Научная статья на тему 'ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ПУБЕРТАТ КРИЗИС ВА УНИНГ ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИ'

ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ПУБЕРТАТ КРИЗИС ВА УНИНГ ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

2
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хулқий оғишлар / коррекция / реабилитация / тарбия / ахлоқ / ижтимоий онг

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Г. Қ. Тўлаганова

Бугунги кунда ўсмирлик даврига хос “хулқ оғишлари” мавжуд ўсмирлар категориясини белгилашда ўзгача психологик-педагогик ѐндашувларга асосланиш заруратининг муқаррарлиги яққол сезилмоқда. Айни пайтда, педагог ва психологлар томонидан мазкур тоифа ўқувчиларининг индивидуал хусусиятларини адекват тушуниш ва улар хулқини коррекция қилишга бўлган заруратнинг тобора ортиб бораѐтганлиги алоҳида қайд этилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ПУБЕРТАТ КРИЗИС ВА УНИНГ ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИ»

УСМИРЛИК ДАВРИГА ХОС ПУБЕРТАТ КРИЗИС ВА УНИНГ

ПСИХОКОРРЕКЦИЯСИ

Г. Тулаганова

УзМУ, Педагогика ва умумий психология кафедраси

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда усмирлик даврига хос "хулц OFишлари" мавжуд усмирлар категориясини белгилашда узгача психологик-педагогик ёндашувларга асосланиш заруратининг муцаррарлиги яццол сезилмокда. Айни пайтда, педагог ва психологлар томонидан мазкур тоифа уцувчиларининг индивидуал хусусиятларини адекват тушуниш ва улар хулцини коррекция цилишга булган заруратнинг тобора ортиб бораётганлиги ало^ида цайд этилмоцда.

Калит сузлар: хулций OFишлар, коррекция, реабилитация, тарбия, ахлоц, ижтимоий онг

АННОТАЦИЯ

Сегодня отчетливо ощущается неизбежность необходимости опираться на специальные психолого-педагогические подходы при определении категории подростков с «поведенческими отклонениями», характерными для подросткового возраста. В то же время педагоги и психологи отмечают растущую необходимость адекватно понимать индивидуальные особенности этой категории учащихся и корректировать их поведение.

Ключевые слова: отклонения поведения, коррекция, реабилитация, воспитание, нравственность, общественное сознание.

ABSTRACT

Today, the inevitability of the need to base on special psychological-pedagogical approaches in determining the category of adolescents with "behavioral deviations" characteristic of adolescence is clearly felt. At the same time, pedagogues and psychologists note the growing need to adequately understand the individual characteristics of this category of students and to correct their behavior.

Keywords: behavioral deviations, correction, rehabilitation, education, morality, social consciousness

Психология фанининг марказий категорияси х,исобланмиш шахс ижтимоий хдётнинг баррча со^аларида муайян функцияларни бажариш оркали жамиятнинг тараккиётига уз х,иссасини кушиб келмокда. Баркамол авлод камолоти FOясини турмушга татбик этиш учун истиклолнинг дастлабки кунлариданок миллий

27-mart, 2024

237

маънавият, миллий таълим ва тарбия муаммоларини хал цилишга жиддий эътибор берилмоцда. Маълумки, тарълим -тарбия онгнинг махсули ва онгнинг даражаси булиш билан бирга онгнинг ривожини хам белгилайдиган омилдир.

Сир эмаски, инсоннинг хулц-атвори узгарувчан ва ранг-баранг булиб, унинг индивидуал хусусиятлари, узига хос "услублари"нинг мавжудлиги хеч цачон ва хеч кимда хеч цандай шубха туFдирмайди. Бироц, хулцнинг-атворнинг хилма-хиллиги унинг чексиз дегани эмас, зеро инсонларнинг узаро мулоцоти,узаро муносабати, уларни турли ижтимоий гурухларга бирикуви, яшаши учун илиц психологик мухитнинг сацланиши заруратдир. Зеро, биргина мазкур ёшга хос эгоцентризм, яъни уз шахсига цизициш,, келажагига цизициш, яъни бугунги куни эмас, балки узоцни кура билишига царатилган установка, зур бериш (харакат, яъни цайсарликка асосланган иродавий зурициш, тарбия усулларига царшилик курсатишдан иборат салбий харакатлар, хаёлпарастлик, яъни усмирнинг саргузаштларга бой турли цахрамонлар курсатишга интилишлари билан боFлиц таваккалчилигидан иборат. Ж.Пиаже каби Л.С.Виготский хам усмирлик давридаги тафаккур ривожланиши тушунчаларини узлаштириш асосига кечишини ва усмир тафаккури субъектив шаклга эга булиб, узларидаги "сир" тутиладиган интим жабхаларга царатилишини хамда усмир шахсининг ички узгаришларини цамраб олувчи рефлексия риводланиши, яъни узлигини англашдек янгиланишлар руй беришини цайд этади. Ушбу психологик янгиланишлар усмирнинг мотивацион тизимида маълум салбий реакциялар цУзFатиб, ички ва ташци низоларни келтириб чицаради хамда тарбияси "цийин"лик курсаткичига айланади. Жумладан: а) усмир шахсидаги асосий янгиланишлардан бири- "катталик хисси" усмирнинг узи хацида "энди кичкина эмасман" тасаввурининг шаклланишига сабаб булиб, унинг цондирилмаслиги атрофидаги катталар билан турли низоларнинг туFилишига турткидир; б) усмир шахси янгиланишларидан яна бири усмир фаолияти ва хулцини аницловчи узини узи бахолаш эхтиёжи булиб, унинг цондирилмаслиги усмир-уцитувчи муносабатлари доирасида "маънавий тусиц" вужудга келишини таъминлайди, муайян шароитларда эса "ноадекватлик аффектини" кучайтиради; в) усмир шахсининг йуналганлик белгиси сифатида, унинг мотивацион-эхтиёж доирасидаги барцарор эхтиёж ва мотивларнинг мустахкамланиши хисобланади. Унинг етарли даражада доминантликка усиб утмаслиги, баъзан узига хос мазкур даврга хос "хулц OFишлари" шаклланишига изн беради.

Бугунги кунда усмирлик даврига хос "хулц OFишлари" мавжуд усмирлар категориясини белгилашда узгача психологик-педагогик ёндашувларга асосланиш заруратининг муцаррарлиги яццол сезилмоцда. Айни пайтда, педагог ва психологлар томонидан мазкур тоифа уцувчиларининг индивидуал хусусиятларини адекват тушуниш ва улар хулцини коррекция цилишга булган заруратнинг тобора ортиб бораётганлиги алохида цайд этилмоцда. Психологик

27-mart, 2024

238

тахлилларга асосланиб айтиш айтиш мумкинки, бугунги усмирларга бевосита таъсир этувчи ижтимоий мухитнинг куп омиллилиги хаётий эхтиёжлар, авторитет, мавцели-ролли узаро муносабатлар, позиция, диспозиция, хулц-атвор мотивацияси ва уз навбатида хар бир усмирнинг узини узи бахолаши, узи хацидаги тасаввурларнинг адекват шаклланиши ундаги "Мен" тимсолининг намоён этилишида мухим урин тутади. Шунингдек, келтирилган илмий мушохадаларга таяниб усмирлар хулцидаги у ёки бу нуцсонларни коррекция цилиш нафацат психологнинг куп жихатдан фан уцитувчисининг психологик компетентлигига боFликдир. Тадцицотларда цулланилган ижтимоий-психологик мослашувчанлик суровномаси (К.Роджерс ва Р.Даймонд) шахслараро муносабатлар тизимидаги адаптация-дезадаптация даражасини аницлаш учун мулжалланган. Бизнинг тадцицотимизда эса суровноманинг А.К.Осницкий томонидан мослаштирилган варианти цулланилди. Шунингдек, тадцицотда педагогнинг усмирлар билан ишлашдаги психологик компетентлиги даражаларини цушимча урганишга царатилган анкета саволлари имкониятларидан хам унумли фойдаланилди. Олинган маълумотлар шундан далолат берадики, турли даражадаги компетентликка эга булган уцитувчилар бир бирларидан ташци салбий мотивацияни акс эттирувчи компетент жихатдан кескин фарц цилади. Жумладан паст даражадаги компетентликка эга булган уцувчиларда рахбарлар ва хамкасблар танцидидан цочиш, шунингдек, булиши мумкин булган жазолаш ёки нохушликлардан узоцлашиш улар фаолиятини мотивацион таъминлашда юцори даражадаги касбий компетентликка эга булган уцитувчиларга цараганда жуда юцори урин эгаллаши маълум булди.

Шундай цилиб, психологнинг айнан шу фаолиятда узини узи тула амалга оширишга булган юцори эхтиёжи паст даражадаги касбий компетентликка эга уцитувчиларга цараганда юцори даражадаги касбий компетентликка эга уцитувчиларда намоён булди. Шахснинг касбий масалаларини хал цилишга киришишининг психологик механизмларини диагностика цилиш педагог фаолияти самарадорлиги, уни амалга ошириш ва ижтимоий киришимлилик даражасига боFликлигини аницлаш имконини беради. Жумладан:

1. Усмирлик даврига хос хулц OFишларининг асоси усмир шахсидаги полимодал детерминатлар билан узвий боFликдир. Ушбу феноменлар этиологиясида икки хусусиятни: биринчиси, индивидуал-типологик, динамик сифатлар билан белгиланувчи биогенетик ва психогенетик омилни, иккинчиси; а) усмирнинг хаётий тажрибаси; б) биологик, ижтимоий, психик ривожланиши билан боFлик адаптацияга мойиллик сифатидаги онтогенетик ва социогенетик илдизларнинг узаро уЙFунлашувидир. Усмирлардаги тарбияси "цийин"лик хулций OFишлар ривожланишининг тайёргарлик босцичи сифатида намоён булади. Шунга кура, хулц OFишларининг: патологик ва нопатологик даражаси ажратилади. Булар:

27-mart, 2024

239

^ ёшга оид психофизиологик ривожланишнинг нотукислиги яъни, дисгармоник ретардация (инфантиллик) ва акселерация;

^ муайян хулц OFишларига хос патоген номацбул оилавий мухит шароити;

^ микросоциал ва педагогик царовсизликнинг эрта шаклланиши боис, аффектив, когнитив, конатив жабхаларнинг узгаришлари ва хоказолар хулц OFишларининг муайян патологик куринишларига сабаб булиши мумкин. Шунингдек: психофизиологик етилишнинг гармоник кечиши;уцув фаолиятидан бошца фаолият турига (масалан, спорт турига, расм чизиш, хунармандчилик, бирор касб-корга) нисбатан мацсадли йуналтирилганлик оцибатида мазкур сохада муваффациятларга эришиш учун интилиш; тенгцурлари орасидаги ижтимоий ижобий лидерга эргашиш; номацбул мухит таъсиротларига нисбатан салбий имитация реакцияси курсата олиш; усмирнинг вазиятни адекват бахолаши, уз ички имкониятларини бошцара олиши ва бошцалар хулц OFишларининг нопатологик куринишларига эга..

REFERENCES

1. Abdukhalilovich, A. K. (2021). Family as a Subject of Psychocorrective Influence. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 656-668.

2. Abduxalilovich, A. Q. (2015). PSYCHOLOGICAL PECULIARITY OF INTELLECTUAL ACTIVITY. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 3(2).

3. Абдурахимов, А. (2023). СУБСЕНСОР АЙТИБ ТУРИШ ВА ОНГСИЗЛИК ДАРАЖАСИДАГИ УСТАНОВКАЛАР АНГЛАНГАНЛИКНИ ТУЛДИРУВЧИ ДОДИСА СИФАТИДА. Talqin va tadqiqotlar, 1(21).

4. Туляганова, Г. К., & Лукмонов, А. С. (2010). ИЗУЧЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ЛИЧНОСТНОЙ СТРУКТУРЫ ПОДРОСТКОВ INVESTIGATION OF THE FEATURES OF TEENAGERS'PERSONALITY STRUCTURE. Естественные и технические науки, (4), 153-157.

5. Туляганова Г. К. ИЗУЧЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ЛИЧНОСТНОЙ СТРУКТУРЫ ПОДРОСТКОВ //Вестник Тверского государственного университета. Серия: Педагогика и психология. - 2010. - №. 3. - С. 51-57.

6. Усманова Шоира Джумабековна (2019). Шахс ижтимоии фаоллиги ривожланишининг психологик механизми. Современное образование (Узбекистан), (3 (76)), 27-31.

7. Туляганова, Г. К. (2011). ОСОБЕННОСТИ ПРОЦЕДУРЫ РАЗРАБОТКИ ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКОЙ МЕТОДИКИ" ОСОЗНАННОСТЬ ЖИЗНЕННЫХ ЦЕЛЕЙ ПОДРОСТКОВ". Человеческий фактор: Социальный психолог, (1), 132 -145.

240

И 27-mart, 2024 Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.