü9ün motivasiya, intellektual, prosesual bacariqlarla ehtiva olunan komponent lar se9ilmali va onlarin inki§afina xüsusi §arait yaradilmalidir.
3) 3xlaqi-manavi dayarlarin formala§masinda milli ananalarin nazara alinmasi diaqnostik, tani§liq, sóvqedici, praktik-yaradici kimi ardicil marhalalarla hayata ke9irildikda daha samarali naticalar alda edilir.
9D9BÍYYAT
1. 9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika", 2004, 432s.
2. Xalilov S.S . Tahsil, talim, tarbiya. Baki: "Azarbaycan Universiteti", 2005, 650s. 3.ibrahimov F.N., Hüseynzada R.L. Pedaqogika (darslik-2 cildda) I cild. Baki: "Mütarcim", 2013, 548 s.
4. Qaralov Z.i. Tarbiya (prinsiplar, mazmun, metodika). I cild, Baki: "Pedaqogika", 2003, 268s.
5. Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010,516s.
6. Pa§ayev Э.Х., Rüstamov F.A. Pedaqogika. Baki: "Nurlan", 2002, 464s.
7. Бад Б.М. Педагогическая антропология: Учебное пособия. Б.М. М.:УРАО, 1998, 576 с.
