CC BY
12
ТДУ 9(М)03
DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-25-32
САХММИ Абдукаримов Цамолиддин А^мадалиевич,
ОЛИМОНИ ТОЦИКДАР н.и.т., дотсенти кафедраи таърихи халци
ОМУЗИШИ "МУНТАХАБ-УТ- тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.
ТАВОРИХ"-И МУХАММАД Fафуров (Тоцикистон,Хуцанд) ХАКИМХОН
ВКЛАД
ТАДЖИКСКИХ УЧЕНЫХ В ИЗУЧЕНИЕ "МУНТАХАБ-УТ ТАВАРИХ" МУХАММАДА ХАКИМХАНА
Абдукаримов Джамолиддин Ахмадалиевич,
к.и.н., доцент кафедры истории таджикского народа ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова" (Таджикистан,
Худжанд)
CONTRIBUTION Abdukarimov Jamoliddin Ahmadalievich, OF TAJIKS SCIENTISTS INTO candidate of historical sciences, Associate THE STUDY OF "MUNTAKHAB AT Professor of the department of the history of TAVARIKH" BY MUHAMMAD Tajik nations under the SEI "KhSU named HAKIMKHON after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: abdukarimov_1979@mail.ru
Вожа^ои калиди: "Мунтахаб-ут-таворих", Мууаммад Хакимхон, А. Мухторов, Куцанд, Уротеппа, Хуцанд, таърихнигори, адабиётшиноси
Дар мацола сухан дар бораи сауми олимони тоцик дар омузиши яке аз сарчашмауои нодири таърихи-"Мунтахаб-ут-таворих"-и Мууаммад Хакимхон меравад. Мацолауои илми ва асаруои олимони давраи шурави ва муосири тоцик, ки доир ба ауамият ва арзиши илмии асари Мууаммад Хакимхон тауия намудаанд, ба риштаи таулил кашида шудаанд.Таъкид шудааст, ки дар тауциц ва омузиши "Мунтахаб-ут-таворих"-и Мууаммад Хакимхон сауми олимони давраи шурави ва муосири тоцик А. Мухторов, А.Цалилов, Ю.Малтсев,У.Каримов, А. Мирзоев, З. Абдулазизова, С. Султон, А. Муродов, Ц. Абдукаримов хеле назаррас буда, омузиши паулууои мухталифи ин сарчашмаи муътамади таърихи дар замони муосир низ идома дорад.
Ключевые слова: "Мунтахаб-ут-таворих", Мухаммад Хакимхан, А. Мухтаров, Коканд, Ура-тюбе, Худжанд, историография, литературоведение
Рассматривается вклад таджикских ученых в изучение одного из уникального исторического источника «Мунтахаб ат-таврих» Мухаммада Хакимхана. Проанализированы научные статьи и труды советских и современных таджикских ученых о важности и научной ценности сочинения Мухаммада Хакимхана. Подчеркивается, что вклад советских и современных таджикских ученых, таких как А. Мухтаров, А.Джалилов, Ю.Мальцев, У. Каримов, А. Мирзаев, З. Абдулазизова, С. Султон, А. Мурадов, Дж. Абдукаримов, весьма значителен и изучение различных аспектов этого достоверного источника продолжается в современной науке о истории.
Key words: "Muntakhab-ul-Taworikh", Muhammad Hakimkhon, A.Mukhtarov, Kokand, Uru-teppa, Khujand, historiography, literary studies.
The article under dwells on the issue concerned with Tajik scientistsл contribution into the study of one of the unique historical sources entitled as "Muntakhab at-tawroikh " by Muhammad Hakimkhon. Into the bargain, in his article the author conducts an analysis beset with scientific articles and works belonging to the pen of Soviet and modern Tajik scientists on the importance and scientific value of Muhammad Khakimkhons composition. The article emphasizes that the contribution of Soviet and modern Tajik scientists A. Mukhtarov, Jalilov A., Maltsev Yu., U. Karimov, A. Mirzaev, Z. Abdulazizova, S. Sultan, A. Muradov, J. Abdukarimova is very significant, and the study of various aspects of this reliable source of history continues.
"Мунтахаб-ут-таворих"-и Мухаммад Хакимхон яке аз дурдонахои хаттии хавзаи таърихнигории Хуцанд ба хисоб рафта, соли 1843 дар шахри Китоб аз чониби ибни Маъсумхон таълиф шудааст. Асари мазкур аз панч боб, дувоздах тоифа (фасл) иборат буда, худуди замонии он аз "офариниши олам" то огози солхои 40-уми асри XIX-ро дарбар мегирад.
«Мунтахаб-ут-таворих» фарогири маълумоти хеле нодири таърихй, адабй, чугрофию этнографй буда, хусусияти энсиклопедй дорад ва аз ин ру, таваччухи мутахассисони гуногунро
ба худ чалб кардааст. Маълумоти Мухаммад Хдкимхонро муаррихон, адабиётшиносон, чугрофишиносон ва дигар муха;;икон дар тад;и;оти худ васеъ истифода бурдаанд.
Муха;;и;они шуравй ва муосири точик ба асари Мухдммад Хдкимхон чун манбаи нодир таваччухи хоса зохир намуда, дар нашрияхои гуногун доир ба он асару маколахои хешро ба табъ расонидаанд.
Лозим ба ёдоварист, ки дар тад;и;оти бунёдии таърихи хал;и точик доир ба ахамияти илмии сарчашмаи муътамади таърихй «Мунтахаб ат-таворих»-и Мухаммад Хдкимхон маълумот дода шудааст [17,с. 18].
Сах,му хидмати академик А.Мухторов дар пажухдшу омузиш, дастраси а^ли илм ва х,аводорони таърихи ниёгон гардонидани сарчашмаи мазкур шоистаи тах,син буда, солх,ои 1983, 1985 у аз руи нусхаи аслии асари Мух,аммад Х,акимхон чопи факсимилии онро бо мукаддимаи муфассал, шах,ру тавзех,от дастраси хонандагон гардонидааст. Нашри асар аз сабаби бузургх,ачмй ва техникй, чопи полиграфй дар ду чилд сурат гирифтааст. Ч,илди аввал бо мукаддимаи муфассали А.Мухторов ва факсимилии матни «Мунтахаб-ут-таворих», чилди дувум идомаи факсимилии матн, мукаддима (бо хуруфоти арабй), фех,ристи ном ва истилох,оти чугрофиро дар бар мегирад [32]. Ховаршиноси маъруф А.Н.Болдирев дар номаи муборакбодй ба унвони тахдякунандаи асари мазкур академик А. Мухторов ах,амияти ин кори мухими илмиро хосатан кайд намуда, чунин нигошта буд: « Аз самими калб Шуморо ба муносибати анчоми нашри асари гаронбах,о муборакбод мегуям. Ин кор огози икдоми басо муфидест, ки олимони точик шуруъ кардаанд. Чунин мепиндорам, ки накшаи интишороти минбаъда мураттаб шудааст ва ганчинаи дастхат^ои чумхурй х,арчи бештару бех,тар мавриди истифода карор мегирад" [4,С.45-49].
Дар му;аддимаи муфассали академик А. Мухторов тахлили нусхашиносии асар, манбахои он, на;ши "Мунтахаб-ут-таворих" дар таърихнигории асри XIX, хаёт ва фаъолияти муаллифи асар Мухаммад Хдкимхон инъикоси худро ёфтааст [33,с.6].
Инчунин дар асархои ба таърихи мулки Уротеппа дар асрхои XIV- Х1Х-и академик А. Мухторов маълумоти "Мунтахаб-ут-таворих" ба таври фаровон истифода гаштааст [25; 27;28].
Дар ма;олахои илмии А. Ч,алилов ва Ю. Малсев [20,С.107-108], И. Рахматов [29] доир ба ахамияти таърихй, хаёт ва фаъолияти муаллифи асар, саёхаташ, хоса на;ши "Мунтахаб-ут-таворих" дар омузиши таърихи харакатхои мардумй дар нимаи аввали асри XIX эътибори махсус дода шудааст.
Дар тах;и;у омузиши "Мунтахаб-ут-таворих" сахми муаллифи сатрхои мазкур низ мавчуд буда, мо дар натичаи чустучу ва омузиш дар мавзуи "Вазъи сиёсии мулкхои Уротеппа ва Хучанд дар ибтидои асри XVIII то солхои 40-уми асри XIX" (мувофи;и ахбори "Мунтахаб- ут-таворих"-и Мухаммад Хдкимхон) рисолаи номзадиро химоя намудем[12]. Доир ба ахамияти таърихй, таърихи омузиш, на;ши "Мунтахаб ут-таворих" дар таърихнигории хавзаи таърихнигории Ху;анд, хаёт ва саёхатхои муаллифи асар Мухаммад Хдкимхон ду асар [11, с.33] ва зиёда аз 30 ма;олаи илмй [1;2;3;4;5;6;7;8;9;10;13;14;15] таълиф намудааст.
Инчунин Матлубахон Маннонова зери рахбарии муаллифи сатрхои мазкур корхои тах;и;отии магистриро анчом дода, боби панчум тоифаи ёздахуми "Мунтахаб ут-таворих", ки ба таърихи сулолаи Мангития бахшида шудааст, дар асоси му;оисаи нусхахои гуногуни асар бо хуруфоти кириллй ба чоп омода намудааст [19].
Муха;;и;и сарчашмахои давраи хукмронии Темуриён, номзади илмхои таърих, дотсент Ахмадхон Муродов дар чараёни тах;и;оти илмии хеш ба ахамияти илмии маълумоти "Мунтахаб ут -таворих" дар омузиши таърихи ин давра эътибори махсус додааст. Тиб;и андешаи олим ин сарчашмаи нодири таърихй дар омузиши пахлухои мухими давраи хукмронии хонадони Темуриён мухим аст, вале ин сарчашма аз мадди назари муха;;и;они таърихи ин давра дур мондааст ва сабаби асосии онро ба мавчудияти баъзе ну;сону камбудихо маъмумотхои Мухаммад Хдкимхон вобаста намудааст [24,С.74-76].
«Мунтахаб ут-таворих» сарчашмаи нодири адабй низ ба хисоб рафта, дар омузиши таърихи адабиёти классикии точику узбек дар асрхои XVIII-XIX ахамияти калон дорад. Мухаммад Хдкимхон дар таълифи асари худ аз намунахои шоир ва адибони маъруфи Шар; Ибни Сино, Фирдавсй, Умари Хайём, Саъдй, Пахлавон Махмуд, Низомй, Алишери Навой, Бедил, Хусрави Дехлавй, Иноятулло Канбу, Ахмад ибни Юсуф, шоирони хавзаи адабии Ку;анд Фазлй, Акмал Шери Ху;андй, Нусрат, Бехчат, Амирй (амир Умархон), ва хони Хоразм Мухаммадрахимхони 1 ба таври мохирона ва бомаврид овардааст. Инчунин бо ма;сади ороиши бадеии асар аз
масалу ма;олхои хал;ии фору точик, узбек, араб овардааст. Тиб;и маълумоти Э. Хуршут муаллифи асар як ма;оли чиниро низ истифода намудааст [23,с.7].
Академик А. Мухторов соли 1982 бо ма;сади омузиши сарчашмахои махзанхои илмии рочеъ б а таърих в а фарханги хал;и точик ба шахрхои Дехлй, Алигарх, Патна, Хайдаробод ва Рампури Хиндустон сафари илмиро амалй намуд. Тиб;и маълумоти олим сарчашмахои таърихй гайр аз китобхонахо дар осорхонаву бойгонии ин кишвар махфуз буда, фа;ат дар дар бойгонии шахри Хайдаробод 8915 адад сарчашмахои форсй ва 6337 адад арабй мавчуд аст. Академик А. Мухторов дар омузиши таърихи мухити адабии Хиндустон дар асри XVII ва хаёту фаъолияти намояндагони маъруфи он Нурчахонбегим ва Зебунисо дар ;атори сарчашмахои дигар ба маълумоти "Мунтахаб ут-таворих"-и Мухаммад Хакимхон такя намуда, аз он порчахо овардааст [26].
Дар фаъолияти илмии намояндаи маъруфи адабиёти советии точик, шар;шинос, адабиётшинос, академик Абдулганй Мирзоев тах;и;у омузиши сарчашмаи таърихиву адабй чойгохи асосиро ташкил менамояд. Академик А. Мирзоев дар чараёни тах;и;отхои илмй ба ахамияти таърихй ва адабии "Мунтахаб ут- таворих"-и Мухаммад Хакимхон таваччухи махсус зохир намуда, аз чониби олим дар чанд шумораи мачаллаи "Вохид" хотирахои Мухаммад Хакимхонро рочеъ ба Эрон нашр намудааст [22,с.273- 279, 405,с.418,С.519- 531].
Адабиётшиноси маъруфи точик Усмон Каримов дар тад;и;оти илмии хеш доир ба таърихи адабиёти точик дар асри XVIII ва нимаи дуюми асри XIX дар ;атори сарчашмахои давраи мазкур маълумоти "Мунтахаб ут- таворих"-и Мухаммад Хакимхон чун манбаи нодири таърихй истифода намуда, дар ба эчодиёти намояндагони адабиёти феодалй-клерикалй ва демократй дар асри XIX Султонхони Ато ва шоир ва табиб Ч,унайдулло Хози; маълумот додааст [21].
Дар фаъолияти илмии олими адабиётшинос, сарчашмашинос Саидумари Султон на;ши "Мунтахаб ут-таворих" дар омузиши таърихи мухити адабии Истаравшан дар нимаи дуюми асри XVIII ва нимаи аввали асри XIX ба таври махсус таъкид шудааст. С. Султон дар асоси ахбори Мухаммад Хакимхон доир ба зиндагй ва фаъолияти шоирон Саидгозии Нола, Султонхони Адо, Турахучаи Афсус, Махмудхон, Тун;отур маълумот додааст [30].
Дар ма;олахои илмии З. Абдулазизова доир ба сабабхо, омилхои ба кишвари Руссия бадарга гаштани муаллифи «Мунтахаб ат-таворих» Мухаммад Хакимхон, на;ши асари мазкур дар адабиёти точик, забони асар, услуби бадеии асар маълумот дода шудааст [16,С.216-220].
Холо низ олимони адабиётшинос ва забоншиносон ба тах;и;у омузиши «Мунтахаб ут-таворих» таваччухи махсус зохир намуда истодаанд. Абдунаим Султонов дар мавзуи "Асари Хочй Мухаммад Хакимхон "Мунтахаб ут-таврих" ва ахамияти илмй ва адабии он" ба масъалахои таърихи омузиши асар, мазмун ва мундаричаи он, на;ши он хамчун сарчашмаи адабй, инъикоси хаёт ва фаъолияти шоирон, забон ва услуби бадей, нусхахо, нашр ва тарчумахои он эътибори махсус зохир намудааст, вале ба баъзе сабабхо тад;и;оти мазкур пурра чамбаст нагаштааст [31].
Дар чанд шумораи рузномаи "Ч,умхурият" ма;олахои тахиянамудаи рузноманигори маъруф, шоир, нависанда, файласуф Абдул;одири Рахим нашр шуда буд. Навиштахои мавсуф во;еан чолиб буда, таваччухи муаррихон, дустдорони таърихро ба худ чалб менамояд.
Ин муаллиф дар асоси маълумоти "Мунтахаб ут-таворих"-и Мухаммад Хакимхон Дар шумораи 12 январи соли 2021, № 7 (24114)-и "Ч,умхурият" зери унвони "Корд задани девона амир Олимхонро" матолиберо ба чоп расонид, ки иштибохи махз аст. Зеро маълумоте, ки дар ин манбаъ оварда мешавад, на ба амири Бухоро Олимхон (1880-1944), солхои хукмрониаш (1910-1920), балки ба хони Ку;анд Олимхон (1799-1810) мансуб аст.
"Мунтахаб ут -таворих"-ро Хакимхон солхои 40-уми асри XIX огоз намуда, онро соли 1843 ба итмом расонидааст. Дар ин асар бештар во;еаву руйдодхои дар хонигарии Ку;анд ба амал омада, тасвир ёфта, муаллиф, ки яке аз ашрофони олима;ом ва ба дарбор наздик буд, дидаву шунидахои худро ба ;алам овардааст. Дар ин асар доир ба аморати Бухоро, кишвархои хамчавор, саёхатхои муаллиф маълумоти чолиб оварда шудааст. Асар бо сабку услубе, ки хоси сарчашмахои таърихй, ёддошту ;айдхои асримиёнагй аст, таълиф шуда, Мухаммад Хакимхон нисбати Олимхон истилохи "амир"-ро корбаст намудааст ва шояд Абдул;одири Рахим аз ин сабаб иштибохан инро ба амири Бухоро Олимхон нисбат додааст. Маълум аст, ки унвони хокимони Бухоро хон буд, амир Шохмурод худро амир эълон намуда, пас аз ин хокимони ин
мулкро амир ва Бухороро аморат мехонданд. Хокимони хонигарии КУканд дар xyччатxои расмй (амру фармонxо, васикаxо, вакфномаxо) xамчyн хон номбар myдаанд.
Корд задани девона амир Олимхонро яке аз маълумоти чолиби "Мунтахаб-ут-таворих" ба xисоб рафта, аз чониби муаллифи асар Мyxаммад Хакимхон ба таври муфассал баён гаштааст ва аз чониби таxиягари мавод Абдукодири Pаxим нyктаxои асосии ин фасл интихоб гаштааст. Чи тавре, ки зикр шуд xодисаи мазкур на бо амири Бухоро Олимхон, балки бо хони Хуканд Олимхон руй додааст. Амири Бухоро Олимхон баъди кариб сад соли вокеаxои дар асари Мyxаммад Хакимхон тасвир ёфта, xyкмронй намудааст ва худи асар низ соли 1843 ба итмом расида, амири Бухоро соли 1880 ба дунё омадааст ва ба xеч вачx y гирифтори xамлаи шахси девона нагаштааст. Мувофики ахбори Хакимхонтура хони КУканд Олимхон нафари xамлакардаро xамеmа масхара менамуд ва аз ин сабаб боиси кадру Fазаб ва тачовузи y гардид.
Вокеан таxиягари мавод оид ба амир Олимхон рyзноманигор Абдулкодири Pаxим дуруст кайд мекунад, ки муаллифи "Мунтахаб-ут-таворих" Мyxаммад Хакимхон дар асари худ бидъату хурофот ва нодониро, ки дар ин давра хеле авч гирифта буд, маxкyм менамояд.
Гарчанде, ки Мyxаммад Хакимхон зулму истибдод ва чанщои Fоратгаронаи ин давраро маxкyм карда бошад xам, тадбирxои амалй намудаи хони Хуканд Олимхонро зидди хурофот дастгирй менамояд.
Муттаасифона, бидъату хурофот чун падидаxои номатлуб дар байни мардум то xол мавчуд аст, муаллифи ин сатрxо ба ин масъала таваччУx намуда, чанд маколаxои илмй ва илмй-оммавиро интишор намуда буд.
Маводи дигари таxия намудаи Абдулкодири Pаxим зери унвони "Гиёxи мардумфиреб" (Ч,yмxyрият.-2021.- 4 февр.) мебошад, ки дар он низ маълумоти "Мунтахаб-ут-таворих" оид ба амалxои хурофотии давраи xyкмронии хони Хуканд Мyxаммадалихон (Мадалихон) (1822-1842) инъикоси худро ёфтааст. Натри чунин мавод барои дарки реmаxои асосии пайдоиш ва зарари амалxои хурофотй имруз хеле зарур аст, аммо ба назар чунин мерасад, ки дар чараёни таxияи он низ ба баъзе иmбоxxот роx дода тудааст.
Мyxаммад Хакимхон дар асарат доир ба авч гирифтани бидъату хурофот ва ба вучуд омадани зиёратгоxxои калбакй дар азди Мyxаммадалихонро чунин ёдовар мегардад: "Зубдаи калом он ки кабл аз ин мукаддима чанд сол пет тайхи аблаx фиреб тайхча ном, гиёxе дар Хиндустон бар лаби дарёи Лоxyр меботад ва y ба саловоти тарифи итк аст. Хар вакт ки саловот хонанд, y дар xаракат меояд. Бинобар он даFалбозони Хиндустон он гиёxро гирифта "Муйи муборак"-и Хазрати наби алайxисалом гуфта, мардумро фиреб дода, мол меситонанд ва он тайхча xам мисли итон аз xамон муй оварда дид, ки аз Мyxаммадалихон аблаxтар дар ин дунё намеботад, бинобар он ба y дод, маблаFе гирифта буд ва Мyxаммадалихон он муйро гирифта дар касри амир Умархон гузотта, зиёратгоx сохта буд ва муддате мардумони саxрой зиёрат мекарданд...
Муаррихи yзбек Б.М. Бобочонов (Кокандское ханства: власть, политика, религия. - Токио-Ташкент, 2010.- 744 с.), хотираxои Мyxаммад Хакимхонро дар такли дигар, ки мазмуну моxияти он куллан таFЙир ёфтааст, пеmниxод намудааст: дар ин вакт дар Хиндустон тайхи фиребгар бо номи Гиёxй зиндагй менамуд. У дар лаби дарёи Лоxyр мезист. Фиребгарон муйи Уро бурида, эълон намуданд, ки он ба ПаЙFамбар тааллук дорад.
Иmтибоxи таxиягари матни мазкур Абдулкодири Pаxим дар он аст, ки "Шайхча" ном гиёxе дар Хиндустон бар лаби дарёи Лоxyр мерустааст... навиттааст. Дар асари Мyxаммад Хакимхон сухан дар бораи як нафар тайхи фиребгар, ки гиёxи дар Хиндустон руидаро "Муйи муборак"-и Хазрати наби алайxисалом гуфта, мардумро xатто Мyxаммадалихонро фиреб додааст, меравад, на тайхи фиребгар бо номи "Тиё^" ва на "Шайхча" ном гиёxе.
Маводи дигари таxия намудаи А. Pаxим оид ба mаxодати аморатпаноxи Pачабкymбегй тоистаи таxсин ва дар замони муосир хеле зарур аст. Зеро доир ба тахсият ва накту химати Pачабкymбегй, ки аз точикони кyxистон буд, дар илми таърихнигории муосир ягон таxкикоти алоxида мавчуд нест.
Яке аз чунин тахсияти маъруфи xаёти сиёсии хонигарии Хуканд дар нимаи аввали асри XIX Pачабкymбегй ба xисоб меравад. Муаллифи "Мунтахаб ут -таворих" Мyxаммад Хакимхон дар рафти баёни вокеаxои мyxими сиёсии хонигарии Хуканд дар азди Олимхон ва Умархон доир ба фаъолияти густурдаи xарбии Pачабкymбегй маълумоти хеле фаровону дакик додааст.
Икдоми рузноманигори маъруф Абдулкодири Pаxим дар хусуси дастрас намудани маълумоти сарчаmмаxои таърихй ва mахсиятxои маъруф боиси дастгирй аст. Ба чанд иmтибоxе,
ки дар навиштахои муаллиф рох дода шудааст ва ба он ишора намудем, танхо ба хотири рох надодан ба галат ва да;и;корони назар кардан ба ахбори сарчашмахои таърихй буд.
Хамин тари;, дар тах;и; ва омузиши "Мунтахаб ат-таворих"-и Мухаммад Хакимхон сахми олимони давраи шуравй ва муосири точик хеле назаррас буда, омузиши пахлухои мухталифи ин сарчашмаи муътамади таърихй дар илми таърихшиносй идома дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдукаримов, Ч,. Хотирахои муаллифи «Мунтахаб-ат -таворих» Мухаммад Хакимхон доир ба кишвари Русия /Ч.Абдукаримов//Номаи донишгох.Илмхои чомеашиносй.- 2007.- № 2(15).-С.150-155.
2. Абдукаримов, Дж. Из истории изучения «Мунтахаб ат-таворих» Мухаммада Хакимхана/ Дж. Абдукаримов//Паёми Донишгохи давлатии миллии Точикистон.- 2008. - № 1(41).- С.-64-69.
3. Абдукаримов, Ч. Маълумоти "Мунтахаб ут- таворих" доир ба во;еахои сиёсии нимаи аввали асри XIX ва баъзе ашхоси маъруфи хонигарии Ху;анд /Ч.Абдукаримов//Ахбори ДДХБСТ . Силсилаи илмхои гуманитарй.-.2017.- № 3 (72). - С. 25- 33.
4. Абдукаримов, Ч. Сахми академик А. Мухторов дар омузиши "Мунтахаб ут- таворих"-и Мухаммад Хакимхон/Ч.Абдукаримов//Шахсутуни илми таърих: мачмуи ма;олахо бахшида ба 90 - солагии академик А. Мухторов. Душанбе, 2015.- С.- 45-49.
5. Абдукаримов, Ж. Ку;он хонлиги ижтимоий- сиёсий хаётида тожикларнинг урни ("Мунтахаб ат-таворих" асари материаллари асосида) /Ж.Абдукаримов//Фаргона водийси тарихи янги тад;и;отларда мавзусидаги хал;аро илмий конференсия материаллари. Фаргона, 2019.- С.-161- 164.
6. Абдукаримов, Дж. Воспоминания автора "Мунтахаб ат- таварих" Мухаммеда Хакимхана о России/Дж.Абдукаримов//Материалы V1 Международной научно-практической конференции "Аклуальные проблемы науки и образование в современном вузе".-Стерлитамак, 2019.- С.198-203.
7. Абдукаримов, Ч. Сахми олимони узбек дар омузиши "Мунтахаб ут- таворих"-и Мухаммад Хакимхон /Ч.Абдукаримов//Материалы международной научно-практической конференции «Социально-экономическое и культурное сотрудничество Таджикистана и Узбекистана: история и современность». - Худжанд, 21-22 июня 2019 года. - С.42-46.
8. Абдукаримов, Дж. Вклад русских дореволюционных и советских ученых в изучение "Мунтахат ат-таварих" Мухаммеда Хакимхана/Дж. Абдукаримов//Сборник материалов международной научной конференции, посвящённой 200-летию Российского востоковедения "Вклад Российской науки в изучение уникального историко-культурного и природного богатства Таджикистана".- Серия "Евразийский перекресток". Вып. 11.- Оренбург- Худжанд, 2019.- С. 265- 270.
9. Абдукаримов, Ж. «Мунтахаб ат-таворих» нодир тарихий ва географик манба/Ж. Абдукаримов/Ж.Абдукаримов//Материалы международной научно-практической конференции.- Пенджикент, 2019. -С. 805- 807.
10.Абдукаримов, Ж. "Мунтахаб ат-таворих" географик адабиётининг саргузашт-саёхат жанрига оид нодир манба/Ж. Абдукаримов//Материалы международной научно-практической конференции «История цивилизаций и шелковый путь в Азии», 21 августа 2019 г., Самарканд.- С. 140-142.
11.Абдукаримов, Дж. Отражение истории Ура-Тюбе и Худжанда в «Мунтахаб ат-таварих» Мухаммада Хакимхана/Дж. Абдукаримов. Худжанд: Нури маърифат, 2020. 190 с.
12. Абдукаримов, Дж.А. Политическое положение Ура-Тюбинского владения и Худжанда в начале XVIII- до 40-х гг. XIX в. (по материалам «Мунтахаб ат-таварих» Мухаммада Хакимхана) /Дж.А. Абдукаримов.- Автореф. дис. канд. ист. наук.- Душанбе, 2020.- 26 с.
13. Абдукаримов, Ж. "Мунтахаб ат-таворих" асари муаллифи Мухаммад Хакимхон амир Шохмурод ха;ида/Ж. Абдукаримов// Oriental art and culture.- Kokand, 2020.- 39-45.
14. Абдукаримов, Ж. Тожик олимларининг Мухаммад Хакимхоннинг "Мунтахаб ат- таворих" асарини урганиш буйича тад;и;отлари/Ж. Абдукаримов//Фаргона водийси тарихининг долзарб муаммолари илмий анжумани материаллари.- Наманган, 2020.- 308-312 б.
15. Абдукаримов, Ж. Мухаммад Хакимхон Миср таълим тизими айрим хусусиятлари ха;ида/Ж. Абдукаримов//Узбекистонда илмий амалий тад;и;отлар мавзусидаги конференсия материаллари.- Тошкент, 2020.- 126-128 б.
16. Абдулазизова, З. Изгнание Мухаммада Хакимхана в Россию и его вклад в таджикскую литературу/ З. Абдулазизова// Вестник университета.- 2011.- № 3 (34).- с. 216-220.
17. Гафуров, Б.Г. История таджикского народа в кратком изложении/Б.Г. Гафуров. - Москва, 1952. -С. 379.
18. Гафуров, Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история/Б.Г. Гафуров. -М., 1972. -С. 160;
19. Гузидае аз "Мунтахаб ат-таворих" (Таърихи сулолаи Мангитияи Бухоро). Баргардонанда аз хуруфи арабиасоси точики ба кириллй, ба чоп хозиркунандаи матн, муаллифи мукаддима, лугат, фехрист М. Маннонова. Хучанд: Ношир, 2022.- 208 с.
20. Джалилов, А.«Избранные истории» Хакимхана - источник для изучения народных движений в Средней Азии первой половины Х1Х в./А. Джалилов, Ю. Мальцев// Известия АН Таджикской ССР. Отделение общественных наук. 1985. № 1. - C. 107-108.
21. Каримов, У. Адабиёти точик дар нимаи дуввуми асри XVIII ва аввали асри XIX./ У. Каримов.- Душанбе, 1974.- 188 с.
22. Мирзоев, А. Хотирахои Хакимхан рожеъ ба Ирон/ А. Мирзоев/ Вахид.- 1351.- № 102, 103, 104.- С. 273- 279, 405- 418, 519- 531.
23. Мухаммадхакимхон Тура. Мунтахаб ат-таворих. Форс- тожик тилидан таржимон, мукаддима ва изохлар муаллифи Шодмон Вохидов. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. -716 с.
24. Муродов, А.А. Инъикоси баъзе пахлухои таърихи хонадони Темуриён дар "Мунтахаб ат-таворих"-и Мухаммад Хакимхон/А.А. Муродов// Вестник Таджикского государственного педагогического университета.- Душанбе, 2014.- № 6(61).-С. 74-76.
25. Мухторов, А.М. Очерки истории Уратюбинского владения в XIX в. /А.М. Мухторов.-Душанбе, 1964. -200 с.
26. Мухторов, А.М. Дурдонахои маданияти точикон дар ганчинахои Хиндустон/А.М. Мухторов.- Душанбе, 1984.- 208 с.
27. Мухторов, А.М. Хокимони Уротеппа/А.М. Мухторов. Душанбе, 1995. - 80 с.
28. Мухторов, А.М. История Уратюбе. (XVI-XIX) /А.М. Мухторов. М.,-1998. - 278 с.
29. Рахматов, И. Таърихи муътамад/ И. Рахматов// Садои Шарк. 1988. - № 1.
30. Саидумари Султон. Таърихи доираи адабии Истаравшан дар нимаи дувуми асри XVIII ва аввали асри XIX/ С. Султон.- Душанбе, 2002. - 232 с.
31. Султонов, А. А. «Мунтахаб-ут-таворих»-и Хочй Мухаммад Хакимхон ва арзиши илмиву адабии он/ А. Султонов //Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филологй аз руи ихтисоси 10.01.03.- Адабиёти кишвархои хоричй.- Хучанд.- 2017.- 113 с.
32. Хакимхан. Мунтахаб ат-таварих/ Хакимхан. Подготовка факсимильного текста, введение и указатели А. Мухтарова. Книга первая. - Душанбе, 1983.- 35.- 368 с.
33. Хотирахои Мухаммад Хакимхон дар бораи сафари Русия. Баргардонанда аз хуруфи арабиасоси точики ба кирилли, ба чоп хозиркунандаи матн, муаллифи мукаддима, тавзехот, лугат, фехрист ва замима Ч,. Абдукаримов. - Хучанд: Ношир, 2013. -104 с.
REFERENCES:
1. Abdukarimov J. Memoirs of the author entitled as "Muntakhab-at-taworikh" by Muhammad Hakimkhon about Russia // Scientific Notes of the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov. series of humanities and sociology. - Khujand, 2007. 2 (15). - P. 150-155.
2. Abdukarimov J. From the history of the study of "Muntakhab-at-taworikh" by Muhammad Hakimkhon // Bulletin of the Tajik National University. - Dushanbe, 2008. - № 1 (41). - P. 64-69.
3. Abdukarimov J. Information of "Muntakhab ut-taworikh" on political events referring to the first half of the XlX-th century and some outstanding entities Kukand Khanate // Bulletin of TSULBP. Series of humanitarian sciences. Khujand, 2017. № 3 (72). - P. 25- 33.
4. Abdukarimov J. Academician A. Mukhtorov's contribution into the study of "Muntakhab-at-taworikh" by Muhammad Hakimkhon // Leader of historical science: collection of articles dedicated to the 90-th anniversary of academician A. Mukhtorov. - Dushanbe, 2015. - P. 45-49.
5. Abdukarimov J. The role of Tajiks in socio-political life of Kokand khanate (based on the materials of the historical production entitled as "Muntakhab-at-taworikh") // Materials of the international scientific conference on the history of Fergana Valley in new research. - Fergana, 2019. - P. 161164.
6. Abdukarimov J. Memoirs of the author of "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon about Russia // Materials of the Vl-th international scientific and practical conference "Actual problems of science and education in modern university" - Sterlimatak, 2019. - P. 198-203.
7. Abdukarimov J. Contribution of Uzbek scientist into the study of "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon // Materials of the international scientific-practical conference "Socioeconomic and cultural cooperation between Tajikistan and Uzbekistan: history and modernity". -Khujand, June 21-22, 2019. - P. 42-46.
8. Abdukarimov J. Russian pre-revolutionary and Soviet scientists" contribution into the study of "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon // Collection of materials of the international scientific conference dedicated to the 200-th anniversary of Russian oriental studies "Contribution of Russian science into the study of unique historical, cultural and natural wealth of Tajikistan". Series "Eurasian Crossroads". Issue. 11. - Orenburg-Khujand, 2019. - P. 265-270.
9. Abdukarimov J. "Muntakhab at-taworikh" is considered to be a rare historical and geographical source / J. Abdukarimov // Materials of the international scientifico-practical conference. Panjakent, 2019. - P. 805- 807.
10.Abdukarimov J. "Muntakhab at-taworikh" is considered to be a rare source in the adventure-travel genre of geographical literature / J. Abdukarimov // Materials of the international scientifico-practical conference "The History of Civilizations and the Silk Road in Asia", August 21, 2019, -Samarkand. - P. 140-142.
11.Abdukarimov J. Reflection of the history of Ura-tube and Khujand in "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon / J. Abdukarimov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2020. - 190 p.
12. Abdukarimov J.A. Political situation of Ura-tube possession and Khujand referring to the early XVIII-th-40-ies the XlX-th century (based on the materials of "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon) / J.A. Abdukarimov / synopsis of candidate dissertation in history. -Dushanbe, 2020. - 26 p.
13. Abdukarimov J. "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon about Amir Shohmurod / J. Abdukarimov // Oriental art and culture. - Kokand, 2020. - P. 39-45.
14. Abdukarimov J. Researches done by Tajik scholars on the study of "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon / J. Abdukarimov // Materials of scientific conference on current issues in the history of Fergana Valley. - Namangan, 2020. - P. 308-312.
15. Abdukarimov J. Muhammad Hakimkhon on some features of the Egyptian educational system / J. Abdukarimov // Materials of scientifico-practical research conference in Uzbekistan. - Tashkent, 2020. - P. 126-128.
16. Abdulazizova Z. Muhammad Khakimkhon"s Exile to Russia and his contribution into Tajik literature / Z. Abdulazizova // Bulletin of the University. - 2011. - No. 3 (34). - P. 216-220.
17. Gafurov B.G. The history of the Tajik people in brief / B.G. Gafurov. - Moscow, 1952. - P. 379.
18. Gafurov B.G. Tajiks. The ancientest, ancient and medieval history / B.G. Gafurov. -M., 1972. - P. 160.
19. Excerpt from "Muntahab al-Tawarih" (History of Mangitiya dynasty of Bukhara). Translated from the Tajik-based Arabic script into Cyrillic, published the text, author of the introduction, dictionary, catalog M. Mannonova. Khujand: Publisher, 2022.- 208 p.
20. Jalilov A., Maltsev Yu. "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon being a source for the study of popular movements in Central Asia referring to the first half of the XIX-th century / A. Jalilov, Yu. Maltsev// Tiding of the Academy of Sciences of the Tajik SSR. Department of social sciences. 1985. No. 1. - P. 107-108.
21. Karimov U. Tajik literature referring to the second half of the XVIII-th century and the beginning of the XIX-th centuries /U. Karimov. - Dushanbe, 1974. - 188 p.
22. Mirzoev A. Hakimkhon's Memoirs on Iran / A. Mirzoev / Vahid. - 1351.- № 102, 103, 104.- P. 273- 279, 405- 418, 519- 531.
23. Muhammadhakimkhon Tura. Muntakhab at-taworikh. Translated from Persian-Tajik, author of introduction and commentary Shodmon Vohidov. - Tashkent: Yangi asr avlodi, 2006. - 716 p.
24. Murodov A.A. Reflection of some aspects of the history of Timurids dynasty in "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon / A.A. Murodov // Bulletin of the Tajik State Pedagogical University. - Dushanbe, 2014. - № 6 (61). - P. 74-76.
25. Mukhtorov A.M. Essays on the history of Ura-Tube possession referring to the XIX-th century /A.M. Mukhtorov. -Dushanbe, 1964. - 200 p.
26. Mukhtorov A.M. Pearls of Tajik culture in Indian treasures / A.M. Mukhtorov. - Dushanbe, 1984. - 208 p.
27.Mukhtorov A.M. Uro-Tube Governors / A.M. Mukhtorov. - Dushanbe, 1995. - 80 p.
28. Mukhtorov A.M. The history of Ura-Tube. (XVI-XIX) / A.M. Mukhtorov. - M., 1998. - 278 p.
29. Rahmatov I. Reliable history / I. Rahmatov // The Voice of the Orient. 1988. № 1.
30. Saidumari Sultan. The History of Istaravshan literary circle referring to the second half of the XVIII-th century and the beginning of the XlX-th centuries / C. Sultan. - Dushanbe, 2002. - 232 p.
31. Sultonov A.A. "Muntakhab at-taworikh" by Muhammad Khakimkhon and its scientific and literary value / A. Sultonov // candidate dissertation on philology: 10.01.03.- Literature of foreign countries. - Khujand, - 2017. - 113 p.
32. Khakimkhon. Muntakhab at-taworikh / Hakimkhon. Preparation of the facsimile text, introduction and indexes by A. Mukhtarov. - B.1. - Dushanbe, 1983. 35+ 368 p.
33. Muhammad Hakimkhon's memories about his visit to Russia. Translated from the Tajik into Arabic alphabet and Cyrillic, presented the text, introduced, commented the dictionary, catalog and appendix. By Abdukarimov. - Khujand: Publisher, 2013. - 104 p.
