Научная статья на тему 'СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СІЛТІСІЗДЕНГЕН ҚАРА ТОПЫРАҚТАРЫНДАҒЫ ГУМУСТЫҢ ЖОҒАЛУ ҮРДІСТЕРІ'

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СІЛТІСІЗДЕНГЕН ҚАРА ТОПЫРАҚТАРЫНДАҒЫ ГУМУСТЫҢ ЖОҒАЛУ ҮРДІСТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дегумификация / гумификация / гумустың минерализациялануы / топырақ дегредациясы / сілтісізденген қара топырақ. / dehumification / humification / mineralization of humus / soil degradation / leached chernozem.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — М. Тоқтар, А.А. Закиева, Э.Е. Кантарбаева, М.Б. Ахметов

Аннотация. Бұл мақалада Солтүстік Қазақстан облысы сілтісізденген қара топырақты егіншілік алқаптарының топырағындағы гумустың минерализациялану арқылы және эрозиялық үрдістердің нәтижесінде жоғалу мөлшері мен дегумификациялану үрдістері қарастырылған. Топырақтың дегумификациялануының қазіргі қарқыны ауылшаруашылық жерлерінің құнарлылығының төмендеуі мен өнімділіктің азаюына алып келеді, топырақ құнарлылығы құнды ресурс болып табылады. Органикалық заттардың ыдырау үрдісі мен оның дегумификациялануы тың топырақты жырту арқылы және оны ауылшарашылық жағдайында дұрыс пайдаланбау салдарынан орын алады. Солтүстік Қазақстан облысында тың игеру жылдарынан кейін топырақтың қарқынды түрде дегумификациялану үрдістері кең таралған. Зерттеу нысанының сілтісізденген қара топырағындағы гумустың минерализациялану арқылы 0,69 т/га және эрозиялық үрдістердің нәтижесінде 0,011 т/га жоғалатындығы анықталынды. Ауылшаруашылық жерлерін ұзақ жылдар бойы егіншілікке пайдалану мен қорғау жұмыстарының дұрыс жолға қойылмауы, топырақтағы гумустың мөлшерін толықтыратын органикалық заттардың жетіспеушілігі гумустың баланстық тепе-теңдігін бұзады, ал органикалық заттар топырақ құрылымдарын бір-бірімен байланыстырып, қоршаған орта факторларына төзімділігін арттырады. Егіс алқаптарының жыртылатын топырақ қабатындағы топырақ құрылымдарының бұзылуы, шаңды құрылымдардың басымдығы, гумус қабатының жұқаруы мен эрозиялық үрдістердің орын алуы анықталынды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — М. Тоқтар, А.А. Закиева, Э.Е. Кантарбаева, М.Б. Ахметов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROCESSES OF HUMUS LOSS IN LEACHED CHERNOZEM SOILS OF THE NORTH KAZAKHSTAN REGION

This article discusses the processes of dehumification and loss of humus in leached chernozem soils of agricultural lands of the North Kazakhstan region due to mineralization and as a result of erosion processes. Modern rates of soil dehumification lead to a decrease in the fertility of agricultural land and a decrease in yields, soil fertility is a valuable resource. The intensive process of decomposition of organic matter and its dehumidification occurs as a result of plowing virgin soil and as a result of its improper use in agricultural conditions. In the North Kazakhstan region, after the development of virgin lands, trends of intensive soil dehumidification are widespread. It was found that the object of study, leached chernozem, loses 0.69 t/ha by mineralization of humus and 0.011 t/ha as a result of erosion processes. Due to the long-term agricultural use of the land, improper construction of soil protection works, lack of organic substances that complement the humus composition of the soil, the balance of humus is disturbed, and organic substances connect soil structures with each other, increasing resistance to environmental factors. The destruction of soil structures of the plowed soil layer, the predominance of dust structures, thinning of the humus layer and the intensity of erosion processes were revealed.

Текст научной работы на тему «СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СІЛТІСІЗДЕНГЕН ҚАРА ТОПЫРАҚТАРЫНДАҒЫ ГУМУСТЫҢ ЖОҒАЛУ ҮРДІСТЕРІ»

ДЕГРАДАЦИЯ И ОХРАНА ПОЧВ

ГРНТИ 68.05.01:87.21.01

DOI: 10.51886/1999-740Х_2024_2_18

М. Тоцтар1*, А.А.Закиева2, Э.Е. Кантарбаева3, М.Б. Ахметов3 СОЛТYСТIК КАЗАХСТАН ОБЛЫСЫ С1ЛТ1С1ЗДЕНГЕН ЦАРА ТОПЫРАЦТАРЫНДАГЫ ГУМУСТЫН, ЖОГАЛУ YРДIСТЕРI

1в1в.О. Оспанов атындагы К,азац топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы ц., эл-Фараби дацгылы, 75 В, К^азацстан,

*e-mail: murat-toktar@mail.ru 2«Семей цаласыныц Шэкэрiм атындагыуниверситетi» КеАК, 071412, Семей ц., Глинки квшеС 20а, К^азацстан, e-mail: araisyly@mail.ru 3М. Крзыбаев атындагы Солтустж Цазацстануниверситетi, 150000, Петропавл ц., Пушкин квшеа, 86, К^азацстан, е-mail: tompik.m@mail.ru

Аннотация. Бул макалада СолтYстiк Казахстан облысы сытшзденген кара топыракты егшшыж алкаптарыныц топырагындагы гумустьщ минерализациялану аркылы жэне эрозиялык YPДiстердiц нэтижесiнде жогалу мeлшерi мен дегумификациялану YPДiстерi карастырылган. Топырактыц дегумификациялануыныц казiрri ;ар;ыны ауылшаруашылык жерлершщ кунарлылыгыныц тeмендеуi мен eнiмдiлiктiц азаюына алып келедi, топырак кунарлылыгы кунды ресурс болып табылады. Органикалык заттардыц ыдырау YPДiсi мен оныц дегумификациялануы тыц топыракты жырту аркылы жэне оны ауылшарашылык жагдайында дурыс пайдаланбау салдарынан орын алады. СолтYстiк Казакстан облысында тыц игеру жылдарынан кешн топырактыц каркынды тYPде дегумификациялану YPДiстерi кец таралган. Зерттеу нысаныныц сытшзденген кара топырагындагы гумустыц минерализациялану аркылы 0,69 т/га жэне эрозиялы; YPДiстердiц нэтижесiнде 0,011 т/га жогалатындыгы аныкталынды. Ауылшаруашылы; жерлерiн узак жылдар боиы егiншiлiкке паидалану мен коргау жумыстарыныц дурыс жолга коиылмауы, топырактагы гумустыц мелшерш толыктыратын органикалык заттардыц жеткпеушыш гумустыц баланстык тепе-тецдiгiн бузады, ал органикалык заттар топырак курылымдарын бiр-бiрiмен баиланыстырып, коршаган орта факторларына тeзiмдiлiгiн арттырады. Егiс алкаптарыныц жыртылатын топырак кабатындагы топырак курылымдарыныц бузылуы, шацды курылымдардыц басымдыны, гумус кабатыныц жукаруы мен эрозиялык YPДiстердiц орын алуы аныкталынды.

ТYйiндi свздер: дегумификация, гумификация, гумустыц минерализациялануы, топырак дегредациясы, сiлтiсiзденген кара топырак.

К1Р1СПЕ

Топырак курылымдарыныц бузылуы, топырактыц агроэкожYЙесiнiц проблемаларыныц бiрi болып табылады. БYгiнiгi тацда 1954 жылдардан бастап, тыц жерлердi игеруден кейiнгi 70 жылдыц келемшде топырактыц дегумйфйкацяйлануы СолтYстiк Казак-стан ещрлершде каркынды тYPде жYPу-де. Елдщ негiзгi ауыл шаруашылы-гыныц ресурсы болып табылатын СолтYстiк Казакстан облысыныц кара топырактарында карашiрiктiц терк

балансы 620-дан 1650 кг/га-га дешн курады, карашiрiк мeлшерi 20-28 %-га тeмендедi. Генетикалык жэне агроeнер-кэсштж тургыдан толык зерттелш-беген топырактар жыртылып, ауылшар-уашылык айналымына енпзыд^ Орман алкаптарын едэуiр аудандарда кесу, сока айналымымен eцдеу жэне тырма-лау YPДiстерi дефляцияныц дамуына алып келд^ нэтйжесiнде дегумификация YPДiстерi орын ала бастады. Сол-тYстiк Казакстан облысыныц ауыл шар-уашылыгында кара топыракты Yздiксiз

пайдалануына байланысты, бул топы-рацтагы А+В цабаттарынын жуцаруын, топырац цурылымынын e3repyÍH, непз-ri цоректж заттардын азаюын туындат-ты, бул топырацтагы эрозйялыц урд^-терiн Yдетедi [1, 2]. Топырацтын ен бел-сендi органйкалыц заттары [3-5] eric алцаптары жыртылганнан кешнп ал-гашцы жылдары ыдырау YPДicтeрiнe цатысады. Мысалы, тын жeрлeрдi жыр-тудан кeйiнгi Украйнанын цалын цабат-ты цара топырагын 100 жылдыц пай-далану кeзiндe гумустын орташа жылдыц шыгындары алгашцы 12 жыл шш-де 0,14%, келеа 25 жылда 0,08%, содан кешн 0,04% цурайды [6, 7]. ОнтYcтiк цара топырацтагы гумустын мeлшeрi-нщ жылдыц темендеу царцыны келесь дей байцалады: бiрiншi он жылдыцта -1 т/га, eкiншi он жылдыцта - 0,5 т/га жэне Yшiншi он жылдыцта - 0,4 т/га [8]. Ягнй гумустын жогалуы бастапцы кез-дерде ете царцынды жYрeдi. Тын жер топырацтарында гумустын ыдырауы eciмдiк цалдыцтарын гумйфйкацйялау арцылы онын жана TYзiлiмдeрiнe сэйкес жYрeдi. Осы тын жeрлeрдi жыртудан кeйiн тепе-тендж бузылады, топырацца ауа цол же^мдШп артады, топырацтын органйкалыц заттарынын тотыгу YPДic-тeрi жылдамдайды, сонын нэтйжесшде топырацта гумустын жогалу жылдам-дыгы артады. Сондыцтан СолтYcтiк ^азацстаннын цара топырац жамылгы-сындагы гумустын мeлшeрi мен органйкалыц заттарынын баланыстыц ца-cйeттeрiн зерттеу жэне оны сацтау маныздылыцца йе.

СолтYcтiк ^азацстан облысында ауылшаруашылыц жeрлeрiнiн цуры-лымдыц жагдайы бойынша eгicтiк жерлер кeлeмi 5 млн 381,6 мын гек-тардан астамды цурайды. Онын iшiндe, ^ызылжар ауданынын eгicтiк жерлерь нiн цурылымы ауыл шаруашылыгы алцаптарынын 217,7 мын гектарын цамтйды.

Топырацтын органйкалыц зат-тары топырацтын статйстйкалыц жэне

дйнамйкалыц цасйеттерше шeшyшi эсер eтeдi, олардын eнiмдiлiгiн, жжтел-yiн жэне гeнeзйciн аныцтайды [9, 10]. Гумус - цара топырац цурылымын цалыптастырудын нeгiзгi факторы [11, 12]. Гумустыц заттар топырацтын фйзй-ка-хймйялыц цаcйeттeрi мен цоректж рeжймiнe Yлкeн эсер eтeдi [13]. ^ара топырацтын ciнiрy цабiлeтi топырац-тагы гумустын мeлшeрiмeн де аныцта-лады. Гумустыц заттар мйкроэлемент-тердщ кeзi рeтiндe цызмет eтeдi, мйк-роорганйзмдeрдiн эртYрлi топтарынын кeбeюiнe цолайлы орта болып табыла-ды, олардын цурамында фйзйологйя-лыц бeлceндi заттар болуымен ерекше-лeнeдi [14] eciмдiктeрiнiн мйнералды цорeктeнyiнe элeмeнттeрдiн ащмдШ-гше ыцпал eтeдi [15-18].

Кeйбiр зерттеулерде узац мeрзiмдi 118 жылдан астам ауылшаруашылыц мацсатта пайдаланудын эceрiнeн цара топырацтарындагы гумустын мeлшeрi-нiн eзгeрyi тек eгic алцаптарынын жогаргы цабатында гана емес, сонымен цатар тeмeнгi цабаттарында да жYрeдi [19-24].

Гумус жэне онын цурамдас бeлiк-тeрi - гумустыц заттар топырац цунар-лылыгыньщ нeгiзi болып табылады, олар eздeрi ауылшаруашылыц дацылда-рынын eнiм цурауына жэне топырац цу-нарлылыгынын басца жагдайлары мен факторларынын тйiмдi болуына мYм-кiндiк бeрeдi. Жалпы цара топырац -гумустын мeлшeрi мен цоры бойынша ен бай топырац. Мысалы, В. В. Докучаев 19 гасырдын тоцсаныншы жылдары-нын басында Рeceйдiн цара топырацты аймацтарында 3,6 мйллйон гектардан асатын гумус мeлшeрi 10 пайыздан жогары eгic алцаптарын аныцтаган. ^азiргi танда мундай топырацтардын бiрдe-бiр гектары сацталмады. Сол себепт гумустын рeлi жаhандыц эколо-гйялыц маныздылыцца йе болып табылады [25]. Сондыцтан, цазiргi уацытта топырацтагы гумусты сацтау жэне топырацтын цунарлылыгын арттыру

басты мацыздылыкда ие. Солтустж ^азакстан облысыныц топырак жамыл-гысынын басым бeлiгiн кураИтын кара топыра;тыц дегумификациялану Yрдiс-терi eзектi проблемалардыц бiрi болып табылады.

ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1 МЕН МАТЕРИАЛДАР

Зертттеу нысаны. СолтYстiк ^азакстан облысы ^ызылжар ауданы егiс ал;аптары. Ауданныц аумагында ауанын ылгалдану коэффициентi К=1,0-1,2 мэнге ие 2200-2300°С аралыгында-гы 10°С жогары температура мeлшерi-мен сипатталады. Жылдык орташа жа-уын-шашын мeлшерi - 370-420 мм [26]. Зерттеу нысанынын топырак типi сiлтiсiзденген кара топыракты жаздык бидаи егiс ал;абы (54°84'50.82'' N; 69° 08'13.65'' Е).

Зерттеу нысаны болып табыла-тын ^ызылжар ауданы СолтYстiк ^аза;стан облысындагы ауылшаруашы-лы; eндiрiсi мен егш шаруашылыгын-дагы негiзгi аудандардын бiрi. Жалпы жер кeлемi 6,15 мын км2 аумакты кураиды.

Зерттеу нысанынын топырак тYзушi жыныстар лесстi кумбалшыктар мен кумды саздактардан турады.

СолтYстiк ^азакстан облысынын негiзгi топырак жамылгысы шалгынды кара топырак, эдеттегi кара топырак онтустж-шыгыс бeлiктерiнде кебiрлен-ген эдеттеп кара топырак, солтYстiк бeлiктерiнде орманнын сур шакатты топырактары, сыт^зденген кара топырак, солтYстiк шетк бeлiктерiнде iрi кебiрленген массивтi топырактары таралады. Гранулометриялык курамы боиынша балшыкты, ауыр кум балшык-ты, орташа жэне жещл кум балшыкты, кумдак топырактар кездеседi [27, 28].

Сытгазденген кара топыракты жаздык бидаи епс алкабынын eнде-летiн топырак кабатында тыгыздыгы 1,20 г/см3 тeменгi кабаттарга караи 1,27 ден 1,50 г/см3 дешн артады. Топы-рактагы гумус мeлшерi 0-25 см кабатында 3,55%, рН ортасы 7,4, ащру

негiздерiнiн косындысы 23 мг-экв, то-пырактагы жылжымалы азот 30 мг/кг, жылжымалы фосфор 100 мг/кг, жыл-жымалы калии 620 мг/кг кураиды.

Зерттеу эдiстерi. Топырактын курамындагы жалпы карашiрiндi И.В. Тюриннiн эдiсiмен аньщталынды [31]. Топырактын морфологиялык си-паттамасы жалпы топырактану эдкте-мелерi боиынша жYргiзiлдi. Топырак тыгыздылыгы боиынша цилиндр ар-кылы алынган топырак Yлгiлерi кептiргiш шкафта 1050С температурада 6 сагат боиы кептiрiп, эксикаторда салкындату аркылы аныкталынды.

ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛ^ЫЛАУ

Топырак кескiнi сытгазденген кара топыракты жаздык бидаи епс алкабына салынып, топырак кабаттары боиынша морфологиялык сипаттама-лар мен зерттеулер жYргiзiлдi (сурет 1).

0-11 см, ^н^рт-сур тYстi, кур^ак, борпылдак, кесектьшанды курылым, женiл кум-балшыкты, топырак тыгыз-дыгы боиынша келесi кабатка eтуi аикын.

11-32 см, кYHгiрт-сур тYстi, тыгыз-далган, ылгалды жэне дымкыл, кесекть усак тYИiршiктi-шанды курылым, орташа кумбалшык, жэндiктердiн iздерi мен жауын курттар кездеседi, келесi кабатка eтуi бiркелкi емес.

32-45 см, сур-коныр тYстi, тыгыз-далган, кесектi, ылгалды жэне дымкыл, жауын курттарынын копролиттерi кез-деседi, жiнiшке жiп тэрiздi eсiмдiк тамырлары таралады, келесi кабатка eтуi аикын.

45-66 см, ашык-сур тYстi, ылгалды жэне дымкыл, аздап тыгыздалган, жангакты-шанды курылым, орташа кум балшык, жiнiшке жiп тэрiздi eсiмдiк тамырлары кездеседi, келесi кабатка eтуi аикын.

66-92 см, саргыш-коныр, ылгалды жэне дымкыл, тыгыз, жiнiшке жш тэрiз-дi eсiмдiк тамырлары кездесед^ НС1 туз кышкылында кYштi кeпiршидi.

92-123 см, саргыш-крцыр тусп, ;урылымсыз, тыгыз, жещл ;ум бал-шы;ты, тыгыз, ылгалды, жiнiшке та-мырлар ета аз мелшерде кездеседi НС1 туз ;ыш;ылында кYштi кепiршидi.

Топыра; кескiндерiнiн жогарыгы ;абаттары кYHгiрт-сур тYстен ен темен-гi ;абаттарга саргыш-;оныр тYске ;а-раИ ауысады. Топыра; кескiнiнiн жогар-гы 0-11 см ;абаты жещл ;умбалшы;ты шанды ;урылым басым, борпылда; болып келедi, ягни эрозиялы; YPДiс-терге ете беИiм. НС1 (10%) туз кыш;ы-лында 66 см кабатынан бастап кYштi кепiршидi.

Жазды; бидаи егiс ал;абында сiлтiсiзденген кара топыра;ты уза;

мерзiмдi егiншлiкке паидлану, топыра; коргау шараларынын дурыс жолга ;оиылмауынан, топыра;ты ;амтамасыз ететiн органикалы; заттардын азаюы, гумустын минерализациялану ар;ылы жогалуы, сонын нэтижесiнде органика-лы; заттардын тапшылыганан топы-ра;тын эрозияга ушырау каупi артады. Топыра;тын гумусты ;абатында бiртiн-деп жу;ару YPДiстерi орын алады. Зерттеу нысаныны топырагыннын жогаргы 0-25 см топыра; ;абатындагы гумустын минерализациялану ар;ылы жогалуы жэне эрозиялы; YPДiстермен жогалуынын себебi мен нэтижелерi ;арастырылды.

Сурет 1 - Зерттеу нысанынын топыра; кескiнi

Гумустын минерализациялануы ар;ылы органикалы; ;алды;тар сонгы ешмдерше деИiн ыдыраиды. Минерал-дану нэтижесшде органикалы; ;алды;-тарда бекiтiлген эртYрлi элементтердiн минералды формаларга ауысуы жYредi.

Топыра; кескiнi боиынша гумус мелшерi 0-92 см ;абат;а деИiн кезде-седi. 0-11 см ;абатында 3,66%, 11-32 см топыра; ;абатында 2,84% ;ураиды, те-менгi ;абаттарга ;араи бiртiндеп азая-ды. Топыра; ;абаттары боиынша 3,660,48% аралыгында кездесед^ Топыра;-

тын тыгыздылыгы жогары ;абаттардан теменгi ;абаттарга ;араи артады. Ягни 1,2-1,50 г/см3 (кесте 1). Топыра;тын минерализациялану ар;ылы жогалу мел-шерiн аны;тау Yшiн жыртылатын топы-ра; ;абаты (0-25 см) боиынша гумус мелшерi 3,55% ;ураиды. Ал, топыра; тыгыздылыгы 1,2 ;ураиды (кесте 1). 1-кестеде берiлген мэлiметтерi боиынша топыра;тын жыртылатын ;абатын-дагы (0-25 см) гумус ;оры 106,5 т/га ;ураиды. Жалпы топыра;тагы гумусты; заттар еамджтер Yшiн топыра;-

тын, кептеген физикалыц цасиеттерш оцтайландырады. Топырацтагы органи-калыц заттардыц мелшерi негурлым жогары болса, физикалыц цасиеттерi согурлым тиiмдi болады. Топырацтыц жогары цабатыныц кесект цурылымы бузылып, теменгi цабаттарга цараи

тыгыздалуы, топырацца тYсетiн органи-калыц заттардыц аздыгы жэне топырац цурылымдарыныц езгерiске ушырауы баицалады. Нэтижесiнде гумустыц минерализациялану арцылы жогалуы Yрдiстерi царцынды тYPде орын алады.

Кесте 1 - Сытгазденген цара топырац цурамындагы гумус мелшерi мен топырац тыгыздылыгы, 2022 жыл

Терецдш, см Гумус, % Топырац тыгыздылыгы, г/см3

Топырац кескiнiнiн цабаттары боиынша

0-11 3,66 1,2

11-32 2,84 1,27

32-66 0,9 1,37

66-92 0,48 1,46

92-123 - 1,48

123-140 - 1,50

Жыртылатын топырац цабаты боиынша

0-25 3,55 1,2

Гумустыц минерализациялану мелшерi егiстiк цабатындагы гумустыц жалпы мелшерiмен, топырацты ецдеу-дiн белгiлi бiр жYИесiндегi оныц турац-тылыц дэрежеамен, климаттыц жаг-даилармен аныцталады. Минерализациялану арцылы гумустыц жогалуы формула (1) боиынша есептелiндi: Пм = Г • h • d • Км • Кк (1)

Пм - минерализациялану арцылы гумустыц жогалуы;

Г - топырацтагы гумустыц мелшер^ h - егiстiк цабатыныц цалыцдыгы; d - топырацтыц келемдж массасы; Км - гумустыц минерализациялану коэффициент^

Кк - биологиялыц енiмдiлiктiн салыстырмалы индексi.

Кесте 2 - Сыт^зденген цара топырацтагы гумустыц мелшерi (0-25 см) жэне минерализациялану мэндер^ 2022 жыл

Г (%) И (см) d (г/см3) Км Кк Пм (т/га)

3,55 25 1,25 0,0052 1,2 0,69

Зерттеу нысаны боиынша СолтYс-тiк ^азацстан облысыныц сытгазден-ген цара топырацтарында орташа жыл-дыц гумустыц минерализациялануы арцылы жогалуы 0,69 т/га цураиды (кесте 2). Топырацта бiр уацытта орга-никалыц заттардыц езгеруiне баила-нысты екi царама-царсы багытталган Yрдiстер жYредi - минерализация жэне гумификация. Топырацца жаца органи-

калыц заттарды енпзген кезде, оныц массасыныц 70-80%-ы 2 жыл шшде минерализацияланады. ^алган 20-30% гумификациядан етедi [30]. БYгiнгi тац-да егiстiк жерлердi царцынды тYPде паидалануга баиланысты топырацца тYсетiн органикалыц заттардыц мел-шерi азаиып минерализациялану мен гумификациялану YPДiстерiндегi ба-ланстыц тепе-тендiктiн бузылу жагдаи-

лары орын алуда, бул YPДiстер топырац-тыц дегумификациялануын жылдам-датады.

Сытгазденген цара топырацтагы гумустыц жогалуы эрозиялыц YPДiстiн эсерiнен - органикалыц заттардыц, атап аитцанда гумустыц цорыныц жогалуы цара топырацты егiс алцаптары Yшiн егiншiлiктен туындаган цолаисыз езге-рютердщ бiрi болып табылады. В.В. Докучаев, П.А. Костычев жэне В.А. Ковда, Н.Ф. Ганжара жэне басца зерттеушыер [31-35] атап еткендеи, гумустыц оц тепе-тендiгiн жэне жалпы цара топырацтыц цунарлылыгын сацтау Yшiн, олар органикалыц заттарды Yнемi цабылдауды цажет етедi. Органикалыц заттармен цамтамасыз ету гумустыц цара топы-рацтагы жогалу цаупiн темендетедi. ^аз1рп уацытта бул езектi проблемага аиналды, егiншiлiк багытындагы 70 жылдыц шшде гумустыц минерализа-циялануыныц жогарылауы жэне епс-тiктiн топырагына органикалыц заттардыц тYсуiнiн темендеуi нэтижесiнде

Сытгазденген цара топырацтыц жогаргы цабатыныц цурылымдарыныц бузылуына баиланысты жэне ауылшар-уашылыгында топырацты цоргау шара-ларыныц дурыс жYргiзiлмеуiнен, топы-рацца тYстетiн органикалыц заттардыц азаюынан эрозия нэтижесiнде гумустыц жогалуы 0,011 т/га цураиды (кесте 3). Егiс алцаптарындагы топырацта орын алган эрозиялыц YPДiстер мен гумустыц жогалуы топырац жамылгысы-ныц деградациясы мен ауылшаруашы-лыц енiмдiлiгiнiн темендеуiнiн басым себебi болып табылады.

цара топырацтарда царашiрiк цабатта-рыныц цалыцдыгы да, гумустыц жалпы мелшерi де аитарлыцтаи темендедi.

Топырац эрозиясы нэтижесiнде гумустыц мелшерiнiн темендеуi жерп-лiктi эртYрлi топырац климат жагдаи-ларына жэне оныц даму дэрежес мен сыртцы факторлардыц эсерше баиланысты. Сондыцтан топырацтыц дегуми-фикациялану барысында эрозиялыц Yрдiстердi аныцтау мен багалау топырац жамылгысыныц шаиылу дэреже-сiне сэикес жYргiзiледi [36, 37].

Топырацтан шаиылу нэтижесшде эрозияга ушыраган егiс алцаптарынан гумустыц мелшершщ темендеу YPДiс-терi формула (2) боиынша аныцта-лынды:

Пэ=СС.Г/100 (2)

Пэ - эрозия нэтижесшде гумустыц мелшершщ темендеу^

СС - топырацтыц орташа жылдыц шаиылуы;

Г - топырацтагы гумустыц мелшерi.

КОРЫТЫНДЫ Зерттеу нысаныныц жыртылатын топырац цабатыныц топырац цурылым-дарыныц бузылуы, шацды цурылым-дардыц басым болуы, гумус цабатыныц жуцаруы мен эрозиялыц YPДiстердщ орын алуына баиланысты дегумифика-циялыц YPДiстер царцынды тYPДе орын алган.

СолтYстiк Казацстан облысыныц сiлтiсiзденген цара топырацтарында минерализациялану мен гумификация-лану YPДiстерiндегi баланыстыц тепе-тендiк бузылуынан орташа жылдыц

Кесте 3- Сiлтiсiзденен цара топырацтагы гумус мелшерi жэне топырацтыц орташа жылдыц шаиылуы мэш, 2022 жыл

СС (т/га) Г (%) Пэ (т/га)

0,30 3,55 0,011

гумустын, минерализациялануы ар;ы- топыра;та эрозия урдктершен гумус-лы жогалуы 0,69 т/га кураиды. Ал, тын жогалуы 0,011 т/га кураиды.

ПАИДАЛАНЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР

1. Кененбаев С.Б. Сохранение плодородия почв - важнеишая проблема сельского хозяиства// Вестник С.-х. Наука Казахстана. - 2003. - № 12. - С. 25-26.

2. Сапаров А.С., Рамазанова Р.К. Пути повышения урожаиности сельско-хозяиственных культур и плодородия почв в рыночных условиях// Вестник С.-х. науки Казахстана. - 2002. - № 1. - С. 27-29.

3. Сеидалина К.Х. Современное состояние плодородия черноземных почв Северного Казахстана. Диссертация, Тюмень. - 2009. - 7 с.

4. Агроэкологическое состояние черноземов ЦЧО / под ред. А. П. Шербакова, И. И. Васенева. - Курск, 1996. - 326 с.

5. Беляев А.Б. Трансформация гумусного состояния черноземов целинных при длительном сельскохозяиственном использовании// Черноземы России: экологическое состояние и почвенные процессы. - Йзд-во Воронеж. Ун-та, 2006.

- С. 301-305.

6. Когут Б.М. Сезонная динамика гумуса и его лабильных форм при сельскохозяиственном использовании черноземов// Вестник МГУ Сер.почвовед. - 1987.

- №4. - С. 14-19.

7. Носко, Б.С. Гумусовое состояние почв Украины и пути его регулирования// Почвоведение. - 1992. - №10. - С. 33-39.

8. Носко, Б.С. Изменение гумусного состояния чернозема типичного под влиянием удобрении// Почвоведение. - 1987. - №5. - С. 26-32.

9. Адерихин П.Г. Гумус южных и обыкновенных черноземов ЦЧО и изменение его в условиях сельскохозяиственного производства// Труды ВГУ - 1968. - Вып. 1., Т. 65. - С. 67-80.

10. Александрова И.В. Органическое вещество почвы и азотное питание растении// Почвоведение. - 1977. - №5. - С. 31-38.

11. Вальков В.Ф. Генезис почв Северного Кавказа / Ростов-Дон, 1976. - 160 с.

12. Ковда В.А. Почвенныи покров, его улучшение, использование и охрана /

- М.: Наука, 1981. - 184 с.

13. Слюсарев В.Н. Сравнительная характеристика физико-химических своиств чернозема выщелоченного Западного Предкавказья в системе агроэко-логического мониторинга// КубГАУ - 2011. - № 4 (31) - С. 168-171.

14. Алиев С.А. Экология и энергетика биохимических процессов превращения органического вещества почв. - Баку, 1978. - 253 с.

15. Гришина Л.А. Гумусообразование и гумусное состояние почв - М., 1986.

- 243 с.

16. Звягинцев, Д.Г. Биология почв: учебник / - 3-е изд., испр. и доп. - М.: Изд-во МГУ 2005. - 445 с.

17. Кононова М.М. Проблема почвенного гумуса и современные задачи его изучения / - М., 1951. - 392 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

18. Минеев В.Г. Агрохимия, биология и экология почвы. - М.: Росагропро-миздат, 1990. - 20 с.

19. Александрова Л.Н. Органическое вещество почвы и процессы его трансформации. - Л.: Наука, 1980. - 287 с.

20. Барановская, А.В. К вопросу изучения процессов гумусообразования в

черноземных и каштановых почвах Ставрополья// Сборник науч.-иссл. работ молодых ученых Ставроп. НИИСХ. - Ставрополь, 1968. - Вып. 1. - С. 126-138.

21. Русанов А.М. Гумусообразование и гумус лесостепных и степных черноземов Южного Предуралья// Почвоведение. - 2009. - №10. - С. 1184-1191.

22. Сиухина М.С. Влияние сельскохозяиственного использования на гумусовое состояние чернозема выщелоченного Новосибирского Приобья// научное обеспечение развития АПК в условиях реформирования: Материалы научнои конференции профессорско-преподавательского состава, научных сотрудников и аспирантов СПбГАУ - Санкт-Петербург, 29-30 янв, 2009. - С. 139142.

23. Кононова, М.М. Проблема почвенного гумуса и современные задачи его изучения. - 1951. - 392 с.

24. Коробскои Н.Ф. Изменение органического вещества почв Западного Предкавказья при землепользовании// Докл. Рос.акад. с.-х. наук. - 1995. -№ 6.

- С. 20-22.

25. Ефремов Е.Н. Совершенствование мониторинга почв земель сельско-хозяиственного назначения и учет состояния их плодородия// Плодородие. - 2011.

- №3 (60). - С. 42-44.

26. Агроклиматические ресурсы Северо-Казахстанскои области научно-прикладнои справочник. Астана, 2017. - С. 45.

27. Федорин Ю.В. Почвы Казахскои ССР. Выпуск 1. Северо-Казахстанская область/ Алмата,1960. - С. 39.

28. Дурасов А.М., Тазабеков Т.Т., Почвы Казахстана. Алматы, 1981. - С. 118.

29. Аринушкина Е.В. Методы определения общего содержания гумуса в почвах. Книга. Руководство по химическому анализу почв. 1961. - С. 130-139.

30. Жуков А.И., Попов П.Д., Регулирование баланса гумуса в почве. 1988.

- С. 19-34.

31. Бижоев, В. М. Динамика гумуса в черноземе при длительном удобрении и орошении// Плодородие. - 2006. - №6. - С. 32-34.

32. Ганжара, Н. Ф. Сезонная и многолетняя динамика содержания органических веществ в дерново-подзолистых почвах 105 Смоленскои области// Известия ТСХА. - 1978. - № 6. - С. 95-101.

33. Громовик, А. И. Трансформация и динамика активных компонентов в составе гумуса черноземов, выщелоченных при разных антропогенных нагрузках// Докл. Рос.акад. с.-х. наук. - 2012. - №1. - С. 30-33.

34. Ковда, В. А. Почвенныи покров, его улучшение, использование и охрана.

- М.: Наука, 1981. - 184 с.

35. Лозановская, И. Н. Теория и практика использования органических удобрении. - М., 1987. - 95 с.

36. Методические указания по определению баланса питательных веществ азота, фосфора, калия, гумуса, кальция. М.: ЦИНАО, 2000. - 40 с.

37. Титова В.И. Баланс гумуса в земледелии: Метод. пособ. Н. Новгород: НГСХА, 1999. - 23 с.

REFERENCES

1. Kenenbaev S.B. Soil fertility preservation is the most important problem of agriculture// Bulletin of Agricultural Science of Kazakhstan. - 2003. - № 12. - Р. 25-26.

2. Saparov A.S., Ramazanova R.K. Ways to increase crop yields and soil fertility in

market conditions// Bulletin of Agricultural science of Kazakhstan. - 2002. - № 1. - P. 27-29.

3. Seidalina K.H. The current state of fertility of chernozem soils of Northern Kazakhstan. Dissertation, Tyumen. - 2009. - 7 p.

4. Agroecological state of chernozems of the Central Agricultural District / Edited by A. P. Sherbakov, I. I. Vasenev. Kursk, 1996. - 326 p.

5. Belyaev A.B. Transformation of the humus state of virgin chernozems with prolonged agricultural use// Chernozems of Russia: ecological status and soil processes.

- Voronezh Publishing House. Unita, 2006. - P. 301-305.

6. Kogut B.M. Seasonal dynamics of humus and its labile forms in the agricultural use of chernozems// Bulletin of the Moscow State University. Ser.soil Scientist. - 1987.

- №4. - P. 14-19.

7. Nosko, B.S. Humus state of soils of Ukraine and ways of its regulation// Soil science. - 1992. - № 10. - P. 33-39.

8. Nosko, B.S. Change in the humus state of typical chernozem under the influence of fertilizers// Soil science. - 1987. - № 5. - P. 26-32.

9. Aderichin P.G. Humus of southern and ordinary chernozems of the Central Agricultural District and its change in conditions of agricultural production// Proceedings of the VSU. - 1968. - Issue 1.- Vol. 65. - P. 67-80.

10. Alexandrova I.V. Soil organic matter and nitrogen nutrition of plants// Soil science. - 1977. - № 5. - P. 31-38.

11. Valkov V.F. Genesis of soils of the North Caucasus / Rostov-Don, 1976. - 160 p.

12 Kovda V.A. Soil cover, its improvement, use and protection / - M.: Nauka, 1981. - 184p.

13. Slyusarev V.N. Comparative characteristics of the physico-chemical properties of leached chernozem of the Western Caucasus in the system of agroecological monitoring// KubGAU. - 2011. - № 4 (31) - P. 168-171.

14. Aliyev S.A. Ecology and energetics of biochemical processes of transformation of organic matter of soils. Baku, 1978. - 253 p.

15. Grishina L.A. Humus formation and humus state of soils. - M., 1986. - 243 p.

16 Zvyagintsev, D.G. Soil biology: textbook / Zenova. - 3rd ed., ispr. and additional.

- M.: Publishing House of Moscow State University, 2005. - 445 p.

17. Kononova M.M. The problem of soil humus and modern tasks of its study/ - M., 1951. - 392 p.

18. Mineev V.G. Agrochemistry, biology and ecology of soil. - M.: Rosagropromizdat, 1990. - 20 p.

19. Alexandrova L.N. Soil organic matter and its transformation processes. - L.: Nauka, 1980. - 287 p.

20. Baranovskaya, A.V. On the issue of studying the processes of humus formation in chernozem and chestnut soils of Stavropol territory// Collection of scientific research. the works of young scientists in Stavropol. NIISHa. - Stavropol, 1968. - Issue 1. - P. 126-138.

21. Rusanov A.M. Humus formation and humus of forest-steppe and steppe chernozems of the Southern Urals// Soil science. - 2009. - № 10. - P. 1184-1191.

22. Siukhina M.S. The influence of agricultural use on the humus state of the leached chernozem of the Novosibirsk Ob region// Scientific support for the development of agriculture in the conditions of reform: Materials of the scientific conference of the teaching staff, researchers and graduate students of St. Peter-sburg State Agrarian University. - 2009. - P. 139-142.

23. Kononova, M.M. The problem of soil humus and modern tasks of its study. -

1951. - 392 p.

24. Korobskoy N.F. Changes in the organic matter of soils of the Western Caucasus in land use// Dokl. Russian Academy of Sciences. - 1995. -№ 6. - Р. 20-22.

25. Efremov E.N. Improving soil monitoring of agricultural lands and taking into account the state of their fertility// Fertility. - 2011. - №3 (60). - Р. 42-44.

26. Agro-climatic resources of the North Kazakhstan region scientific and applied reference book. Astana, 2017. - Р. 45.

27. Fedorin Yu.V. Soils of the Kazakh SSR. Issue 1. North Kazakhstan region/ Almaty, 1960. - Р. 39.

28. Durasov A.M., Tazabekov T.T., Soils of Kazakhstan. Almaty, 1981. - Р. 118.

29. Arinushkina E.V. Methods for determining the total humus content in soils. Book. Manual of chemical analysis of soils. - 1961. - Р. 130-139.

30. Zhukov A.I., Popov P.D., Regulation of humus balance in soil. 1988.- Р. 19-34.

31. Bizhoev, V. M. Dynamics of humus in chernozem with prolonged fertilization and irrigation// Fertility - 2006. - № 6. - Р. 32-34.

32. Ganzhara, N. F. Seasonal and long-term dynamics of organic matter content in sodpodzolic soils of the Smolensk region 105// Izvestiya TSKhA - 1978. - № 6. - Р. 95-101.

33. Gromovik, A. I. Transformation and dynamics of active components in the humus of chernozems, leached at different anthropogenic loads// Dokl. Russian Academy of Sciences. - 2012. - № 1. - Р. 30-33.

34. Kovda, V. A. Soil cover, its improvement, use and protection . - M.: Nauka, 1981.

- 184 p .

35. Lozanovskaya, I. N. Theory and practice of using organic fertilizers.- 1987. - 95 p.

36. Methodological guidelines for determining the balance of nutrients nitrogen, phosphorus, potassium, humus, calcium. M.: TSINAO, 2000. 40 p.

37. Titova V.I. Humus balance in agriculture: Method. N. Novgorod: NGSHA, 1999.

- 23 p .

РЕЗЮМЕ

М. Токтар1*, А. Закиева2, Э.Е. Кантарбаева3. М.Б. Ахметов3.

ПРОЦЕССЫ ПОТЕРИ ГУМУСА В ВЫЩЕЛОЧННЫХ ЧЕРНОЗЕМНЫХ ПОЧВАХ СЕВЕРНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТЙ 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У.Успанова, 050060, Алматы, аль-Фараби, 75 В, Казахстан,

*е-таИ: murat-toktar@mail.ru 2 НАО «Университет имени Шакарима города Семей», 071412, г.Семей., ул. Глинки 20 а, Казахстан, е-mail: araisyly@mail.ru 3Северо-Казахстанский университет имени М.Козыбаева, 150000, г. Петропавловск, улица Пушкина, 86, Казахстан, е-mail: tompik.m@mail.ru

В данной статье рассмотрены процессы дегумификации и потери гумуса в выщелоченных черноземных почвах сельскохозяиственных угодии Северо-Казахстанскои области за счет минерализации и в результате эрозионных процессов. Современные темпы дегумификации почв приводят к снижению плодородия сельскохозяиственных угодии и снижению урожаиности, плодородие почв является ценным ресурсом. Интенсивньш процесс разложения органического вещества и его дегумификация происходит в результате вспашки целиннои почвы и вследствие неправильного ее

использования в сельскохозяйственных условиях. В Северо-Казахстанскои области после освоения целины широко распространены тенденции интенсивной дегумификации почв. Установлено, что объект исследования, выщелаченньш чернозем, теряет гумус путем минерализации 0,69 т/га и в результате эрозионных процессов 0,011 т/га. Из-за многолетнего земледельческого использования земли, неправильного построения почвозащитных работ, нехватки органических веществ, дополняющих гумусныи состав почвы нарушается баланс гумуса, а органические вещества соединяют структуры почвы друг с другом, повышая устоичивость к факторам внешнеи среды. Выявлены разрушения почвенных структур вспахиваемого почвенного слоя, преобладание пылевавых структур, уменьшение гумусового слоя и интенсивность эрозионных процессов.

Ключевые слова: дегумификация, гумификация, минерализация гумуса, дергадация почвы, выщелочныи чернозем.

SUMMARY

М. Toktar1*, А. Zakiyeva2, Е.Е. Kantarbaeva3. M.B. Akhmetov3.

PROCESSES OF HUMUS LOSS IN LEACHED CHERNOZEM SOILS OF THE NORTH

KAZAKHSTAN REGION

1 Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U.U. Uspanov, 050060, Almaty, al-Farabi avenue, 75 B, Kazakhstan, *e-mail: murat-toktar@mail.ru 2NAO «Shakarim University of Semey», 071412, Semey, Glinki str., 20 a, Kazakhstan,

e-mail: araisyly@mail.ru

This article discusses the processes of dehumification and loss of humus in leached chernozem soils of agricultural lands of the North Kazakhstan region due to mineralization and as a result of erosion processes. Modern rates of soil dehumification lead to a decrease in the fertility of agricultural land and a decrease in yields, soil fertility is a valuable resource. The intensive process of decomposition of organic matter and its dehumidification occurs as a result of plowing virgin soil and as a result of its improper use in agricultural conditions. In the North Kazakhstan region, after the development of virgin lands, trends of intensive soil dehumidification are widespread. It was found that the object of study, leached chernozem, loses 0.69 t/ha by mineralization of humus and 0.011 t/ha as a result of erosion processes. Due to the long-term agricultural use of the land, improper construction of soil protection works, lack of organic substances that complement the humus composition of the soil, the balance of humus is disturbed, and organic substances connect soil structures with each other, increasing resistance to environmental factors. The destruction of soil structures of the plowed soil layer, the predominance of dust structures, thinning of the humus layer and the intensity of erosion processes were revealed.

Key words: dehumification, humification, mineralization of humus, soil degradation, leached chernozem.

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР

1. То;тар Мурат - топыра; экологиясы бeлiмiнiц ага гылыми кызметкер^ PhD, e-mail: murat-toktar@mail.ru

2. Закиева Арамы Аленхановна - Шэкэрiм атындагы университете^, PhD, Ауыл шаруашылыгы жэне биоресурстар кафедрасынын кауымдастырылган профессоры, e-mail: araisyly@mail.ru

3. Кантарбаева Эльмира Ерболовна - Агрономия жэне орман шаруашылыгы кафедрасынын ага окытушысы, PhD, e-mail: elnara.ahmetovaa@mail.ru

4. Ахметов Мурат Беибутович - Агрономия жэне орман шаруашылыгы кафедрасынын ага окытушысы, магистр, e-mail: tompik.m@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.