CC BY
5
№1(74)-2023 • НОМАИ ДОНИШГОХ, • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES
ТДУ002__
СОХТОР, МЩТАВО ВА УСУЩОИ ТАСНИФИ «МУНТАХАБ-УТ-ТАВОРИХ» Султонова Адиба Цалиловна, унвощуи кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ ДДХ ба номи акад. Б^афуров" (Тоцикистон, Хуцаныд)
СТРУКТУРА, СОДЕРЖАНИЕ И МЕТОДЫ КЛАССИФИКАЦИИ "МУНТАХАБ-УТ-ТАВОРИХ" Султонова Адиба Джалиловна, соискатель кафедрыы современной таджикской литературыы ГОУ "ХГУ имени академика Б.Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
STRUCTURE, CONTENT AND CLASSIFICATION METHODS "MUNTAHAB-UT-TA WORIH" Sultonova Adiba Jalilovna, claimant for candidate degree of the department of modern Tajik literature under the SEI "KhSU nanned after acad. B. Gafurov"(Tajikistan, Khujand), E-mail: sultono va. adibal5l0@mail.ru
Вожаком калиди: Муцаммад Хакимхон, «Мунтахаб-ут-таворих», сарчашмаи адаби, муцтаво, сохтор, усущои тасниф
Мацола ба баррасии сохтор, муцтаво ва усущои таснифияке аз сарчашмацои адабиёти форсу тоцик- «<Мунтахаб-ут-таворих»-и Муцаммад Хакимхон ихисос ёфтааст. Кайд мешавад, ки ин таърихнома ба таври мухтасар ба баёни таърихи цацон аз замони хилцати Одам то замони нигориши китоб мепардозад. Муцтавои он дар 5 боб гунцонида шуда, боби аввали асар роцеъ ба таърихи пайгамбарони тоисломи, боби дувум оид ба шоцони цаблазисломии Эрон, боби сеюм дар бораи шоцони Чину Фаронса маълумот медицад. Боби чацоруми « Мунтахаб-ут-таворих» оид ба таърихи Умавиёнва Аббосиён, боби 5доир ба таърихидавлатцои Саффориён, Сомониён, Fазнавиён, Салцуциён, Хоразмшоциён, Чингизиён, Темуриён, Шайбониён, Аштархониён ва Маигития таълиф шудааст. Дар Мунтахаб-ут-таворих" аз шевацои таърихнигори: таърихи умуми, таърихи мацалли ва ёддоштнависи истифода шудааст. Асар инчунин оид ба сафарцои муаллиф, воцеацои таърихии хонигари Куцанд дар асри XIX маълумоти пурцимат медиц ад.
Ключевые слова: Мухаммад Хакимхан, «<Мунтахаб-ут-таварих», литературный источник, содержание, структура, принципы1 классификации
Статья посвящена обзору структуры, содержания и методов классификации одного из источников персидско-таджикскойлитературы1 - «Мунтахаб-ут-таварих» МухаммадХакимхана. Отмечается, что данный исторический источник кратко охватывает историю мира от времён сотворения Адама до времени, когда была написана эта книга.Его содержание разделено на 5 глав, первая глава рабоы посвящена истории доисламских пророков, вторая глава - о доисламских царях Ирана, а третья глава - о царях Китая и Франции. В четвертой главе «<Мунтахаб-ут-таварих» описыывается исторыыя Омейядов и Аббасидов, а пятая глава написана по истории государств Сафавидов, Соманыыдов, Газневидов, Сельджуков, Хорезмшахов, Чингизидов, Тимурыщов, Шайбанидов, Аштарханидов и Мангыытов. В «<Мунтахаб-ут-таварих» используются методыы историографии: всеобщая история, краеведение и мемуарыы. В работе также содержится ценная информацыыя о путешествиях автора, исторических собыытиях и т. д. В книге «<Мунтахаб-ут-таварих» используются такие методыы изложения истории, как всеобщая исторыыя, краеведение и мемуарыы.
Key words: Muhammad Hakimkhan, "Muntahab-ut-tavarikh", literary source, content, structure, principles of classification
The article is devoted to the review of the structure, content and methods of classification of one of the sources of Persian-Tajik literature - "Muntahab-ut-tavarikh" by Muhammad Hakimkhan. It is noted that this historical source briefly covers the history of the world from the time of the creation of Adam to the time when this book was written. Its content is divided into 5 chapters, the first chapter of the work is devoted to the history of pre-Islamicprophets, the second chapter is about the pre-Islamic kings of Iran, and the third chapter is about the kings of China and France. The fourth chapter of "Muntahab-ut-tawarikh" is written on the history of the Umayyads and Abbasids, and the fifth chapter is written on the history of the states of the Safavids, Somanids, Ghaznavids, Seljuks, Khorezmshahs, Genghisids, Timurids, Shaybanids, Ashtarkhanids and Mangits. Muntahab-ut-tawarikh uses the methods of historiography: general history, local history and memoirs. The work also contains valuable information about the author's travels, historical events, etc. Muntahab-ut-
tawarikh uses such methods of telling history as general history, local history and memoirs. The book also contains valuable information about the author's travels, the historical events of the Kokand Khanate of the 19th century.
Мухаммад Хакимхон муаллифи "Мунтахаб-ут-таворих" дар ягон чои асараш таърихи таълифи онро ;айд накардааст. Дар охирин нусхае, ки дастраси мост дар соли 1260 х. дар шахри Китоб китобат карда шудани асар ;айд карда шудааст. Худи асар бошад, бо тасвири во;еахои сиёсии соли 1259х./1843м. ба охир мерасад. Аз ин чо, ба чунин хулосае омадан мумкин аст, ки "Мунтахаб-ут-таворих" соли 1259х./1843м. ба забони форсии точикй дар шахри Китоб навишта шудааст. Замимаи асар дар охири соли 1844 ва аввали соли 1845 ба вучуд омадааст. Хамчунин тарчумаи мухтасари ин китоб ба забони узбекй мавчуд буда, дар захираи дастхатхои АФ Чумхурии Точикистон зери шумораи 594 нигахдорй мешавад. Аз тасвири мушаххаси тафсилоти саёхати муаллиф маълум мешавад, ки бахши аъзами асар ва хотироти сафари муаллиф дар аснои сафар навишта шуда, баъдан ба шакли китоби алохида гирдоварй шудааст.
"Мунтахаб-ут-таворих" таърихи чахонро аз замони офариниши Одам то замони таълифи китоб ба таври мухтасар фаро гирифта, аз 5 боб ва 12 тоифа иборат аст. Дар ин бора Мухаммад Хакимхон дар му;аддимаи китоб чунин ишорат кардааст: "Ва ин мунтахабро ба панч бобу дувоздах тоифа эрод кунем. Иншооллоху биллохилтавфи;" [7,с.2 б].
Асари мазкур бо му;аддимаи кутохе огоз мегардад, ки дар он муаллиф сабаби таълифи китобро бад-ин гуна шарх медихад: "...Аммо баъд ин ха;ири зовияи хумулу гумномй ва саргаштаи бодияи мехнату нокомй Хочй Мухаммад Хакимхон валади Сайид Маъсумхон-махдум Аъзамй ба забони шикастабаён чунин месарояд, ки аз замони Одам то ба Хотам ва аз Хотам то ба ин дам ва;оее, ки дар кутуби таворих мастур аст, ба хотир расид, ки интихоб намуда ояд, то мустамеонро гарди малол бар домани хотир рох наёбад. Биноан алайхи бовучуди адами иститоат ва ;иллати бизоат бар сабили эчоз ва ихтисор шуруъ рафт. Байт:
Мо худ ба гарди домани марди намерасем, Шояд, ки гарди домани марде ба мо расад.
Ва ин мачмуаи муаллафаро "Мунтахаб-ут-таворих" ном ниход ва ма;суд аз ин панду насихат ва эътибор аст, на истехзори ;иссаву ахбор, то улилабсор бидонанд, ки ин хашмату мол ва неъмату и;бол аз бузургони бисёру судурони бешумор ёдгор мондааст. Ва эътимодро нашояд, бар фавти махбубиву неъмате ё худуси макрухе ва мехнати мутолиаам нагарданд, чандруза мухлатро ганимат шумурда, аз даст надиханд ва онро сармояи ба;ои абадй ва василаи саодати сармадй донанд..." [8,с.1].
Мухаммад Хакимхон, ки аз донишмандони рузгори хеш буда, рочеъ ба таърихи адвори ;адим ва замони худ, бахусус, таърихи хонигарии Ху;анд мавод ва асноди фаровоне дар китоби худ овардааст, ки дар осори дигар ба чашм намерасад. Тартиби ичмолии бобхои китоб ба ;арори зайл аст:
Боби аввал доир ба таъриху сияри пайгамбарон, яъне аз Хазрати Одам (а) то Мухаммад (с) маълумот медихад. Муаллиф дар ин боб доир ба хукмронии Яъ;уб ва писари вай Юсуфи Мисрй бештар тава;;уф намуда, ривояти машхури "Юсуф ва Зулайхо"-ро на;л мекунад. Мухаммад Хакимхон инчунин дар идомаи маълумот перомуни таърихи сафари худ ба Миср, Канъон ва бо чашми худ дидани ;абри Юсуф ва Зулайхо, шахсан бо андозагирй кардани он чохе , ки бародарон Юсуфро дар он андохта буданд, батафсил мулохизаронй кардааст.
Боби дуввум перомуни сулолахои Эрони ;адим бахс мекунад, ки фарогири чахор фасл аз ;абили "Дар зикри ахволи Пешдодиён", "дар зикри ахволи Каёниён", "Дар зикри ахволи Ашкониён" ва "Дар зикри Сосониён" аст. Боби сеюм бошад таърихи шохони Чин ва Фарангро фаро гирифтааст. Дар боби чорум рочеъ ба рузгори чахор ёрон ва хулафои Рошидин, Уммавиёну Аббосихо иттилоъ мавчуд аст. Боби панчум фарогири таърихи сулолахое, ки аз давраи хилофати Аббосиён то миёнахои асри XIX хукмронй кардаанд, мебошад.
Дувоздах тоифаи асар низ ичмолан фарогири таъриху чугрофиёи давлатхои ;адимае аз чумлаи Саффориён, Сулолаи Сомониён, Хукмронии Оли Буя, Fазнавиён, Салчу;иён, Салтанати шохони Хоразм, Давраи истилои мугул ва хонадони Чингизхон, Темуриён, Шайбониён, Аштархониён, Салтанати Мангития ва Мингхо аст. Метавон гуфт, ки тоифаи дувоздахуми боби панчум хачман бузург, яъне та;рибан нисф зиёди китобро фаро гирифта, ба таърихи хонигарии Ху;анд ва давлатхои хамчавори он интисоб дорад. Ба таъбири дигар, ;исми зиёди асар ба хукмронии амирони Мангит: амир Хайдар ва амир Насруллох, амирони Ху;анд: Олимхон, Умархон ва Мухаммадалихон, инчунин ба тасвири сафари муаллиф ба Арабистон бахшида
шудааст. Дар ин бахш муаллиф кушиш кардааст, ки вазъи шахру дехот ва хул;у атвори мардумони дидаву муло;от кардаашро муфассал баён созад.
Гузашта аз таърих ва чугрофиё дар чомеаи бобхову фаслхои ин китоб ахамияти махсусе ба ;исасу хикоёт ва афсонахои таърихй ва махалли мутадовила дар он дода шудааст. Аммо муаллиф бо хохишу зав;и хеш номи китоби худро "Мунтахаб-ут-таворих" ниходааст, на "Мунтахаб-ут-таворих вал ;исас". Ин нукта, яъне таъкиди махсуси муаллиф ба чамеи во;еоти муътамади таърихиву махалли он асри худ яке аз мучиботи ахамияти ин китоб аст.
Мухаммад Хакимхон баъди баргаштан аз сафар ба хидмати хеч хокиме майлу рагбат зохир накардааст. Бо хамин сабаб у ин асарашро ба хокиме расман набахшида, танхо хостааст, ки аз худ ёдгоре гузорад ва саба;еро аз хаёти худ ба мардум ёдоварй намояд.
Таърихнома чун асари фарогири саргузашт, но;или ходисоту во;еоти рузгори пешин аз адвори хеле кухан ба шаклхои гуногун зухур намуда, гохо ба хайси илми муста;ил ва гохи дигар ба сифати анвои осори мансур тавзех ёфтааст.Бо назардошти фарогирии матолиб ва мухтавиёти осори таърихй академик Носирчон Салимй таърихномахоро дар ду даста таба;абандй намудааст, ки ба ;арори зайл мебошад:
Таърихномахои умумй, ки дар онхо нигориши во;еахо аз огози офариниш то замони муаллифи асар имтидод ёфтааст.
1. Таърихномахои хусусй, ки дар онхо нигориши во;еахо дар доираи замон ва макони муайян сурат гирифта, баъзе лахзахои рузгори гузашта танхо дар мавориди зарурй на;л мегардад [3,c.287].
Тиб;и дастабандии шаклхои мухталифи таърихнигории ин давра ба "Мунтахаб-ул-таворих"нигарем, маълум мешавад, ки муаллиф зимни таълифи асар аз шевахои таърихнигорй: таърихи умумй, таърихи махаллй ва ёддоштнависй истифода кардааст. "Мунтахаб-ут-таворих" ягона манбаест, ки дар давраи хукмронии Умархон ва Мадалихон таълиф гардидааст.
Аз ин хотир, метавон гуфт, ки "Мунтахаб-ут-таворих" яке аз ёдгорихои чолиби таърихй ва ёддоштхои адабии миёнаи асри XIX ба шумор меояд. Муаллифи китоб Мухаммад Хакимхон бо вучуди чавон будан шахси мушохидакор ва фарохназар буд, ки ба доираи дарбор ворид шуда, русуму одоти замондорон ва му;аррабони чудогонаи дарборро ба хубй меомузад. У ба хайси як нафари тахсилдидаву донишманди замони худ истеъдоди хори;уллодае дошт, ки ходисот ва во;еоти мавчударо бо камоли равшанй дар асараш арзёбй намудааст. Бинобар ин, тасодуф нест, ки дар "Мунтахаб-ут-таворих" тамоми масоили мубрами рузгори он давра, таърихи як ;атор мамолики Шар; дар нимаи аввали асри XIX ва асосан, аморату хонигарихои Мовароуннахр дар охири ;арни XVIII ва ибтидои ;арни XIX шарху тавзех ёфтааст. Муаллиф дар мавриди хазфи китоби худ чунин гуфтааст: "Фа;ир ин чо давлат ва нисбати ду хонадонро баён мекунам, ки баъд аз Аштархонй бо инхо расид, аввал Мангит, ки дар Бухоро салтанат мекунад, дуюм Минг дар Ху;анд алхол салтанат мекунад ва давлати Юзу Кенгасу гайри дигарро дар замми ин ду давлат бар сабили ичмол хохем баён кардан" [7,с.229].
Мусаллам аст, ки Юзхо дар Уротеппа ва дудмони Кенгас дар шахри Китобу Шахрисабз салтанат доштанд. Аз ин ру, Мухаммад Хакимхон мураттаб намудани солномаи таърихи Ху;анд, Бухоро, Уротеппа ва бекигарихои Шахрисабзро, ки бо онхо пайванди авлодй дошт, вазифаи аввалияи худ медонист. Дар баробари ин, муаллиф ;айд мекунад, ки дар "Мунтахаб-ут-таворих" таърихи вилоятхои дигари Мовароуннахр (Хисору Каротегин) ва хамчунин кишвархои хамчавор, ки бо Осиёи Марказй иртиботи танготанги и;тисодию сиёсй доштанд, акс ёфтааст. Мухаммад Хакимхон чихати пурбор гардидани матолиби асараш бештар ба сарчашмахои аз нигохи мазмуну мундарича мутааддиду мухталифи таърихиву адабй ва фолклорй ручуъ кардааст. Ин чо бо назардошти ахамияти чугрофии асар матолиби дар ин мавзуъ тахсисёфтаи "Мунтахаб-ут-таворих" ба таври мухтасар мавриди тахлилу баррасй ;арор мегирад.
Мухаммад Хакимхон хангоми тасвири шахрхо бештар бо сохти он, маводи бинокорй, касбу кори мардумони он ва ало;амандона ба ин ба обу хаво, об, зироат ва дарахту богот таваччух зохир кардааст. Масалан, сохти бинохо ва кучахои шахрхои Русияи подшохй, ки бо зебой ва озодагии худ аз шахрхои асримиёнагии Мовароуннахр имтиёз ва маъруфияти бештар доштанд, ки дар мехвари эътибори нависанда ;арор гирифтааст. Муаллиф дар хусуси вилояти Шамайи Русия чунин на;л кардааст: "Ал;исса фа;ир он вилоятро (Шамай А.С.) мушохида намудам, ангушти хайрат ба дандон газида, дар бахри тафаккур фуру рафтам. Чунки он вилоят дар гояти хубй ва зебой буда ва дарёи азим аз чониби Чин меояд ва аз пеши он шахр мегузарад ва
мapдyмoн 6o киштидo у6ур мекyнaнд... Xorax^ oн вилoятpo aз чуб coxтaaнд, дap кaмoли caфoл вa oитаxoи бузург бa чoи дap нacб кapдa, бa pox^ oн дapбaчaxo кyшoдaaнд вa xap^H вилoятpo хдшт дap хдшт бинo фapмyдaaнд. Дap шoxpox,и у дap х,еч 4o гачй нaдopaд вa aгap . . . б oшaд, aз пoдшox,й кacе oмaдa, oн ^opo xapoб меcoзaд вa еox,иби xoнapo тaъдиб мекyнaд. Бинoбap ин acx, ки arap кacе дap мaмoлики Уруеия caд шaxpи бyзypгеpo caйp кутад, як 4o xoнaи вaйpoнa вa кyчaи гач бa нaзap нaмеoяд" [7,c.292 б.].
Ч,уз ин, Myx,aммaд Xдкимxoн хдмчун еaйëx, бa вaзъи oбy x,aвo вa нaбoтoти кишвapx,oи еaëxдткapдaaш низ тaвaччyx кapдaacт. У бoз дap бopaи xдмoн вилoят (Шaмaй) cyxaн poндa, дap ин xycyc чунин менaвиcaд: "...Бa aммo дap бoбaти фaвo;иx, вa aшчop чyнoн xoлй буд, ки як шaлFaм aз бaйзaи a^o бaк;aдpтap... вa xдвoи oн вилoят чутон capмo буд, ки o6 яx бacтa" [7,c.292 б].
Чизе дигар, ки дap capзaмини Руеия дикдати ypo бa xyд нaмyдaacт, тapзи x,yкyмaтдopй вa урфу oдaти oн xaл; acт. Macaлaн, у мегуяд: "Умycкa (Oмcк) нoми шaxpеет дap кaмoли бузургй вa oбoдй... Чaxoppyзa pox,, дур acт вa шaxpx,oи oн 4o бa х^кими oн вилoят тoбеaнд, бa гyбеpнoтyp иштиход дopaд" [7,c.292].
^хдби китoб дap бopaи pacмy oин вa эъти^ди динии мapдyми ин шax,p чунин мaълyмoт медихдд: " Xдмoн pyз бaйpaми эшoн буд. Рox,ибoн дapx,oи caвмaapo кyшoдa вa TO^ycx^ бyзypгpo дap caдo oвapдa. X^a xypдy бyзypг вa зaнy мapд мyнтaзиpи гyбеpнoтyp бyдaнд. Дap oн х,ин x,aмoн чaвoни бapнo (xизмaтгopи гyбеpнaтop-A.C.) aз пеши гyбеpнoтyp дap FOяти тaъчил бa пеши фa;иp oмaд вa гуфт: "Гyбеpнoтyp мефapмoянд, ки имpyз иди бyзypги мocт. Бa дaйpи xyд дapoмaдa ду coaт тaъxиp мекунем. Haмoз меxoнем, бaъд бa xизмaтaшoн меpaвем. Дap куеи xyд биpaвaнд вa мopo бa xизмaти шyмo фиpиcтoдaнд, ки xaфa нaшaвaнд, (ту бa пеш oн бoш)-и гyбеpнoтyp бa фa;иp pacoнид.
Aммo 6o кaмoли изтиpoб мегуфт:" Aфcyc, ки имpyз aз нaмoзи бyзypг мoндaм". Рacми эшoн буд, ки axли иcлoмpo 6a бyтxoнaи xyд pox, нaмедoдaнд. Фa;иp aз ин беxaбap aз бетокдтии oн пapиpy фa;иppo гyфтaм: Mo хдм x,aмpox,и ту 6a бyтxoнa aз бax,pи тaмoшo меpaвем.
Чун ин cyxaн aз фa;иp шунид, дap кaмoли xypcaндй дap чуетй cипaндвop aз чoй бapxocт, 6ap xизмaти гyбеpнaтop дaвид вa 6ap гуши у ин cyxaнpo гуфт. Гyбеpнoтyp биcëp xaндид, мyтaвaччеx,и ;acp шуд 6a пеши фa;иp oмaд, гуфт: Aз oн чихдт, ки шyмopo дует медopaм 6a дaйpи xyд мебapaм. Haбoшaд paеми мo rec^ ки ax^ иелoмpo 6a caвмaaи xyд бapем, гуфт.
Ta^o фa;иppo aз дaетaм гиpифт.Myтaвaччеxд ;acp шудем. X^a мapдy зaне, ки нaззop мекapдaнд, aнгyшти x,aйpaт 6a дaндoн гaзидa мегyфтaнд: Бaзиpи пoдшox,и ypyc ин шaxеpo 6o ин дapaчa киpoмй медopaд!?
Haмедoниетaнд, ки pacм вa ;oидaи эшoн ин буд, ки бyзypгзoдa aз вилoяте 6a мaмлaкaти эшoн Fapиб aфтoд, x,ypмaти у 6a эшoн вoчиб мебyдaacт. Aл;иееa чун 6a дapи caвмaa paеидем вa дoxили oн дaйpи бyзypг шудем, дидaм дap кaмoли вyеъaт вa paфъaт вa 6^ëp зеб дoдaaнд вa еypaти биcëpе aз тиллo еoxтaaнд. Xycyc cypa™ Иеo, aлaйx,иееaлoм вa x,aзpaти Mapямpo вa чax,op фapиштaи мy;appaбpo гута aз тиллoвy вa чaвox,иp бyзypг дap FOяти шaбox,aт 6a эшoн тaевиp кaшидaaнд, ки гyë 6a фax,ми кaе еyxaн мекapдa бoшaд. Бa чaндин pox,ибoн либoеx,oи фoxиpa x,ap гyнa дap 6ap кapдa, чизе 6o зaбoни xyд меxoнaнд. Умapoи oн вилoят 6a як ^ниб еaф зaдaaнд. Caд бaчa 6o зaбoни xyд 6o oвoзи xyш 6a як мa;oм чутон Инчил меxoндaнд, ки еaнг o6 мешaвaд. ^x^rox, x,aмaи эшoн cap 6a еaчдa мемoнaнд, 6a дacти xyд ишopaтx,o мекyнaнд" [7,C.293 6-294 a].
Дap бapoбapи ин, тaвcифи кopи еaвдo вa oбoдии бoзopy paетax,oи шax,px,oи еaëx,aткapдaи Myx,aммaд Xдкимxoн дap китoб нуфузи бештap дopaд. У дap кaдoм шax,pе, ки нaбoшaд тaевиpи paетaвy бoзop, oбoдй ë xapoбии oн шax,px,opo мyкaммaл тaевиp кapдaaет.Ч,oе дap бopaи шax,pи Иpпyт чунин мегуяд: " бaъд aз пoнздax, pyз дap вилoяти Иpпyт paеидaм. Aз вилoяти Шaмaй тo oн 4o 6a pox^ кopвoн ду^хд pox, буд, ки мo x,aбдax, pyз oмaдем. Дидем шax,pеет биеëp aзaмaт вa 6^ëp oбoд вa aз xap иклим тyччop мaвчyд. Xycyc мapдyми Moвapoyнтаx,p дидем, aз шoдй 6a пиpox,aн нaмеFyнчидем... Рузи дигap тaфappyчкyнoн беpyн xиpoмидaм, дидaм, шax,pе дap кaмoли нaзoкaт вa зебoй вa имopaтx,oи oлй бapпo еoxтaaнд дap кaмoли xyбй вa paетax,oи oлй. Aз ду чoниб ду^нх^и мypтaфеъ coxтaaнд. Дap xap дyкoн aз xap xyбе мaтoъ пyp... Я;ини фa;иp ин aет, ки тaмoми мoли Moвapoyнтаx,ppo чaмъ кyнaнд 6a як ду^ни у бapoбapй таxox,aд кapд [7,c.297a].
Maълyмoти дap бopaи pелефи шax,px,o дoдaи мyaллиф низ чoлиби тaвaччyxaнд. Чyнoнчи дap Чoе менигopaд:" Шлб дap FOяти дapoзй вa pyз дap кaмoли кутох,й. Чyнoнчи дap шax,pи БyлFop, ки x^o xapo6 aет вa шax,pи Kдзoн oбoд, дap x,aвoи тoбиетoн ду гам rn^ox, pyз нaмoзи xyфтaн
223
намехонад, аз кутохии шаб. Ва шафа; фуру намеравад, ки офтоб тулуъ мекунад. Инчунин Ирпут билакси уст" [7,c.312 б].
Fайр аз ин, Мухаммад Хакимхон дар бораи ободй ё харобии шахрхо аз ;алъахои дидааш низ маълумоти мушаххас додааст. Масалан, дар хусуси шахрхои Канъон ва Табрез чунин маълумот медихад: "...Ва Канъон холо хароб шудааст ва Табрез обод, дар гояти хубй. Дар ин чо (Табрез-А.С.) хафт чашма, ки аз гармии у даст месузад..." [7,с.312б].
Ч,ои дигар дар бораи аз тарафи Темур оташ зада шудани шахри Шом сухан ронда мегуяд: " ...Фа;ир дар санаи 1241/1825 ба чашми худ дидам, ки осори сухта дар иморатхои бузург зохир аст" [7,с.55а].
Маълумоти дар хусуси санъати меъморй овардаи муаллиф низ ;обили таваччух мебошанд. У иморатхо ва шахрхои зеборо бо хурдтарин чузъиёти меъмориашон тасвир кардааст.
Аз ин бармеояд, ки вай санъати меъмориро хуб медонистааст. Тавсифи тамоми шахрхои Русия, таърихи тахти подшохии Фатхалишохи Эрон, ;асри шохи Миср Мухаммадалишох ва гайраро чунон мохирона тасвир кардааст, ки ин аз махорати баланди дабирии Мухаммад Хакимхон дарак медихад. Муаллиф яке аз бинохои ;асри Мухаммадалишохро чунин ба риштаи тасвир кашидааст:
"...Ва дар пешгохи он ;аср хонаест дар нихояти бузургй як тарафи он хонаро аз тилло сохтаанд, дар камоли шаффофй. Ва се чониби уро чунон муна;;аш кардаанд, ки дар умраш на Каён дидаасту на Бехзод шунидааст.Ва як чониби девори уро аз санги мармар сохтаанд ва сурати дарахтро дар он санг кардаанд. Ба чои гул косахое аз санги мармар баровардаанд ва дар миёни он косахо обхои чорй бозй мекард ва як ;атра бар замин намеафтод. Ва дар миёни хона хавзе сохтаанд ва дар миёни хавз фаввора бино кардаанд, ки чун ;ади дилбарон об сар мекашид ва оби хавз на кам мешуд ва на зиёд. Ва сангхои мармарро ба якдигар чунон пайванд кардаанд, ки гуё аз як санг тарошида сухон карда бошанд" [7,с.322а].
Дар ин ;исми "Мунтахаб-ут-таворих" гайр аз маълумоти фав;, боз дар бораи ачоиботи олам, ки муаллиф онхоро бо чашмони худ дидааст, низ тасаввуроте пайдо кардан мумкин аст. У дар бораи рудхои шахри Табрез сухан ронда, дар бораи онхо чунин иттилоъ медихад:
"...Ва оби у (Табрез-А.С.) латифтарин обхост ва хамон руд аз замони Одам, алайхиссалом то билва;т дар он бахр чорй мешавад ва тамоми обхои кух низ он чо чамъ мешавад ва чои баромадани об маълум нест.Бо вучуди ин амр ачиб аст, ки он як ангушт на кам мешавад ва на зиёд. Намедонанд, ки хикмат чист..." [7,c.312 б].
Хамин тари;, «Мунтахаб-ут-тавоих»-и Мухаммад Хакимхон ба таври мухтасар ба таърихи чахон аз замони хил;ати инсон то замони нигориши китоб мепардозад. Мухтавои он дар 5 боб гунчонида шуда, боби аввали асар рочеъ ба таърихи пайгамбарони тоисломй, боби дувум оид ба шохони ;аблазисломии Эрон, боби сеюм дар бораи шохони Чину Фаронса маълумот медихад. Боби чахоруми « Мунтахаб-ут-таворих» оид ба таърихи Умавиён ва Аббосиён, боби 5 доир ба таърихи давлатхои Саффориён, Сомониён, Fазнавиён, Салчу;иён, Хоразмшохиён, Чингизиён, Темуриён, Шайбониён, Аштархониён ва Маигития таълиф шудааст. Дар "Мунтахаб-ут-таворих" аз шевахои таърихнигорй: таърихи умумй, таърихи махаллй ва ёддоштнависй истифода гардидааст. Асар инчунин оид ба сафархои муаллиф, во;еахои таърихй ва гайра маълумоти пурарзиш медихад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Каримов, У.Адабиёти точик дар нимаи дуввуми асри 18 ва аввали асри 19/У.Каримова.-Душанбе: Дониш, 1974.-187 с.
2. Каюмов, АДу;он адабий мухити/АДаюмов.-Тошканд: Уз ССР ФАН, 1961.-359 с.
3. Салимов, Н. Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти классикии форсу точик (асрхои IX—ХШ)/Н.САлимов.-Хучанд, 2002.- 398 с.
4. Собрание восточных рукописей АН Уз.ССР/ под ред.А.А. Семенова Т.1.-Ташкент: Наука, 1952.-440 с.
5. Хотирахои Мухаммад Хакимхон дарбораи Русия(баргардонандааз хуруфи арабиасоситочикй ба кириллй, ба чоп хозиркунандаи матн, муаллифи му;аддима, лугатнома, фехрист ва замима Ч,амолиддин Абдукаримов)/ Ч,. Абдукаримов.-Хучанд: Ношир, 2013.- 104с.
6. Хуршут, Э. «Мунтахаб-ат-таварих» как источник по истории Средней Азии и сопредельных стран XVIII-XIX вв /Э.Хуршуд//Общественные науки в Узбекистане (ОНУ),1984.-№7.-С.36-42.
7. X^khmxoh, Myx,aMMag .MyHTaxa6-yT-TaBopHx.Ea non x,o3HpKyHaHga, MyauuH^H My^aggHMa Ba TatuHK;oT A. MyxTopoB.H6opaT a3 2 ^Hug/M.X^aKHMxoH.-,0,ymaH6e, 1983.-368 c.- H,.1.
8. X^khmxoh, My^aMMag MyHTaxa6-yT-TaBopHx .Ea non x,o3HpKyHaHga, MyauuH^H My^aggHMa Ba TatuHi^o t A. MyxTopoB. H6opaT a3 2 ^Hug/M.X^aKHMxoH.-,0,ymaH6e, 1985.-544 c.- H,.2.
9. X^khmxoh, Myx,aMMag. MyHTaxa6-yr-TaBopHx.M,HugH aBBau.Tacx,ex,H E. KaBaxapa Ba K.XoHega. MyaccHcaH MyTOueoTH $apx,aHrx,o Ba 3a6oHxoH OcHe Ba A$phk;o.-Tokho,2009.-666 c.
REFERENCES:
1. Karimov, U. Tajik literature in the second half of the XVII-th century and the beginning of the 19th century / U. Karimova. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 187 p.
2. Kayumov, A. Kokand literary circle / A. Kayumov. - Tashkent: Uz SSR, 1961. - 359 p.
3. Salimov N. Stylistic stages and evolution of prose types in classical Persian-Tajik literature (IX-XIII centuries). - Khujand, 2002.- 398 p.
4. Collection of oriental manuscripts AN Uz.SSR / under the editorship of A.A. Semenova. - V.1.-Tashkent: Publishing House AN Uz. SSR, 1952.-440 p.
5. The notes of Muhammad Hakimkhon about Russia (the transliteration from Persian into Cyrillic, compilation of texts, the introduction, glossary of terms, the list of references and the appendix are made by Jamoloddin Abdukarimov) / J. Abdukarimov.- Khujand: Noshir, 2013. -104 p.
6. Khurshut E. "Muntahab-at-tavarikh" as a source on the history of Central Asia and the neighboring countries of the XVIII-th - the XIX-th centuries // Public Sciences in Uzbekistan (ONU), 1984.-№7. - P. 36-42.
7. Hakimkhan, Muhammad. Muntahab-ut-Tawrih.Presenter, author of the introduction and commentary A. Mukhtorov. Contains 2 volumes./ M.Hakimkhan. - Dushanbe, 1983.-368 p.-1V.
8. Hakimkhan, Muhammad. Muntahab-ut-Tawrih / Presenter, author of the introduction and commentary A. Mukhtorov. Contains 2 volumes./ M.Hakimkhan. - Dushanbe, 1985.-544 p.-2 V.
9. Hakimkhon, Muntakhab-ut-tawrikh.The first volume. Corrected by Ya. Kawahara and K. Honeda. Institute for the Study of Asian and African Cultures and Languages. -Tokyo,2009.-666 p.
