Научная статья на тему 'СОХТМОНИ ЗАВОДИ ЭЛЕКТРОХИМИЯВИИ ЁВОН ЯКЕ АЗ ИНШООТҲОИ АСОСИИ КОМПЛЕКСИ МИНТАҚАВӢ — ИСТЕҲСОЛИИ ҶАНУБИИ ТОҶИКИСТОН'

СОХТМОНИ ЗАВОДИ ЭЛЕКТРОХИМИЯВИИ ЁВОН ЯКЕ АЗ ИНШООТҲОИ АСОСИИ КОМПЛЕКСИ МИНТАҚАВӢ — ИСТЕҲСОЛИИ ҶАНУБИИ ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
304
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Endless light in science
Область наук
Ключевые слова
народное хозяйство / Яванский электрохимический завод / региональный комплекс / Советский Союз / аммиак / карбамид / природный газ / компрессорное масло

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Каландаров Салохиддин Ахмадович, Умаров Баҳриддин Мирзоевич, Маҳмадалиева Маҳбуба, Худойкулзода Хасанджон

Данная статья посвящена изучению одной из важных тем отрасли и строительства Яванского электрохимического завода, одного из основных объектов регионального промышленного комплекса Южного Таджикистана. В данной статье автор определил историю строительства Яванского электрохимического завода и его проблемы. В 1967 году был введен в эксплуатацию первый крупный химический завод Вахшский азотный завод. В результате в республике получила дальнейшее развитие химическая промышленность, начатая в конце 30-х годов 20 века (Консойский горнорудный комбинат). До 1970 года были введены в эксплуатацию Анзобский горнорудный комбинат, Вахшский азотно-туковый завод (1963-1967 гг.), Гиссарский гидроизоляционный завод. В 1970-е годы были построены Яванский электрохимический завод, вторая очередь Кайрокумского коврового завода и др. Основание строительства производственного объединения «Саноат киевьев таджик» принесло району новую славу.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Каландаров Салохиддин Ахмадович, Умаров Баҳриддин Мирзоевич, Маҳмадалиева Маҳбуба, Худойкулзода Хасанджон

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОХТМОНИ ЗАВОДИ ЭЛЕКТРОХИМИЯВИИ ЁВОН ЯКЕ АЗ ИНШООТҲОИ АСОСИИ КОМПЛЕКСИ МИНТАҚАВӢ — ИСТЕҲСОЛИИ ҶАНУБИИ ТОҶИКИСТОН»

УДК: 930 (581)

СОХТМОНИ ЗАВОДИ ЭЛЕКТРОХИМИЯВИИ ЁВОН ЯКЕ АЗ ИНШООТХОИ АСОСИИ КОМПЛЕКСИ МИНТАЦАВЙ — ИСТЕХСОЛИИ ЧДНУБИИ

ТОНИКИСТОН

КАЛАНДАРОВ САЛОХИДДИН АХМАДОВИЧ УМАРОВ БАХРИДДИН МИРЗОЕВИЧ МАХМАДАЛИЕВА МАХБУБА

ХУДОЙКУЛЗОДА ХАСАНДЖОН

БГУ им. Номира Хусрава, преподаватель кафедры методика преподавания история и права

факултета истории и права

Аннотация Данная статья посвящена изучению одной из важных тем отрасли и строительства Яванского электрохимического завода, одного из основных объектов регионального промышленного комплекса Южного Таджикистана. В данной статье автор определил историю строительства Яванского электрохимического завода и его проблемы. В1967 году был введен в эксплуатацию первый крупный химический завод - Вахшский азотный завод. В результате в республике получила дальнейшее развитие химическая промышленность, начатая в конце 30-х годов 20 века (Консойский горнорудный комбинат). До 1970 года были введены в эксплуатацию Анзобский горнорудный комбинат, Вахшский азотно-туковый завод (1963-1967 гг.), Гиссарский гидроизоляционный завод. В 1970-е годы были построены Яванский электрохимический завод, вторая очередь Кайрокумского коврового завода и др. Основание строительства производственного объединения «Саноат киевьев таджик» принесло району новую славу.

Ключевые слова: народное хозяйство, Яванский электрохимический завод, региональный комплекс, Советский Союз, аммиак, карбамид, природный газ, компрессорное масло

Калонтарин объактхои химиявии комплекси худудй — истедсолии цаламрави чанубии Тачикистон заводхои алюминии Точикистон ва электрохимиявии Ёвон ба хисоб мераванд. Заводи электрохимиявии Ёвон дар 12 киллометр шарцтари шахраки Ёвон воцеъ гардидааст. Дар завод даххо сеххои истехсолй мавчуданд, ки хар яке махсулоти муайхо яне (Кислота ва гайра) истехсол мекунанд. Сохтмони завод соли 1966 огоз ёфт. [ 2, с 39] Солхои 60-ум, ки дар мамлакат марказонндани шахру нохияхо босуръат авч мегирифт, нохияи Ёвон низ зарфи солхои 1963—64 бархам хурда, ба тобеияти нохияи Куйбешев гузашт. То муттахид шудани ду нохия дар водй баробари инкишофи дигар сохахо сохтмону саноат низ ташаккул ёфт. Сохтмони зарбдори тунели 7,5 — километра дар каторкухи Каротог огоз ёфт, ки дар сохтмони он кариб 38 миллату халкият иштирок-кардаанд. [ 3, с 17]

Комплекси минтакаввй барои инкишофи чумхурии мо суръати тоза бахшид. Соли 1967 аввалин корхонаи бузурги кимиёвй - заводи азотии Вахш ба кор дароварда шуд. Дар натича, минбаъд дар чумхурй сохди саноати кимиёвй, ки хднуз охири солх,ои 30-юми асри ХХ огоз гардида буд (корхонаи маъдании Консой), инкишоф ёфт. Комбинати маъданх,ои кух,ии Анзоб, заводи нурих,ои азотии Вахш (1963-1967), заводи гидроизолии Дисор низ то соли 1970 ба кор дароварда шуданд. Дар солх,ои 70-ум комбинати электрокимиёвии Ёвон, навбати дуюми комбинати колинбофии ^айрокум ва гайрах,о сохта шуданд. [5,с 434] Бунёдн сохтмони иттиходияи истехсолии «Саноати кимиёвии точик» ба нохия шукуху шахомати тоза бахшид.

Корхонахои "Точиккимсаноат", "Точикимсохтмон", охакбарорй, таъмирию механикй, коргоху дуконхои чамъияти матлубот ва ташкилоту муассисахо, ки чанд муддат такрибан аз кор бозмонда буданд, тадричан ба фаъолияти бомаром даромаданд ва кишоварзони нохия ба таври муташаккилона корхои сахроиро ба рох монданд.

Дар панчсолаи 12-ум ба истифода додани и;тидорхои нази заводаи алюминий, давом додани сохтмони заводи электрохимиявии Ёвон, стансияхои электрии обии Рогуну Бойгозй, ба кор андохтани ик;тидорхои иловагии комбинатхои маъдантозакунии Анзоб, сурбу рухи Адрасмон ва гайра пешбинй шудааст.

Соли 1978 завод махсулоти нахустин - охакоб истехсол кард. Худи хамин сол истехсоли гиппохлориди калсий, хлоратхо, содаи каустикй, охаки хлордор, хладон монда шуд.

Солхои 60-ум, ки дар мамлакат марказонндани шахру нохияхо босуръат авч мегирифт, нохияи Ёвон низ зарфи солхои 1963—64 бархам хурда, ба тобеияти нохияи Куйбышев гузашт. То муттахид шудани ду нохия дар водй баробари инкишофи дигар сохахо сохтмону саноат низ ташаккул ёфт.

Сохтмони зарбдори тунели 7,5 — километра дар каторкухи Каротог огоз ёфт, ки дар сохтмони он кариб 38 миллату халкият иштирок-кардаанд. [ 3, с 126] Бунёдн сохтмони иттиходияи нстехсолии «Саноати кимиёвии точик» ба нохия шукуху шахомати тоза бахшид. Агар бунёди тунели Ёвон водиро обшор карда, ин мавзеъро диёри ганчхои бебахои кишоварзй сохта бошад, заводи кимиёи Ёвонро ба тамоми мардуми собик; Иттиходн Шуравн ва берун аз он ошно сохт.

Корхомахои азими "Точиккимсаноат", охакбарорй ва таъмирию механикй, ки хачми махсулоти саноатии нохия асосан аз онхо вобастагй дошт, ба корхонахои зиёновар мубаддал гашта буданд. Соли 1992 хачми истехсоли соддаи каустикй дар ;иёс бо як соли пеш ба микдори 14691 тонна ва охак 1000 тонна камтар шуд, ки ин омил ба и;тисодиёти нохия миллионхо сомонй зарар овард. Масъулони сохахои сохтмон ва наклиёт низ дар он сол аз ичрои на;шахои худ баромада натавонистанд. [ 4, с 188]

Хамон сол барои баланд бардоштани сатхи некуахволии кормандони сохаи маориф ба омузгорони эхтиёчманд аз бинои хобгохи № 419-и корхонаи " Точиккимсаноат" манзилхои исти;оматй чудо гардиданд.

Корхонахои "Точиккимсаноат", "Точикимсохтмон", охакбарорй, таъмирию механикй, коргоху дуконхои чамъияти матлубот ва ташкилоту муассисахо, ки чанд муддат такрибан аз кор бозмонда буданд, тадричан ба фаъолияти бомаром даромаданд ва кишоварзони нохия ба таври муташаккилона корхои сахроиро ба рох монданд.

Махсулоти заводро дар саноати химия ва дигар сохахои хочагии хал; истифода мебараанд. Масалан: содаи каустикй дар саноати бофандагй (барои истехсоли наххои сунъй) ва собунпазй, хлор дар хочагии кишло; (барои бе зарар гардонидани оби нушокй ва манбахои об).

Барои истехсоли каучуки синтезй, пластмасса, нахи химиявй, моддахои халкунандаи органикй , моддахои захрй ва бесирояткунанда, хлориди охак барои бесирояткунй ва гайрахо ба кор бурда мешавад дар завод як катор молхои зарурии рузгор ("белизна", " санаке", "моментальный") низ мебароранд, ки онхо доги матъохои пахтагинро зуд меравонанд. Яке аз сеххои завод намаки ошии "экстра" истехсол мекунад. Ашёи хоми завод асосан намак ва охаксанг аст, намакро аз кони Тутбуло; (15 км аз завод дуртар во;еъ аст) ва охаксангро аз кони Пусхура (30 км дуртар аз шахраки Ёвон) меоранд.

Дар комбинати электрокимиёвии Ёвон коркарди муштарак ва комплексии ашёи хом ба рох монда шудааст. Холо дар комбинат истехсоли хлор, охаки хлорй, соддаи каустикй ва дигар намудхои гуногуни махсулотхои хлорид пешбини карда шудааст. Саноати кимиёвй Точикистон ояндаи умедбахш дорад.

Чддвали №1

ИСТЕХ.СОЛИ МАХСУЛОТХОИ САНОАТИ КИМИЁ. [ 6, с 103]

№ Номгуи махсулотхо / вохиди ченак/ солхо/. 1991 1998 1999 2000 2001 2003

1. Аммиаки сунъи, х. тонн 110 21,3 9,7 5,9 18,6 26,1

2. Соддаи кауситикй хаз.тонна 31,1 0,6 0,7 3,0 2,8 2,8

3. Нурихои минералй х. тонн 83,5 11,9 4,6 3,5 12,2 19,3

4. Карбамид, х.тонн 18,1 25 10 8 26 42

5. Маводи рангубортонн 12253 123 96 107 190 363

Заводи кимиё сохтмони зарбдори Умумииттифоки эълон шуд. Дар бунёди он намояндагони зиёда аз 40 миллату халкиятхои гуногуни собик Чдмохдри Шуравй ширкат варзиданд. Аввалин хишти ин корхонаи азимро мох,и октябри соли 1965 сарвари бригадаи идораи бинокории раками 33 А. Буцин гузоштааст.

Бунёди ин корхонаи пуриктидор боиси ташкилёбии ширкати «Саноати кимиёи точик» гардид. Дар назди ин ширкат идорахои бинокории раками 17, 22, 33 ва колоннаи сайёри механиконидашудаи N° 279 (ПМК-279) таъсис ёфтанд. Ин ташкилотхои бинокорй зимни бунёди завод ба сохтани корхонаи саноатии ёрирасонии заводи кимиё, заводи таъмири механикй, комбинати хонасозй маркази тавлиди барки хароратй шуруъ намуда, дар як ва;т барои коргарон дар маркази нохия манзилхои истикоматй сохтанд.

Заводи кимиё ба ташаккули синфи коргари нохия тахкурсй гузошт. Ба ин коргох коргарони махалли чалб шуданд, ки дар байни онх,о Саидмахмуд Рахмонов, Абдурахим Хушвахтов, Зиёкул Рахимов, Гулбой Тагоев, Ислом Файзуллоев, Тохир Муродалиев барин чавонон хамчун коргарони кордону мехнатдуст ба камол расида, сохиби иззату эхтироми умум гаштанд. Ма^з бо ташаббуси аъзои бригадахои С. Рахмонов 3., Рахимов ва А. Хушвахтов соли 1978 аввалин коргохи истехсолй гепохлориди калсий пурра ба истифода дода шуд ва он хамон сол бо и;тидори пуррааш ба кор шуруъ кард. Коргоххои истехсоли содаи каустикй, хлодон ва коркарди охак паи хам ба истифода дода шуд, ки ин ба афзоиши и;тидори заводи кимиё мусоидат намуд. Сонитар заводи кимиё иттиходияи истехсолии «Саноати кимиёи точик» ном гирифт.

Дар сохтмони ин корхонаи муктадир намояндагони хама халку миллатхои собик Иттиходи Шуравй ва мутахассисони махаллй, аз чумла Аскар Шоев, Хдйдар Мусоев, Бозор Каримов, Владимир Усенко, Григорий Миронец, Анатолий Агафонов, Саидмахмуд Рахмонов, Владимир Буции, Абдурахим Хушвахтов, Лидия Головл нова, Аскар Рустамов, Андрей Михайловский, Рачабали Крдиров, Абдулмачид Самадов, Махмадулло Чабборов, Роз Рудолф, Ким Михайл, Мухаммадамин Сафархолов, Мирзохаёт Мухиддинов, Насиб Сурхаев, Чунайдулло Буриев, Гулбой Тагоев, Зиёкул Рах,имов, Саид Чабборов, Асомиддин Ахмадов, Таваккап Кодиров ва садхо нафар коргарони матинирода сахмгузори кардаанд.

Ба туфайли таъсисёбии ин корхона дар худуди нохия корхонахои азиме ба монанди Маркази барку гармидихй, механикию таъмирй, охакбарорй, коргохи коркарди намак ("Рассольлром"), иншооти ичтимоии "Точиктелеком", Маркази саломатии нохиявй, Беморхонаи марказй, "Шахраки Химикон" (кучаи А.Чомй) бунёд гардида, инфрасохтори шахраки Ёвон мукаммал гардонида шудааст.

Миёнаи солхои 80-уми асри гузашта давраи пурмахсултарини фаъолияти корхона махсуб меёбад. Харчанд ки хачми лоихаи истехсоли содаи каустикй 100 хазор тонна

му;аррар гардида буд, корхона танхо дар соли 1987 тавонист нишондихандаи рекорди нишон дода, 78 хазор тонна ин намуди махсулотро истехсол нл мояд.

Бо пароканда гардидани Иттиходи Шуравй, сар задани чанги шахрвандии Точикистон ва вайрон гардидани рохи охани "Тирми:! Кургонтеппа-Ёвон" дар ;итъаи Лой;асой (дар натичаи боронхои пайдарпайи бахори соли 1996 8,7 км ;итъаи мазкури рохи охлан хароб гардида буд, ки он мох,и ноябри соли 2001 бо ташаббуои Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон бар;арор карда шуд) фаъолияти корхонаи "Точиккимсаноат" хело суст ва нокифоя гардид.

Соли 1985 Иттиходияи истехсолии "Электрохимиявй" мутоби;и фармоиши Вазорати саноати кимиёи соби; Иттиходи Шурави бл Иттиходияи истехсолии "Точикхимпром" ва соли 1999 дар асоси ;арори Хукумати Чумхурии Точикистон ба ЧСШК "Точикимсаноат" табдил дода шудааст.

Соли 1991 бинобар сабаби ;атъ гардидани фаъолияти коргохи "Хладон" и;тидори истехсолии корхона дар самти истехсоли хлор ва содаи каустикй паст фаромад. Ми;дори нокифояи хлори истехсолшаванда барои истехсоли маводи безарар кунанда истифода мешуд.

АДАБИЁТ:

1. Абдунназаров X. "Вахшонзамин: - таърих ва тамаддун" // X. Абдунназаров. Душанбе: нашриёти "Шар;и озод" соли 2003.

2. Лучникова Н.П. Пешомадхои саноати химия / Н.П. Лучникова, Л.В.Болдирева, НД. Крбилов. - Душанбс: Ирфон. 1988. -64 с.

3. Мусулмониён Рачаб. "Аз Кушон то ёвон": Душанбе,«Ирфон», 1994. с. 17

4. Файзиддини Мухаммадй "Ахтари и;боли Ёвон" Инъикоси дастовардхои нохияи Ёвони вилояти Хатлон дар оинаи Исти;лолияти давлатии Чумхурии Точикистон. - Душанбе: «Ганч нашриёт», 2016. -288 сах. // Ф. Мухаммадй - Душанбе: «Ганч нашриёт», 2016. -288

5. Дотамов Н, Довуди Д, Муллочонов С, Исоматов М. Таърихи халк;и точик // Н. Х,отамов, Д. Довуди, С. Муллочонов, М. Исоматов.-Душанбе, 2011. 508сах.

6. Омори солонаи Чумхурии Точикистон, Душанбе 2000. с. 195-196 с.2003 с. 198

7. Саидмуродов Х. Вазъияти хозира ва перспективахои тара;;иёти комплекси территориявию истехсолии Чануби Точикистон. / Х. Саидмуродов Душанбе, «Ирфон», 1980, сах. 32.

8. Энсклопедияи советии точик чилди 3, Душанбе-1981, -640 сах.

9. Зайниддинов Х. Стратегияи суръатафзой / Х.Зайниддинов. -Душанбе:Маориф,1987.-112с.

10. Барномаи рушди ичтимоию ик;тисодии вилояти хатлон барои солх,ои 2016-2020- 74сах.

11. Омори солонаи вилояти хатлон дар солх,ои 1991 - 2015.

12. Маълумотхо аз Бойгонии Вилояти хатлон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.