CC BY
0
УДК82.09 ( 575. 3)
DOI 10.24412/3005-849X-2024-2-75-83
СОИНУДДИНИХУЦАНДИ Мирзоев Садриддин Холович, дотсенти ВА РИСОЛАИ " БАЗМВА кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба РАЗМ"-И У номи акад. Б. Fафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
СОИНУДДИНХУДЖАНДИ Мирзоев Садриддин Холович, канд. филол. наук, И ЕГО ТРАКТАТ «БАЗМ ВА доцент кафедры таджикской классической РАЗМ» литературы ГОУ "ХГУ имени академика Б. Гафурова" (Худжанд, Таджикистан)
SOINUDDIN KHUJANDI Mirzoev Sadriddin Kholovich, candidate of philology, AND HIS TREATISE \associate professor of the department of Tajik classical "BAZM VA RAZM" literature, Khujand State University named after academician B. Gafurov (Khujand, Tajikistan) e-mail: mirzozoda-75@mail.ru
Жанри мунозира баус ва ё муцодала байни уарифон мебошад, ки пайдоиши он ба давраи цабл аз ислом мерасад. Яке аз рисолауои мууимтарини рамзии дар жанри мунозира байни базм ва разм таълифкардаи намояндаи маъруфи силсилаи Оли Хуцанд дар Исфауон Соинуддин Али ибн Мууаммади Хуцандии Исфауони (1369-1433), ки бештар бо номи Ибни Турка шуурат дорад, мавриди барраси царор гирифтааст. Дар рисолаи цалилулуацм тарафуои мунозиракунанда кушиш ба харц медиуанд, ки муцаррибтару болотар будани худро дар даргоуи шоу собит созанд. Зикр шудааст, ки базму разм рамзуои завцу ацл мебошад. Яке аз бунёдгузорони анъанаи мунозираи мансур орифи маъруфи асри XI Ансории Хиравй ба шумор меравад. Ба мацсади собит сохтани бартарию уаццонияти худ тарафуои мунозира аз оёти цуръони, ауодиси набави, абёти форсию тоцики истишуод мецуянд. Таъкид гардидааст, ки дар асри XV таълифи мунозира инкишофи махсус ёфтааст, ки асаруои "Гуй ва чавгон "-и Орифи, "Шамъу парвона "-и Рууии Ёзари, "Ацлу ишц"-и Назлободи шоуиди ин иддаоянд.
Калидвожа^о: таърихи адабиёти тоцик, асруои XIV-XV, Соинуддини Хуцандии
Исфауони, Оли Хуцанд, мунозира, завц ва ацл, ирфон
Рассматривается жанр мунозира, представляющий собой прение или спор между двумя противниками, зарождение которого относится к доисламскому периоду таджикско-персидской литературы. Анализируется один из важнейших символических трактатов известного представителя династии Оли Худжанд (Худжандской династии) в Исфахане Соинуддина Али ибн Мухаммада Худжанди Исфахани (1369-1433), более известного под именем Ибн Турка, сочиненный в жанре мунозира (спора, прения) между пиром (базм) и боем (разм). В небольшом по объему произведении каждая из спорящих сторон старается доказать свое превосходство при царском дворе. Отмечается, что пир и бой являются символами откровения (кашф) и разума (истидлол). Традиция составления прозаических мунозира восходит к творчеству видного мистика XI века Ансори Хирави. В доказательство собственной правоты и превосходства спорящие стороны приводят коранические аяты, фрагменты из предания пророка Мухаммеда, стихотворные цитаты на таджикском и арабском языках. Подчеркивается, что в XV веке составление мунозира получило особое распространение, о чем свидетельствуют «Гуй и чавгон» Орифи, «Шамъу парвона» Рухи Ёзари, «Аклу ишк» Назлободи.
Ключевые слова: история таджикской литературы, XIV-XV века, Соинуддин Худжанди
Исфахани, Оли Худжанд, прение (мунозира), откровение и разум, мистицизм
The genre of munozir is a debate or dispute between two opponents, the origin of which dates back to the pre-Islamic people. One of the most important symbolic treatises of the famous representative of the Oli Khujand dynasty (Khujand dynasty) in Isfahan, Soinuddin Ali ibn Muhammad Khujandi Isfahani (1369-1433), better known as Ibn Turk, composed in the genre of munozira (dispute, debate) between a feast (bazm) is analyzed and in battle (size). In a small work, each of the disputing parties tries to prove its superiority at the royal court. It is noted that the feast and battle are symbols of revelation (kashf) and reason (istidlol). The tradition of composing prose munozir goes back to the work of the prominent 11th century mystic Ansori Hiravi. To prove their own rightness and superiority, the disputing parties cite Quranic verses, fragments from the tradition of the prophet, and poetic quotes in Tajik and Arabic. It is emphasized that in the 15th century the composition of the munozir received special development, as evidenced by Orif 's "Gui and Chavgon", "Shamuparvona Ruhi Yozari", "Aklu ishk" by Nazlobodi.
Key-words: history of Tajik literature of the XIV-XV centuries, Soinuddin Khujandi Isfahani, Oli
Khujand, debate (munozira), revelation and reason, mysticism
Яке аз намояндагони маъруфи илму адаби Оли Хучанд дар Исфахони куруни вусто, Соинуддин Алй ибни Мухаммад Хучандии Исфахонй (1369-1433) маъруф ба Ибни Турка мебошад, ки дар каламрави адабиёти форсии точикй ва арабй чойгохи вижае дорад.
Мутаассифона, зиндагинома, осори илмию адабй, чахоншиносй ва хусусиёти сабкии осори Соинуддини Хучандй дар таърихи адабиёти форсии точикй ба сурати комили илмй муайян нашудааст ва хонандагони точик аз вучуд доштани чунин шоир ва нависандаи тавоно камтар огахй доранд, хатто чомеаи фархангии форсизабонон хам. Дар нигохи аввал бад-он сабаб аст, ки тамомии осори нависанда ба нашр нарасида ва мавриди накду баррасии хамачониба карор нагирифтааст, бинобар ин, шахсияти илмй ва адабии Хоча Соинуддин ношинохта мондаааст. Дар нигохи дуюм адабиётшиносон ва ахли тахкик бар бисёре аз осори у даст наёфта ва онхоро нашинохтаанд, чи расад ба табъу нашр.
Масъалаи дигар ин ки Соинуддини Хучандй дар наср сохибмактаб буда, аз шеъраш насраш бештар маъруфият дорад ва аксари мухаккикони адабиёти форсии точикй бештар масъалахои назмро мавриди омузиш карор додаанд. Аммо наср ва масоили борики он хамчун бадеият ва ахлок ба шоистагй тахкик нашудааст, махсусан, осори мансури Соинуддини Хучандй.
Дар ин навишта хам ба касди арчгузорй ба хунари нависандагй ва муаррифии чахоншиносии Хоча Соинуддин рочеъ ба рисолаи " Базм ва разм" -и у мулохиза хохем кард.
"Базм ва разм". Яке аз мухимтарин рисолахои рамзии Соинуддини Хучандй мебошад, ки соли 829 х. /1426 м. дар шахри Хирот бо забони форсии точикй навишта шудааст. Рисолаи калилулхачм буда, абвобу фаслхои муайяне надорад. Соли 1395х. / 2016 м. ба тасхехи адабиётшинос Мижгон Хакконй чоп хам шудааст [11].
Хамон гуна, ки аз унвони китоб бармеояд, мунозира ва мочароест миёни сохибони шамшеру калам ва хазлу тараб, ки хар дуро дар боргохи подшоху амирон чойгохи махсусе будаааст. Кровати ин бахсу чадал,- менависад адабиётшинос Иброхими Дебочй,- ба акл ва завк вогузор гардида ва андешаву калами тавонои Ибни Турка
(яъне Соинуддин.- С.М.) онро 6a сyрaте дилнишин сохтa Ba пaрдохтaaст [15, с. танчоху як].
Рисолa тиб^и рaвиши мaъмyли он рузгор, бо мyrçaддимaе OFOЗ мешaвaд, яъне бо хaмдy тaсбехи Худои Тaоло Ba ситоиши Пaёмбaри aкрaм (с) Ba хонaдонaш.
Сипaс, дaр зимни он бa хaдaфи aслии тaдвини рисолa ишорa мекyнaд, ки гариби субх мyнозирa миёни бaзм Ba рaзм aз галбу зaбонaш гyзaшт Ba онро бa риштaи тaхрир дaровaрд, то бaрои соликон муфид aфтaд: " Субгохй, зaмaзaмaи мyнозирa миёни бaзм Ba рaзмро бaр aсоси ^онуни бaхсy мyчодaлa бaрrçaрор бyдa, бa гуши дил мешунуд... Хдройига вочиб нaмyд, онро бaр чaридaи сyвaри китобе сaбт кaрдaн, то толибони вaкгшиносро нузуле пaйдо шaвaд" [11, с.72-73].
Мaвзyи мехвaрии китоб гуфтугуест миёни бaргyзидaгони бaзми чaмол Ba фaрмонрaвоёни боргохи иззaтy чaлол, ки хaр кaдом бо истинод бa дaлоили arçлй Ba ш^лй худро мy^aррaбтaрy болотaр медонaнд. Рaзм бaр aсоси бурхонхои a^rä Ba ш^лй сyхaн мегуяд, вaле бaзм бо нaFмaхои дилфиреб Ba нозу кaрaшмa бa мaйдон меояд.
"Бaзм Ba рaзм" дaр rçолaби мyнозирaи aдaбй Ba бо рaвиши зaвrçии орифонa тaълиф шyдaaст Ba aсосaн мочaро миёни ду шaхсияти нaмодин «бaзм» Ba «рaзм» Ba нaмояндaгони онхо сyрaт мегирaд. Аз ин чо «бaзм» сaмбyли «кaшф» Ba «рaзм» нaмоди истидлол aCT.
Мyсaннифи китоб рaзмро «сaрхaнги боргохи чaлол» мyaррифй мекyнaд Ba мyнозирaи y бо бaзм aз ин мaвrçеъ OFOз мешaвaд: «Хдр феъле, нa бaр мизони оёти ^уръонй рост ояд, он дaр бозори эътибор Ba ихтиёр гамиёр ояд. Хдр тавди aндешa, ки та бaр мaхaки шaръ мyбaйин Ba дини мaтин тaмом гaрдaд, нaзди мyбaссирони офaриниш Ba хyшмaндони дорулиёри дониш Ba биниш мaрдyд хохaд буд ": Рамзи пурмагз аст, таъвилоту нутци анбиё, Fамзи бемагз аст, тахайилоту расми шоирй [11, с. 70].
Яъне мaтлaби рaзм ин aCT, ки хaр он чй мyвофиrç бо оёти ^уръонй Ba шaриaти исломй мyбaйин нaбошaд, нaзди хyшмaндон ботилу нодуруст aст.
Нaвисaндa дaр хилоли ин гуфтугухо оид бa шaмшер (тамоди rçy^ax) Ba rçaлaм (рaмзи бaён), ки ду рукни мухими дaвлaтдорй мaхсyб мешaвaнд, мyлохизa кaрдaaст. Бино бa aндешaи нaвисaндa бо зaрби шaмшер ё теF подшох метaвонaд aдолaтро бaрrçaрор кyнaд Ba бо rçaлaм aст, ки корхои дaвлaтдориро сомон мебaхшaд. Бинобaр ин, чихaти истидлол бa гyфтaхои хеш aз зaбони рaзмy aсхобaш хикояти Искaндaрро дaлел меорaд, бa ин мaънй, ки Искaндaр aз устоди хеш Арaстy нaсихaте пурсид. У дaр посух гуфт: "Бояд, ки дaр сaропaрдaи дaвлaтaт aз чaхор гас холй нaмонaд. То кори чaхонгирй Ba чaхондорй бa сомон мотад. Аввaл вaзире кофй, хyнaрмaнди бохиммaте олй Ba aслии aрчмaнд... Дyвyм муборизе диловaр. Севyм хaкиме мyтaбaххир дaр хarçоиrçи aшё... Чaхорyм тaбиби хози^и бо тaчрибaте содщ..." [11, с.71].
Пaйдост, ки ин чaхор рукн хaмa aз дaлелхои рaзмaнд Ba бузургони aнчyмaни бaзм Ba^re дaъвои рaзмро шyнидaнд, бa aрбоби рaзм чунин посух додaнд, ки aгaрчи муедцдимоти истидлоли ту мyсaллaмy дуруст aст, aммо туро бaр хaдaф нaмерaсонaд. Ту бо кyмaки бaрохини arçлй Ba та^лй чунин дaъвй кaрдй, ки aгaр рaзм Ba aсхобaш дaр хидмaти подшох нaбошaд, кишвaр побaрчо нaмемонaд. Оре, ту Ba ёротат дaр 'x^^ay чойгохи aсосй доред, aммо дaр "иззaт" Ba шaънy шукух хеч та^ше нaдоред. Ин мо хaстем, ки тaлошхои шуморо мaвриди габули подшох менaмоем [11, с.35].
Нaвисaндa дaр зимни ин мочaрохо aз зaбони бaзм хикояти Низомулмулкро меорaд, ки мyxтaсaри хикоят бa д-ин зaйл aст: Хочa Низомулмулк мaдрaсaхои бисере чихaти омузиши улуми динй сохт. Дaр ин миён гурухе aз суфиёни бесaфо K^rca бaр султон
- ll -
навиштанд, ки вазирро дар бораи арбоби тарикат ва соликони рохи хакикат иродате нест. Хоча бештар аз андешахои фукахои хилоФчУро пушти6онй ва химоят мекyнад. Султон киссаро ба Хоча намуд ва y дар чавоб гуфт: "Эй одили сохибкирон. Арбоби давлат аз мардони Худой удул нанмоянд... Эътибор ба фазоили нафсонй ва илми хакоик аст, на ба чомхои хаззу суф ва хурдахои номавсуф : Чаро бошû ба д-он гулгуна муутоц, Ки гардад бар дари гармоба тороц" [11, с.75].
Ёрони разм баъди шунидани чунин даъво ба базму ёронаш посух доданд, ки шумо дар боргохи подшох чой доред, аммо на аз руйи макому манзалат, балки аз рУйи беэътиборист, ба монанди хикояти Мутаваккал бо вазири донои худ. Мухтасари хикоят ин аст, ки рyзе Мутаваккали халифа бо вазири худ дар холи гуфтугу буд ва матолиби мухталифро радду бадал мекарданд. Ногох касе ичозаи даромадан хост. Вакте ворид шуд, халифа аз y пурсид: Чй кадар бар тафсир ва таъвили оят ихота дорй? Гуфт: Хеч. Пурсид аз хадис ва илми ричол чизе медонй? Гуфт: Ба дунболи омyхтани ин донишхо нарафтаам. Дар илми усулу фуруъ ва низ фалсафаву мантик чй кадар захмат кашидаи? Гуфт: Ин номхоро камтар шунидаам. Пурсид лугат ва сарфу нахв медонй? Гуфт: Дар онхо дониши чандоне надорам. Пурсид Куръон хамедонй? Гуфт: Ин дигар гунохи падарам буда, ки ба ман наёмyхт.
Халифа руй баргардонд ва пас аз лахте оби дахони худро бар чехраи он шахс андохт. Вазир бо таааччуб пурсид: Эй амиралмуъминин чаро ба y ихонате кардй? Гуфт: Маъзурам чун тибки коида оби дахонро бояд дар пасттарин ва вайронтарин чой андохт ва ман аз ин шахс бемикдортар ва вайронтар наёфтам " [11, с. 35].
Хосили гуфтахои бузургони разм ин аст, ки хузури шумо ахли базм дар махфили шо^ хаммонанди хузури он шахси нодон дар махфили Мутаваккил аст. Ёрони базм, ки ин суханонро шунидан якоякашон ба гунае посух доданд. Аммо мухтавои тамомии андешахои онхо як чиз буд, ин ки донишхои шумо колабй ва бемаънй аст. Дониши хдкикй ирфон аст, ки шумо аз он бебахраед. Хикояте, ки ба д -он тавассул чустаед, шохид бар муддаои мост:
Цоно ба забони мо сухан мегyû, Ё худ сухан аз забони мо мегyû.
Шумо, ёрони разм ба манзалаи он марди нодон хастед, ки мустахакки оби дахони Мутаваккил буд, на мо, ки ороста ба улуми хакикй мебошем [11, с.43].
Саранчом мунозираи инхо ба гуши султони ишк мерасад ва y ба нияти халли ин мурофаа ба кахрамони завк ва вазири акл фармон медихад, ки талошу даъвй ва суханони хар дуро хуб бишнаванд ва ба вай бирасонанд, ба ин маънй: "Огох шудани султони ишк аз мунозираи базм ва разм ва хукумат кардан миёни эшон" [11, с.80].
Сипас, кахрамони завк ва вазири акл фармони султони ишкро ичро мекунанд. Подшох чунин хукм мекунад, ки ичрои корхои динй ва дунёвй ба хар ду вобастагй дорад ва хар кадом дар мавкеи худ судманд тавонад буд. Салтанат ва низоми давлатдорй ба хар ду ниёзманд аст, хам асхоби разм, ки асхоби каламу шамшеранд ва хам асхоби базм.
Бинобар ин, зарур аст, ки хар ду тоифа аз мартабаи хеш гузаранд ва ба вазифаи худ устувор бимонанд. Ба д-ин лихоз, султони хамаи корхо ва фармонравоиро боргохи ишк шинохтааст ва чихати шарху тавзехи далоили аклй ва наклй ба оёту ривоёт, амсолу хикам ва ашъору акволи форсии точикй ва арабй, бо ибороти ширин ва мухтавои чанд хикоят дар лобалои наср истинод мекунад.
- 7S -
Нависанда дар поёни рисола хонандаро ба ин нукта мувочех мекунад, ки чаро матолиби ин навиштаро дар миёни соликон карор додааст, яъне "Сабаби дарч кардани ин тахкик дар миёни мачоз".
Посухи мухтасари нависанда ин аст, ки хар кас аз маорифи раббонй бахра барад, бояд ба кадри имкон дар ихтиёри дигарон карор дихад.
Хоча Соинуддин чихати гуфтахояш ба як хадис ва як оят истишход мекунад, ояте, ки мегуяд: Ва аммо неъмати Парвардигоратро ба уммат боз гу ¿Íjj là! j -¿iià[4, с. 913 ].
Яъне нависанда матолиби ин рисоларо неъмати Илохй медонад ва ба истинод ба ояти мазкур, бар худ зарур медонад, ки ба дигарон бирасонад.
Мебинем, ки баъзе аз навиштахои Хоча Соин ба гунае пардохта шудааст, ки сибгаи завкй ва адабии онхо бештар ошкор мешавад.
Ин мухтассот дар рисолахои «Акл ва ишк», «Базм ва разм» ба назар мерасад ва дар заминаи «мунозиранависй» дар адабиёти форсии точикй яке аз бехтарин ва шигарфтарин мунозира махсуб мешаванд.
Аслан, мунозира дар луFат ба маънои гуфтугу кардан, бахс бо якдигар дар хакикат ва мохияти чизе омадааст [3, с.2819].
Дар илми мантик бошад, мунозира муодили мучодала ё чадал аст. Яъне далоиле, ки мубтанй бар даъвихое бошад, ки мавриди пазириши хасм ё тарафи мукобил аст.
Дар мунозироти адабй шарт нест, ки ду тарафи мунозира инсон бошад, балки бо истифодаи унсури хаёл метавонад, мунозира миёни хайвонот ва ашё бошад.
Ё нависанда бо равиши рамзй-тамсилй метавонад ба куввахои башарй шахсияти инсонй бахшад. Пас, мунозираи адабй, яъне гуфтугу (Dialogue) миёни ду тараф чихати исботи бартарй ва мунтахо галабаи яке бар дигаре бо истифода аз хар гуна сабки таълиф ва шеваи баён мебошад [11, с.51].
Мебинем, ки мунозира хам дар колаби шеър ва хам дар сохтори наср истифода мешавад. Бо ин тафовут, ки жанри мунозира дар шеър бештар ба шакли пурсишу посух аст, чунонки дар китъаи зайли Носири Хусрав мехонем: Нашнидаû, ки зери чаноре кадубуне, Баррусту бардавид бари y, бар ба рузи бист. Пурсид аз он чанор, ки ту чандрyзаû? Гуфто чанор: Сол маро бештар зи сист. Xандид пас бад-y, ки ман аз ту ба бист руз Бартар шудам, бигуй, ки ин коуилит чист? Уро чанор гуфт, ки имруз, эй каду, Бо ту маро уануз на уангоми доварист. Фардо, ки бар ману ту вазад боди меургон, Он гау шавад падид,ки номарду мард кист [9, с.389].
Бино ба кавли ичмои адабиётшиносон Асадии тусй (1005- 1073) нахустин шоире аст, ки дар адабиёти форсии точикй мунозира навиштааст. Харчанд хануз дар адабиёти бостон жанри мунозира мавчуд буд, ки достони "Дарахти Асуриг" гувохи он буда, дар асрхои 2-3 ба забони пахлавии ашконй навишта шуда, матни он шомили 800 вожа мебошад ва то рузгори мо дар асл бокй мондааст [8, с.66].
Ба кавли мухаккики ин давра Додихудо Саймидинов " нависанда онро хамчун суруд ном бурда, дар абёти 118-119 чунин овардааст:
118. Сурудам (он) ки навишт, (В-он) ки навишт аз хеш.
119. Дер зиуад ба уар суруд, Сари душман мурда бинод [8, с.70].
Хдмин тaвр, aз Асaдии Тусй сaрояндaи " Гaршоспномa" то зaмони мо пaнч мyнозирa бa зaбони форсии точикй дaр шaкли ^сида бо^й мондaaст, ки чунин ном дорaнд: Мyнозирaи гaбр Ba мyсaлмон, Мyнозирaи aрaб Ba aчaм, Мyнозирaи зaмин Ba осмон. Мyнозирaи шaб Ba руз, Мyнозирaи кaмон Ba нaйзa.
Яке aз кyхaнтaрин Ba зеботaрин мyнозирa дaр нaср мyчодaлaи a^ Ba иш^ дaр рисолaи"Кaнз-yс-соликин"-и Ансорй, ки бо номи "Мarçолоти a^ Ba ишrç"мaърyф aст, метaвон мyшохидa кaрд [б].
Минбaъд Нaчми Розй, Сaъдии Шерозй дaр жaнри мyнозирa дaр мaвзyи a^ Ba иш^ рисолaхои мондaгор нaвиштaнд [8, с.137; 19, с. 1138-1142].
Аз ин рисолaхо хaмон мочaро Ba мyборизaи a^y иш^ бa нaзaр мерaсaд, ки пирузй хaмешa aз иш^ aст. Нaчми Розй Ba Сaъдии Шерозй хaм бaр хaмин тaриrç ин достонхоро тaълиф кaрдaaнд.
Мaтлaб ин aст, ки сунтати мyнозирaнaвисй дaр тaмомии aдвори тaъриxи aдaбиёти форсии точикй идомa ёфт. Хдтто бо тaъсири aдaбиёти форсии точикй дaр aдaбиёти тyркизaбон, узбекй, озaрбойчонй низ жaнри мyнозирa пaйдо шyдa, рушд кaрд.
Бино бa нaвиштaи aдaбиётшинос Аълохон Афсaхзод, мaxсyсaн, дaр aдaбиёти aсри XV, яъне дaр рузгори Соинуддини Хyчaндй мyнозирaгyй рушду инкишоф доштaaст: " Гуй Ba чaвгон"-и Орифй, "3a^4y Зaйнaб"-и Хизршох, "Хaёлy висол"- и Алии Охй ( aслaш Осй.- С. М), "Шaмъy пaрвонa" Ba "Булбулу гул"- и Рухии Ёзaрй, "Рaзмy бaзм"-и Сойинуддини Тyркa ( вaф. 835/ 1432) " Шaмъy пaрвонa", "А^лу иш^" Ba "Фaтхy футух" -и Аминуддини Шзлободй aз мyнозирaхои мaшхyри ин дaврa бyдaнд [1, с.90].
Бa хaмин минвол мyнозирaхои «А^л Ba иш^», «Бaзм Ba рaзм»-и Хочa Соинуддин дaр зaминaи жaнри мyнозирa дaр нaср, дaр тaъриxи aдaбиёти форсии точикй яке aз бехтaрин Ba шигaрфтaрин мyнозирa бa хисоб мерaвaнд, ки мо бaъзе aз нaвиштaхои Соинуддинро бо мyнозирaхои дигaр мyrçоисa кaрдaем [6].
Мyлохизa мешaвaд, ки нaвисaндa дaр "А^лу иш^" бештaр бa"Сaломон Ba Абсол"-и Сино "Овози пaри Ч,aбрaил"вa "Мунис-ул-ушшо^"- и Шaйxи Ишро^ пaйрaвй кaрдaaст. Ин рисолa соли 808х. /1406м. нaвиштa шyдa , дaр сaрчaшмaхо номи aслии он "Мунозироти xaмс" зикр шyдaaст. Бa хотири ин ки мyндaричa Ba мaзмyни рисолa aз мyнозирaхои a^y иш^ иборaт aCT, ин рисолa"Аrçлy иш^" ном гирифтaaст.
Соинуддини Хyчaндй дaр мочaрои a^y иш^ фикри aслии достонaшро aз мочaрои хил^ти Одaм бaрдоштaaст. Ин мyоризaи arçлy иш^ Ba пирузии нихойи иш^ дaр офaриниши Одaм Ba тaслими фaриштaгон, ки хaмон иродaи хaзрaти Дуст Ba эътирози иблису ёрони у мебошaд.
Достони "А^лу ишц" 20 сол пештaр aз рисолaи " Бaзм Ba рaзм" нaвиштa шyдaaст Ba дaр ин достон пирузй aз иш^ aст. Аммо рисолaи " Бaзм Ba рaзм", ки нaздик бa aвоxири зиндaгии нaвисaндa тaълиф шyдaст, дaр бaробaри " А^лу ишц" ^aлилхaчм бyдa, мутоби^и сyннaти мyнозирaнaвисй Хочa Соинуддин бa xyлосaе меояд, ки сaлтaнaт Ba низоми дaвлaтдорй хaм бa aсхоби рaзм, ки aсхоби ^aлaмy шaмшерaнд Ba хaм бa aсхоби бaзм ниёз дорaд. Бинобaр ин, ичрои корхои динй Ba дyнёвй бa хaр ду вобaстaгй дорaд Ba хaр кaдом дaр мaвrçеи худ сyдмaнд тaвонaд буд. Аммо дaр ин рисолa хaм чунин хукм тaнхо aз чониби султони иш^ бa тaсвиб мерaсaд. Яъне aндешaи тaсaллyти иш^ Ba мaшвaрaтy хaмкории a^ бa боргохи бошукухи хaзрaти иш^ дaр мyнозирaхои нaвисaндa гyстaриш меёбaд Ba Хочa Соинуддин бa ин тaриrç рохи нaчоти бaшaр Ba сaодaти уро нишон медихaд.
Мyшохидa мешaвaд, ки Хочa Соинуддин мутоби^и сунтати мyнозирaнaвисй дaр мyнозирaи "Бaзм Ba рaзм", зиёдa aз 10 ояти ^уръонй, хaдиси нaбaвй Ba бaрои комил
- so -
гардидани мочaрохои шaxсиятхо 35 бaйти форсии точикй Ba 10 бaйти aрaбй Ba чaнд aмсолy хикaм бa yнвони шохид истифодa кaрдaaст.
Дaр кaнори ин, aз рузгори шaxсиятхои тaъриxй Мyтaвaккили xaлифa, Зулгартайн, Арaстy, Сиёвyш Ba Фaридyн хикоятхо овaрдaaст, ки aз зaбони rçaхрaмонхо та^л мешaвaд. Пaс мaълyм мешaвaд, ки сохиби китоб бaрои дyрнaмои фикру aндешa aз пеш омодaгии комил доштa, бо истифодaи оёту хaдис, aшъори aрaбию форсй Ba aмсолy хикaм, ки дaр зимни ходисaхо aз зaбони rçaхрaмонхо бaён мешaвaнд, rçиссaи xондaнй Ba дилкaшy мондaгор эчод кaрдaaст.
Иловa бaр ин, сохиби китоб дaр зимни мочaрохои "Бaзм Ba рaзм", aвзои сиёсй-ичтимой Ba мухити фaрхaнгии рузгори темуриёнро бa нaмоиш мегyзорaд Ba бо пaёмaд Ba гуфтугухое, ки бaйни бaзм Ba рaзм сyрaт мегирaд инти^од aз низоми дaвлaтдории он зaмон мекyнaд.
Аксaри мyбохисaвy мочaрохо Ba сaволy чaвобхои rçaхрaмони рисолa бa хaёт Ba фaъолияти худи Хочa Соин хaм пaйвaнд мегирaд Ba нaвисaндa дaр хилоли ин мочaрaхо aндешaхои сиёсй- ичтимои худро низ бaён кaрдaaст.
Корбaсти хyнaрмaндонa aз сaнъaтхои бaдей яке aз хусусиятхои aсосии сaбки сyxaни Соинуддини Хyчaндй мебошaд, ки aксaр бa фaсохaтy бaлоFaти кaлом хaмрох aст. Аслaн, бaёни хyнaрй дaр тaмомии осори aдиб ш^ши мyaссир дорaд. Нaмоёнтaрин нaмyнaи тaъсири галоми хyнaрй дaр осори «А^лу иш^» [12], «Бaзм Ba Рaзм» [11], «Атвори сaлосa» [13], « Нaфсaт-yл -мaсдyр»[14] Ba «Шaрх Ba тaрчyмaи «Нaзм-yд- дyрaр» [10] бa нaзaр мерaсaнд, ки дaр онхо хaр як сyxaн бо мarçсaди мyaйяни эчодй овaрдa шyдaaнд.
Мaxсyсaн, дaр рисолaи "Бaзм Ba рaзм" сaнъaтхои бaдеии тaшбехy тaчнис, тaлмехy истиорa, тaвсиф, мaчоз, тaзодy мyrçобaлa, сaчъy мyвозaнa, тaшxис Ba рaмзy тaмсил бa мaнзaлaи воситaхои aсосии тардозу орои сyxaн мarçоми xоссa доштa, aз нaзaри бaсомaд хусусияти сaбкии осори aдибро тaъмин кaрдaaнд.
Адиб m тaнхо бa вожaхо, бaлки бa ибороту чyмлaхои мyсaччaъ низ тaвaччyхи мaxсyс доштaaст Ba дaр ин рисолa сaнъaтхои бaдеии тaшxис, тaлмех, сaчъи мyтaвозй Ba мyтaррaф бештaр истифодa шyдaaнд.
Тaълифот Ba нaвиштaхои Соинуддин Хyчaндии Исфaхонй aз чyмлaи меросхои aрзaндaи фaрхaнгии мо форсизaбонон, aз чyмлa точикон aCT, ки бештaр бa лихози никоти илмй- aдaбй, хaлли мaтоли би FOмизи ирфонй, улуми ^уръонй, мyнозирaнaвисй Ba низ бa хотири мaсоили сиёсй- ичтимой, инъикоси aвзои илмй Ba фaрхaнгии он рузгор мyътaбaрaнд. Бо дaр нaзaрдошти нyктaхои ёдшyдa бештaринaи нигоштaхои Соинуддин Алии Хyчaндй дaст бa дaст гaштa, aз тaнгно Ba дaрозои понсaдсолa гyзaштa то бa мо рaсидaaст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Афсаузод, А. Адабиёти форсу тоцик дар нимаи дуввуми асри XV. (Китоби аввал) [Mатн] / А. Афсаузод. - Душанбе: Дониш, 1987. - 264 с.
2. Беубауонй, Сайидалй. Аувол ва осори Соинуддини Туркаи Исфауонй ба инзимоми рисолаи " Инзолияи"-и у [M.атн] // Mацмуаи суханронщо ва мацолауо дар бораи фалсафа ва ирфони исломй/ Сайидалй Беубауонй . - Теурон: Mуmолиоmи исломй, 1349. - сау. 110-132.
3. Деухудо, Алиакбар. Лугатнома. Mаmни электронй. СД / Бо уамроуии садо ва матни баёноти аллома Деухудо /Алиакбари Деухудо. - Теурон : Донишгоуи, 1337у.
4. Куръони-л- карим. Mусуафу- т- тацвид [Mаmн] / Тарцама Илоуи Кумшай. - Сурия: Дору-л маърифат, 1426. - 654 с.
- si -
5. Мирзоев Садриддин. Вежагиуои сабки ва бадеии осори насрии «Ацлу ишц» ва «Атвори салоса»-и Соинуддини Хуцанди [Матн] / Садриддин Мирзоев. - Хуцанд: Ношир, 2013.232 с.
6. Мирзоев С. Х. Чойгоуи достонуои рамзии ирфони дар осори Соинуддини Хуцанди [Матн] / С. Х. Мирзоев // Ахбори ДДХБСТ. Силсисаи илмуои гуманитари.- 2019 .- №1 (78) .- С. 36-44.
7. Рози, Н. Рисолаи ишц ва ацл [Матн] / Ба эутимом ва тасуеуи Тащи Тафаззули / Н. Рози . - Теурон : Илми ва фарауанги, 1367. - 129 с.
8. Саймиддинов Н. Адабиёти паулави [Матн] / Н. Саймиддинов . - Душанбе : Пайванд, 2003. - 232 с.
9. Хусрав, Носир. Куллиёт [Матн] / Ба тасуеуи Насруллоуи Тацви; бозхони ва вироиши Муусини Осорцуй /Носири Хусрав.- Теурон: Санои, 1388. - 696 с.
10.Хуцанди, Соинуддин Али. Шаруи Назм-уд-дурар [Матн]. Тасуеу ва тауциц аз Чудии Неъмати/ Соинуддини Хуцанди. -Теурон: Мероси мактуб,1384. - 509 с.
11.Хуцанди, Соинуддин. Базм ва разм [Матн] / Тасуеу ва тауциц: Мижгон Цаццони / Соинуддини Хуцанди . - Теурон: Мероси мактуб, 1395. - 126 с.
12. Хуцанди, Соинуддин. Ацлу ишц ё мунозироти хамс [Матн] / Тасуеу ва тауцици Акрам Чудии Неъмати / Соинуддини Хуцанди . - Теурон: Аули цалам, 1375. - 218 с.
13.Хуцанди, Соинуддин. Атвори салоса [Матн] / Тасуеуи Хусайни Довуди / Соинуддини Хуцанди // «Маориф» . - 1371, давраи нууум, шумораи дуюм . - С. 45-77.
14.Хуцанди, Соинуддин.Чауордау рисолаи форси [Матн] / Муцаддима ва тавзеуот: Маумуди Тоуири / Соинуддини Хуцанди . - Теурон: Ояти ишроц, 1389. - 373 с.
15.Хуцанди, Соинуддин. Ал-маноуиц фи-л-мантиц [Матн] / Ба эутимоми Иброуими Дебоци / Соинуддини Хуцанди. - Теурон: Донишгоу, 1376. -232 с.
16.Шерози, Саъди. Куллиёт [Матн] / Аз руи нусхаи мууаммадалии Фуруги / Саъдии Шерози. - Теурон: Цацнус, 1371. - 1347 с.
REFERENCES:
1. Afsahzod, А. Literature of Persian Tajik in the Second Half of XV century. (The first book) [Text] /А. Afsahzod. - Dushanbe: Donish, 1987. - 264pp.
2. Behbahony, Saidali. Condition and Work of Soinuddin Turka Isfahony to structure of the thesis of "Inzoliya" [Text] // Collection of speeches and articles on philosophy and Islamic Mysticism / Saidali Behbahony.-Tehron: Mutokioti islomi, 1349, PP. 110-132
3. Dehkhudo, Aliakbar. Vocabulary. Electronic text. SD / With sound and the expression text of academician Dehkhudo /Aliakbar Dehkhudo. - Tehron: Donishgoh, 1337pp.
4. Qur'oni-l-karim. Mushafu-l-tajvid [Text] / Translated by Ilohi Kumshai. - Suriya: Doru-l-ma'rifat, 1426. - 654 pp.
5. Mirzoev Sadriddin. Stylistic and Literary Features of Works of Prose "Aklu ishk" and "Atvori salosa" of Soinuddin Khujandi [Text] / Sadriddin Mirzoev.- Khujand: Noshir, 2013.- 232 pp.
6. Mirzoev S.Kh. The Location of Symbolic Mystical Stories in the Works of Soniuddin Khujand [Text] /S. Kh. Mirzoev //Bulletin of TSULBP. Series of Humanitarian sciences.- 2019 .- №1 (78) .- PP. 36-44
7. Rozi, N. Thesis of Love and Reason [Text] / With correction of Taki Tafazzuli / N. Rozi.-Tehron : Scientific and cultural. 1367.- 129pp.
8. Saymiddinov N. Pahlavi Literature [Text] / N. Saymiddinov.- Dushanbe : Payvand, 2003.232 pp.
9. Khusraw, Nosir. Kulliypt [Text] / With correction of Nasrulloh Takwy; reread and edited by Muhsin Osorjuy /Nosiri Khusraw.- Tehron: Sanoi, 1388. - 696pp.
10.Khujandi, Soinudddin Ali. Comment of Nazm-ul-durar [Text]. Correction and research from Judi Ne 'maty / Soinuddini Khujandi. - Tehron: Merosi maktub, 1384.-509 pp.
11.Khujandi, Soinuddin. Party and Dance [Text] / Correction and research: Mijgon Hakkony / Soinuddin Khujandi. - Tehron: Merosi maktub, 1395. - 126pp.
12. Khujandi, Soinuddin. Reason and Love or Discussion with each other [Text] / Correction and research of Akram Judi Ne 'maty /Soinuddin Khujandi. -Tehron: Ahli kalam, 1375. - 218pp.
13.Khujandi, Soinuddin. Atwori salosa [Text] / Correction of Husain Dovudy / Soinuddin Khujandy // «Maorif» . - 1371, the ninth circle, the second number. - PP. 45-77.
14.Khujandi, Soinuddin. Fourteen Persian Thesis [Text] / Introduction and explanation: Mahmudi Tohiry /Soinuddin Khujandi. - Tehran: Oyati Ishroq, 1389. - 373pp.
15.Khujandi, Soinuddin. Al-manohij fi-l-mantik [Text] / With care of Ibrohim Deboj /SoinuddinKhujandi. -Tehran: Donishgoh, 1376. -232pp.
16.Sherozi, Saaadi. Kulliyot [Text] / Accoding to the copy of Muhammadali Furugy / Saadi Sherozi. - Tehran: Kaknus, 1371.- 1347pp.
