Научная статья на тему 'ЎСМИРЛАРДА ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎСМИРЛАРДА ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
76
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЎСМИР / ИЖОДКОРЛИК / ПСИХОЛОГИЯ / ФИЗИОЛОГИЯ / ИРОДА / БИЛИМ / ИНТЕЛЛЕКТ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Самарова Ш.Р.

Мақолада ўсмирларнинг ижодий фаолият олиб бориш жараёнидаги психологик ҳолатлар келтирилган. Ўсмирларда ўзини англашнинг ривожланиши шахсий хулқ-атворини тушунишдан бошланиб, аҳлоқий фазилатини, характерини, ақлий имконият ва қобилиятини билиш билан якунланади. Ўсмир камолотга эришган сайин унинг психик дунёсида янги сифатлар пайдо бўла бошлайди. Ўсмир ёшда қобилият кўникма ва малакаларни физиологик ҳолатига салбий таъсир қилмасдан ривожлантириш борасидаги фирклар баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOPHYSIOPHOLOGICAL PROPERTIES OF ORGANIZATION OF CREATIVE ACTIVITY IN ADOLESCENTS

The article presents the psychological conditions in the process of creative activity of adolescents. The development of self-awareness in adolescents begins with an understanding of personal behavior and ends with knowledge of moral qualities, character, mental abilities and abilities. As the teenager matures, new qualities begin to appear in his mental world. The article describes thoughts on the development of skills and abilities in adolescence without a negative impact on the physiological state.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛАРДА ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ER

19.00.00 - ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ

УСМИРЛАРДА ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ КИЛИШНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

DOI: https://doi.org/ 10.53885/edinres.2021.23.62.103

Самарова Шохиста Рабиджановна

психология фанлар номзоди, доцент. Тошкент вилояти Чирчик давлат

педагогика институти

Аннотация. Мацолада усмирларнинг ижодий фаолият олиб бориш жараёнидаги психологик уолатлар келтирилган. Усмирларда узини англашнинг ривожланиши шахсий хулц-атворини тушунишдан бошланиб, аулоций фазилатини, характерини, ацлий имконият ва цобилиятини билиш билан якунланади. Усмир камолотга эришган сайин унинг психик дунёсидаянги сифатлар пайдо була бошлайди. Усмир ёшда цобилият куникма ва малакаларни физиологик уолатига салбий таъсир цилмасдан ривожлантириш борасидаги фирклар баён цилинган.

Калит сузлар: усмир, ижодкорлик, психология, физиология, ирода, билим, интеллект.

Аннотация. В статье представлены психологические условия в процессе творческой деятельности подростков. Развитие самосознания у подростков начинается с понимания личного поведения и заканчивается знанием моральных качеств, характера, умственных способностей и способностей. По мере взросления подростка в его умственном мире начинают проявляться новые качества. Описаны мысли о развитии умений и навыков в подростковом возрасте без отрицательного влияния на физиологическое состояние.

Ключевые слова: юность, творчество, психология, физиология, воля, знания, интеллект.

Annotation. The article presents the psychological conditions in the process of creative activity ofadolescents. The development ofself-awareness in adolescents begins with an understanding of personal behavior and ends with knowledge of moral qualities, character, mental abilities and abilities. As the teenager matures, new qualities begin to appear in his mental world. The article describes thoughts on the development of skills and abilities in adolescence without a negative impact on the physiological state.

Key words: youth, creativity, psychology, physiology, will, knowledge,

ER

intellect.

Шахс индивидуал ривожланишининг мудим омилларидан бири унинг ёшига боглиц булган хусусиятларидир. Чунки, тарацциётнинг дар бир ёш босцичи узининг ривожланиш омилларига, цонуниятларига ва узгаришларига эга булиб, улар шахснинг характери, темпераменти, цобилияти ва билиш жараёнларига бевосита таъсирини утказади. Шахснинг ёш даврлари ичида усмирлик даври энг мураккаб ва шу билан бирга мудим тарацциёт босцичидир. Илк усмирлик 11-13 ёшни, катта усмирлик 14-15 ёшларни уз ичига олади. Бу даврнинг энг мудим дислати шундан иборатки, у ёшликдан етукликка утиш даврини белгилаб беради.

Усмирлик даври узига хос ижтимоий гурудни ташкил этади. У даёт, меднат ва тажрибаларнинг мудим шарти, ижтимоий хулц ва психологияси, йуналганликнинг мудим тизими сифатида тавсиф цилинади. Усмирлик даврида инсоннинг даёт ва меднат фаолияти белгилаб олинади, уни мустацил меднат фаолиятга булган тулацонли цобилиятли циладиган психик, гоявий етуклик даражасига эришади.

т г о и ^ и /—'

Усмир угил ва цизлар шахси узлари урин эгаллай бошлаган жамият, жамоа, ижтимоий муносабатлар тизимидаги янги мудит таъсирида царор топади.

Усмирлик давридаги асосий фаолият тури урганиш, таълим олиш, ишлаб чицариш меднати билан боглиц булади. Бу жараёнда усмир угил ва цизларнинг ацлий ривожланишида характерли узгаришлар юз беради, меднат ва урганишга булган онгли муносабат дам ошади, келгусидаги меднат фаолиятида олинган билим, малака ва куникмалар унда тулацонли цатнашиш учун зарур шартлардан бири деган онглилик шаклланади.

Усмирлик - организм тарацциётидаги шиддат ва нотекислик билан характерланади. Бу даврда тананинг интенсив тарзда ривожланиши ва суякларнинг цотиши руй беради. Юрак ва цон томирлар фаолиятида дам нотекислик булиб, бу бола феълининг узгарувчан ва баъзан ноцулайликларни келтириб чицаради. Булар, албатта, асаб тизимига дам уз таъсирини курсатиб, бола тез таъсирланадиган булиб цолади.

Психик тарацциётнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, усмир мутассил ривожланиб боради, лекин бу ривожланиш куплаб царама-царшиликни уз ичига олади. Бу тарацциёт уцув жараёнида кечгани учун дам тугри ташкил этилган уцув фаолияти бола психикасининг мувозанатига таъсир курсатиб, унинг турли фикр-уйлардан чалгишига замин яратади. Айницса, бу даврда диццат, хотира, тафаккур жараёнлари ривожланади. Айни шу даврда бола мустацил равишда фикрлашга

ER

интила боради. Шунинг учун хам таълимда берилаётган мустациллик ва тугри ташкил этилган уциш шароитлари, самимийлик мухити унда мустацил фикрлашга катта имкониятлар очиши ва ундаги ижодий тафаккурни ривожлантириши мумкин.

Усмирлик ёши учун цизицишнинг кенглиги ва турли-туманлиги хам характерлидир. Билишга булган цизицишлар кенг, барцарор ва шижоатли тус олади. Билиш фаолиятига царатилган ва у билан богланган уциш, мутолаа цилишга цизициш ривожланади, ишда фикрни жамлаш малакаси, мантиций эслаб цолишнинг турли усуллардан фойдаланиш шаклланади. Ацлий фаолият нисбатан фаол, мустацил ривожланади. Фикрлаш фаолиятида умумлаштириш ва абстракциялашнинг олий даражасига кутарилади, ходисаларнинг сабабий богланишларини онгли равишда фахмлайди, фикрлашда танцидийлик ривожланади.

Х,ар бир ёш даврда ташци таъсирларга психиканинг сезувчанлик хусусияти турлича булиб, у ёки бу психик функциянинг ривожланиши учун цулай шароит яратилади. Бундай даврни сензитив даври дейилади. Усмирлик даврига хос булган цизициши, лаёцатини цобилият даражасига устириш учун цулай сензитив даврдир. Фикрлаш фаолиятининг ривожланиши, назарий тафаккурнинг шаклланишига, табиат ва жамиятнинг умумий цонуниятларини билишга, фалсафий категорияларни узлаштиришга булган цобилиятнинг шаклланишига омил булади.

Х,ар бир усмирнинг цизицишлари кенг булишига царамай, маълум бир фаолиятга лаёцати булади. Бу лаёцат таълим-тарбиядан, фаолиятдан

XJ т/» w • •

ташцарида камол топмайди. Купинча усмир уз лаёцатларини юцори бахолайдилар, бошцалар эса унинг кучи, иродаси ва лаёцатига ишончсизлик билан царайди. Лекин шундай булсада, узини нима цилиб булса хам хеч булмаганда тенгцурлар томонидан тан олинишига эришишга интилади. Агар мабодо усмир шу даврда бирор сабаб билан тенгцурлари томонидан инкор цилинса, у бунга жуда катта мудхиш воцеадай царайди, цизицишлари суна бошлайди ва хатто йуц булиб кетиши мумкин.

Усмир давридаги цийинчиликларнинг олдини олишнинг энг ишонарли ва фойдали йули бу унинг бирор фаолиятга тургун цизицишига эришиш, фаолият мотивларини мазмунлироц цилишдир. Масалан, бу даврда техникага цизициб цолган усмир цизицишини цондириш учун шарт-шароитининг яратилиши, хар бир харакатини рагбатлантириш, унга бир вазифани муваффациятли уддалай олишига ишонч хиссини тарбиялаш мухим педагогик ахамиятга эга. Унинг цизицишларини эътиборга олган холда, олдига янгидан-янги мацсадлар цуйиш бола шахсининг ривожига асос яратади. Шундагина унинг узи тугрисидаги

4'"*"'% Таълим ва инновацион тадцицотлар (2021 йил №4) ISSN 2181-1709 (P)

----

тасаввурлари ижобий, уз-узига бадоси адолатли оулади, унинг юрак тубида яшириниб ётган лаёцатлари юзага чициб, цобилияти намоён булади.

Усмирлик ёшидаги психик ривожланишнинг асосиИ хислатларидан бири дунёцарашнинг шаклланишидир, шунингдек, турли билим содалари ва фаолиятнинг дар хил турларида ижоднинг ривожланиши дам ажралиб туради.

Усмирлик даври хусусиятлари тадлилида фаолиятга алодида адамият берилади. Усмирлик даври фаолиятининг ижтимоиИ характери шундаки, улар бу даврда жамият тарихиИ ривожланиши, ижтимоиИ меднат жараёнида эришилган барча билимларни узларининг саъй-даракатлари билан узлаштирадилар ва такомиллаштирадилар.

Усмирларда узини англашнинг ривожланиши шахсий хулц-атворини тушунишдан бошланиб, адлоций фазилатини, характерини, ацлий имконият ва цобилиятини билиш билан якунланади. Усмир камолотга эришган сайин унинг психик дунёсида янги сифатлар пайдо була бошлайди. Демак, усмирда цобилият куникма ва малакаларнинг пайдо булиши жараёнида шаклланади.

Х,ар цандай цобилият дам мураккаб булиб, у усмирга турли-туман талаблар цуяди. Агар шахс хусусиятлари система шу талабларга жавоб бера олса, усмир фаолияти муваффациятлилик билан амалга ошириш учун уз цобилиятини курсата олади.

Усмирлик даври - шахснинг шаклланишида мудим босцич дисобланади. Усмир угил ва цизлар даёти дамда фаолиятининг янги шароити, уларнинг фаол уцув ижтимоий, меднат фаолиятлари булгуси мутахасис шахсининг шаклланишида уз таъсирини утказади.

IX синф битирувчилари усмир ёшда булиб, уларга академик лицей ёки касб-дунар мактабларида таълим олишни мустацил танлаш имкони берилган. Х,ар бир усмир уз лаёцати, цобилиятини билиб, таълимни давом эттириши мацсадга мувофицдир. Академик лицей ёки касб-дунар коллежиларда таълим олаётган дар бир усмир узининг ижобий сифатларига эга булиш билан бирга, унда дали таркиб топиб улгурмаган сифатларни дам шакллантирмоги лозим. Шахсдаги ижобий сифатларни шакллантириш ундаги цобилиятларни юзага чицариш учун замин яратади.

Х,ар бир ёш даврида ташци таъсирларга инсон психикасининг сезувчанлик хусусияти турлича булиб, муайян ёш даврида у ёки бу психик функциянинг ривожланиши учун цулай шароит юзага келади. Бундай даврни шу психик функциянинг сензитив даври дейилади. Масалан 1 ёшдан 5 ёшгача давр нутц ривожланиши учун сензитив даврдир. Кичик мактаб ёши уцув фаолияти учун сензитивдир. Усмирлик даврига келиб

-

уцувчи цизицишларининг ортиши ва кенгайиши кузатилади, билиш

1 и и /" \j

фаолияти уцув дастуридан ташцарига чицади, мустацил уций бошлайди. Унинг тафаккурида танцидийлик, мустациллик хосил булади. Ундан кейинги успиринлик даврида шахс цобилият ва лаёцатлари унинг уциш фаолияти давомида намоён була боради, уз ички дунёсини билиш хамда махсус цобилиятларни шакллантириш учун цулай психик шарт-шароитлар юзага келади.

Фикримизга кура, педагог уцувчилар билан узаро мулоцот жараёнида албатта уларнинг цадриятлари тизимини, узини касбга интилувчилиги хамда онглилик даражасини эътиборга олиши лозим булади. Инсон юксак цадриятлар хамда мацсадларга асосланмас экан, уз касбий махорати хамда шахсий сифатларини ривожлантириш жараёнлари ахамиятини англаб етмайди, оцибатда эса педагог ва уцувчининг узаро хамкорликдаги муносабатлари тулацонли амалга ошмаслиги мумкин.

Педагог олим У.Нишоналиев тарбияга молик умуминсоний ижобий сифатларни усмир шахсида шакллантиришнинг цуйидаги йуналишларини ажратиб курсатади:

- умумий сифатлари: ёцимлик, куркамлик, жозибадорлик, басавлатлик, ривожланганлик, хурматга сазоворлик, жиддийлик ва бошцалар;

- ахлоций сифатлари: инсонпарварлик, гамхурлик, самимийлик, болажонлик, кечиримлилик ва бошцалар;

- ишбилармонлик сифатлари: ишчанлик, тиришцоцлик, масъулиятлилик, халоллик, уддабуронлик, серхаракатлилик ва бошцалар;

- зукколик, идроклилик хислатлари: зехнлилик, хотиржамлик, фаросатлилик, сезгирлик, топцирлик, цизицувчанлик, дадиллик ва бошцалар;

- собитлик хислатлари: фаоллик, цатъиятлилик, тезкорлик, жушцинлик, саботлилик, интизомлилик, барцарорлик, эрксеварлик ва бошцалар;

- эхтирослилик хислатлари: некбинлилик, кутаринкилик, ишонувчанлик, келажакка ишонч, иффатлилик ва бошцалар.

Мазкур шахс сифатларни шакллантириш уцув-тарбия жараёнининг асосий вазифаси хисобланиб, барча давлатларда уларни тарбия жараёнининг асосини ташкил цилади. Шу маънода жахон мамлакатларида тарбия жараёни умумий мацсад - умуминсоний хислатларни шакллантиришга царатилади.

Одатда, шахс ижодкорлик фаолиятини ташкил цилишда фацатгина битта, энг асосий хусусиятга эътибор бериш билан чекланиб цолиш кузланган мацсадга эришиш имконини бермайди. Шу сабабли усмир

TabßUM ea umoea^on madK,uK,omnap (2021 üun №4) ISSN 2181-1709 (P)

№*}}----

maxcHHHHr 6apna cox,anapgaru ^aonuaT KypcaTRHnnapHHH yMyMuft Ma^Mya cu^araga ^apa6, Tana6 этнпаeтган xycycuamap ca^MoruHu omHpHmra acocuö эtтн6opнн ^aparam no3HM. By MatHoga ycMup emnap u^ogKopnuK cu^aTnapu TapKu6uHH ^yHugaruna Tarau^ ^HHAHK: MyaMMonapHH unramgaru 3HÖpaKnHK; Mamu^aH ^HKpnam caBuacHHHHr ro^opHnura; 6HHHM Ba KyHHKManapHH OCOH ^a6yn ^unumu; y3 ^HKpuHH Tyrpu Ba 6aTa$CHn u^oganamu; gu^arau Kempo«; Ta^CHMnaö onumu; x,03up^aBo6nuK; MyaMMOHH TaxgunuH 6ax,onaö onumu; Ton^upnuK; HyT^HHHr paBoHnuru; ^H3H^yBHaHnuK; umHH oxupurana eTKa3umu; Ta^aKKypHHHr MocnamyBHaHnura Ba 6om^anap.

EmnapHuHr y3 UMKOHKAT Ba цo6нпнaтпapннн, 6unuM Ba umenneKiyan сaпox,нaтпapннн Tynu^ HaMoeH этнmпapн xaMga ynapgaH н^тнмoнн x,aeTga ypuHnu ^oftganaHumnapu ynyH TatnuM тнзнмннннг acocuö 6yFннн x,uco6naHraH MaKTa6HuHr x,ap 6up 6нтнpyвннcн, y3uHuHr Kena^aK ^aonuaTuHu lyrpu TaHnaö onumu Ba Keniycu TatnuM nynuHu 6enrunamu HO3UM. Y^yBHu maxcHuHr eTyK Kac6 эгaсн cu^araga maKnnaHumuga эca yHuHr maxcuö cu^aTnapu 6upnaMHu ax,aMuaT Kac6 этagн. fflaxcuä cu^amap эca uHguBugHuHr ouna Ba y3nyKcu3 TatnuM Tu3uMuga onaguraH Tap6uacu ^apaeHuga maкппaнтнpнпagн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.