Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ДАВРИДА ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ГЕНДЕР ИДЕНТИВЛИК МУАММОЛАРИ'

РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ДАВРИДА ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ГЕНДЕР ИДЕНТИВЛИК МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
18
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гендер ёндашув / оммавий маданият / миллий маданият / ўсмир ёшдаги ўқувчилар / қиз болалар / ўғил болалар / ижтимоий роллар / педагогик омиллар / гендер зиддиятлар / хулқ-атвор меъёрлари / қадриятли йўналишлар / гендер онг / оммавий маданият кўринишлари / психологик хусусиятлар / ривожланиш босқичлари

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Тожибоева Хилолахон Махмутовна

Ушбу мақолада гендер ёндашув асосида ўсмир ёшдаги ўқувчиларда “оммавий маданият”га қарши иммунитетни шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган бўлиб, унда ўсмирлик даврининг мураккаб, зиддиятларга бой давр эканлиги, бу даврда ўз-ўзини англаш ва ўз-ўзини баҳолашнинг ривожланиши ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ДАВРИДА ЎСМИР ЁШДАГИ ЎҚУВЧИЛАРДА ГЕНДЕР ИДЕНТИВЛИК МУАММОЛАРИ»

RAQAMLITEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

РАЦАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ДАВРИДА УСМИР ЁШДАГИ УЦУВЧИЛАРДА ГЕНДЕР ИДЕНТИВЛИК МУАММОЛАРИ Тожибоева Хилолахон Махмутовна

Узбекистон педагогика фанлари илмий тадкикот институти директор уринбосари, педагогика фанлари доктори (DSc), катта илмий ходим https://doi.org/10.5281/zenodo.7991718

Аннотация. Ушбу мацолада гендер ёндашув асосида усмир ёшдаги уцувчиларда "оммавий маданият"га царши иммунитетни шакллантиришнингузига хос хусусиятлари та%лил цилинган булиб, унда усмирлик даврининг мураккаб, зиддиятларга бой давр эканлиги, бу даврда уз-узини англаш ва уз-узини ба%олашнинг ривожланиши %ацида фикр юритилган.

Калит сузлар: гендер ёндашув, оммавий маданият, миллий маданият, усмир ёшдаги уцувчилар, циз болалар, утл болалар, ижтимоий роллар, педагогик омиллар, гендер зиддиятлар, хулц-атвор меъёрлари, цадриятли йуналишлар, гендер онг, оммавий маданият куринишлари, психологик хусусиятлар, ривожланиш босцичлари.

"Оммавий маданият" махсулотлари ёшлар эътиборини узига осонгина жалб этади. Чунки уларни узлаштириш интеллектуал зурикишни талаб килмайди. "Оммавий маданият"га мойилликнинг дастлабки асослари пайдо булишида усмирлик даври кулай хисобланади. Шунинг учун хам таълим жараёнида усмир ёшдаги укувчиларда оммавий маданиятнинг салбий жихатларига нисбатан иммунитетни шакллантириш талаб килинади. Шундай килиб, "оммавий маданият"га карши иммунитетнинг шаклланиши шахснинг тарбияланишида, унда жамият талабларига хос хусусиятлар ва фазилатларнинг шаклланишида мухим урин тутади[1; 36-б.].

Шахснинг шаклланишида усмирлик даври алохида ахамиятга эга. Усмирлик даврининг чегараси психологлар томонидан аник белгилаб берилмаган. У усмирнинг ривожланиш даражаси ва онтогенез билан боглик холда намоён булади.

Илк усмирлик даври 10 ёшдан бошланиб, 14 ёшгача давом этади. Катта усмирлик ёши эса 14-16 ёш даврига тугри келади. Аксарият психологлар уз тадкикотларида усмирлик даврининг мураккаб, зиддиятларга бой давр эканлигини таъкидлаганлар. Усмирлик даври учун характерли хусусиятлардан бири узини катталардек хис этишидадир. Бу даврда уз-узини англаш ва уз-узини бахолаш ривожланади. Усмир узига шахс сифатида кизикиш билдириб, лаёкатлари ва имкониятларини юкори бахолайди.

Шахснинг хар бир ёш даври узига хосликка эга булиб, ривожланишнинг муайян конуниятларига таянади. Бу асосий ютуклар, шаклланиш ва кайта шаклланиш имконини берадиган холатлар, рухий ривожланишнинг муайян боскичларига хос сифатларнинг намоён булиши, узини англаш лаёкатининг узига хос жихатларининг ифодаланишида куринади.

Усмирларда 10-12 ёшдан бошлаб узининг кичик оламига кизикиш бошланади. Аста секин уз-узини билиш жараёни боскичма-боскич мураккаблашади. Усмир узи учун ички дунёсини кашф этади. Янги муносабатлар билан боглик холда янги кечинмалар, шахсий сифатлар, хатти-харакатлар ривожланиб уз-узини тахлил килиш куникмалари баркарорлашади. Усмир узининг кандай булишини тасаввур эта бошлайди, характерли жихатларини намоён этади.

RAQAMLITEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

Усмирнинг уз-узини англашларига синфдошлари, якин дустлари кумаклашади. У уз хатти-хдракатларини уларники билан киёслайди. Катталар орасидан узига якин хдмфикрларни излаб, уларга эргаша бошлайди. Усмирнинг узини билиши унда когнитив харакердаги уз-узини англаш концепциясининг шаклланишига асос булади.

Рухий-ижтимоий мувофикликнинг вужудга келиши усмирнинг уз-узини англашини ифодалайди. Бу 3та асосий вазифа билан ажралиб туради:

- болаликдан утмишга айланиши ва уз келажагини тасаввур килиш лойихдсига эга булиш хдмда узининг шахсий узлигини англашнинг шаклланишига эришиш;

- узининг ота-онасидан фаркли жихдтларини англашга интилишнинг таркиб топиши;

- усмир шахсининг узлигини англашини таъминлайдиган кадриятлар тизимини амалга ошириш.

Гендер уз-узини англаш - шахснинг интеграл тавсифи булиб, узида шахсий узилиги, "Мен" концепцияси, гендер стереотиплар, гендер установкалар, гендер хулк-атвор, гендер уз-узини англаш ва гендер ролларни мужассамлаштиради[2].

Янги шаклланган усмирлик ёшининг танкидий боскичи узини катталардай хис килиш ва уз-узини англашнинг яккол ифодаланишида намоён булади. Бу жараёнда усмирлар атрофдагилар билан муносабат урнатиб, уз ривожланиш йулларини танлайдилар. Усмир ёшдагилар катталарга таклид килиб, уларнинг хулк-атворларини кабул кила бошлайдилар. Аксарият холларда алох,ида одатлар, яъни чекиш, алкоголларни истеъмол килиш, назоратдан кочиш каби хдтти-хдракатлари билан катталарга таклид киладилар[3; 67-б.].

Усмир ёшдагилар уз-узларини узгартириб, катталардек тутишга интиладилар. Шунинг учун х,ам улар кучли тарзда уз-узларини шакллантириш, мустакил билим олиш ва уз-узларини англашга интиладилар. Бу уларнинг ташки томондан катталарга ухшашлари, кийиниш, пардоз-андоз анжомларини ёктиришларида уз ифодасини топади.

Усмир ёшидаги кизлар поп-моделларга ухшаш, баланд пошнали оёк кийимларини кийиш, ноанъанавий соч турмакларини куллаш, модага караб кийиниш, турли хонандалар, кино юлдузларига ухшаб гапириш хатти-хдракатларини бажаришга мойил буладилар.

Угил болалар эса жисмоний жихдтдан бакувват, ривожланган булишни истайдилар. Улардаги узини англаш х,иссининг мазмуни жисмоний кувватини намоён киши ва кучли киёфага эга булишдан иборат. Улар узларининг жисмоний кувватларини мунтазам назорат килиб, купрок спорт билан шугулланиш, уз куч-кувватларини тенгдошлари орасида яккол намоён килишга мойил буладилар. Улар узларининг гавдалари ва юз киёфаларини муносиб бах,олашга кийналадилар. Усмир ёшдаги угил болалар уз гавдаларининг барча таркибий кисмлари бирдай ривожланишини хохлайдилар ва бунга хдракат киладилар.

Бах,олашнинг бундай шакли бошкаларни бах,олаш оркали амалга оширилади. Ривожланиш жараёни усмир ёшдаги угил болаларнинг узликларини мувофик тарзда англаш концепциясида уз аксини топади. Усмирнинг гавда тузилиши хдкидаги фикрлар х,ар доим реал булавермайди. Улар баъзан бир-бирини инкор килиши х,ам мумкин. Усмирлар учун узини эркаклик ва аёллик нуктаи назаридан бах,олаш эталон х,исобланади. Х,еч кимга сир эмаски, усмир ёшдагилар учун гавданинг усиб бориши асосий ахдмият касб этади.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

Угил болалар спортнинг турли турлари билан шугулланишни хуш курадилар. Улар учун машгулотлар жараёнида уз жисмоний кучларини купайтириш, эркаклик киёфасини эгаллашга уриниш мухим ахамият касб этади. Усмир ёшдаги киз болалар учун эса бадиий гимнастика, ракс билан шугулланиш марокли булиб, мазкур машгулотларда улар аёллик киёфасига хос булган нозик кадди-комат, нафис харакатларга эга булишни максад килиб куядилар.

Уз-узини англаш ва узликнинг ривожланиши усмир ёшдаги кизларнинг етукликка интилишидан далолат беради. Уларда жисмоний жихатдан улгайиш белгилари намоён булиб, атрофдагиларни эътиборини жалб килади. Усмирларнинг ички тугулари узгариши баробарида уларнинг ижтимоий роллари хам кенгаяди. Бундай вазиятда "Мен ким?" деган савол кундаланг булиб туради.

Э.Гозиев[4]нинг фикрича, усмир ёшдаги угил ва киз болалар орасида бир-бирига нисбатан жинсга хос узгача муносабат ва кизикиш вужудга келади. Усмир ёшдагилар учун атрофдагиларнинг муносабати мухим ахамиятга эга булиб, улар узларининг ташки киёфаларига алохида эътибор карата бошлайдилар. Шу тарика уларда уз жинсининг вакили сифатида гендер тасаввурлар вужудга келади.

Улар узларини атрофдаги тенгдошлари билан киёслашлари натижасида уз-узларига булган бахолари пасайиб боради. Бу уларнинг ёшларига хос булган узгарувчанлик ва ривожланиш жараёни билан бевосита боглик.

Аксарият киз болалар уз буйларининг хаддан ташкари узун, угил болалар эса калта булишидан ташвишланадилар. Угил болалар семириб кетишдан кочиб, овкатланиш масаласида узларини чеклай бошлайдилар, пархез тутишга харакат киладилар. ^излар узларининг ташки куринишларига алохида эътибор каратадилар, бошкаларнинг фикри улар учун мухим хисобланади. Бундай кизлар уларнинг буй-басти хакида билдирилган турли муносабатларга нисбатан катъийлик билан муносабат билдирадилар. Улар уз устиларидан кулишлари ёки танкид килишларига муросасизлик билан муносабатда буладилар. ^изларнинг камчиликларини юзига солганда улар каттик ранжийдилар.

Угил ва киз болалар узларининг рухий сифатларини бахолашга нисбатан турлича муносабатда буладилар. Угил болалар узларини кучли, куркмас, жасур деб биладилар. ^излар эса узларига купрок танкидий муносабатда буладилар. Угил ва киз болаларнинг хар бирида етуклик мароми турличадир.

14 ёшли усмир кизлар узлари ва угил болалар орасида купрок мавкега эга булишни хохлайдилар. Жисмоний жихатдан заиф булган угил болалар узларини тулаконли шаклланган деб хисобламайдилар. Уларда узларига нисбатан салбий муносабат, тобелик хисси кучли булади. Ривожланишдан оркада колаётган кизларда эса рухий кечинмалар бошкача тарзда намоён булади. Яхши ривожланаётган тенгдошларига нисбатан уларда хавотир хисси кучли булади. Бундай хавотирлилик уларнинг жисмоний ривожланиши билан боглик тарзда вужудга келади. Шундай ривожланишга эга булган угил болалар эса бундай кийинчиликларга дуч келмайдилар.

Гендер идентивлик муаммоси оилада вужудга келади. Айнан оила усмир ёшдаги угил ва киз болаларга асосий ижтимоий таъсир курсатадиган омил хисобланади. Усмир ёшдаги угил ва киз болаларнинг рухий жихатдан муваффакиятли ривожланишлари учун оилада кулай мухит яратилиши лозим. Бундай мухитнинг мавжуд булмаслиги эса угил ва киз болаларнинг хам рухий хам жинсий мувофикликларини таъминлашга салбий таъсир

RAQAMLITEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

курсатади. Ота-оналарнинг шахсий сифатлари хам усмирларнинг шаклланишида мухим рол уйнайди. Усмир ёшдагилар учун оиланинг туликлиги мухим ахамиятга эга. Усмирнинг хаётида ота-онанинг урни бекиёс булиб, тулик оилада камол топаётган усмирлар рухий жихатдан соглом буладилар.

Усмир ёшидаги кизлар уз кечинмаларини яхширок ифодалаб, купрок суз захирасига эга булганликлари учун хам уз-узини англашнинг ута нозик ва мураккаб жихатларининг шаклланиши осон кечади. Усмир ёшдаги угил болаларда эса эмоционал жихатлар кучли булиб, улар бу хакида куп гапирмайдилар. Улар уз хис-туйгуларини шартли равишда баъзан эса мусика ёрдамида ифодалайдилар. Бирок сузлаб беришни хохламайдилар. Шунга кура педагогик жараёнда айникса, усмирларда оммавий маданиятга карши иммунитетни шакллантириш жараёнида угил ва киз болаларнинг гендер хусусиятларини алохида хисобга олиш талаб килинади.

REFERENCES

1. Сафарова Р.Г. ва б. Укувчи-ёшларда "оммавий маданият"га карши курашчанлик куникмаларини шакллантиришнинг педагогик-психологик механизмлари. -Монография. - Т.: "Tafakkur qanoti" нашриёти, 2018 йил, 192 бет.

2. Практикум по гендерной психологии / Под ред. И.С.Кпециной. - СПб.: Питер, 2003. -479 с.

3. Тожибоева Х.М. Укувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш. Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD). ... дисс. - Т., 2018. - 152 б.

4. Гозиев Э. Психология: ёш даврлари психологияси: педагогика институтлари ва университетларнинг талабалари учун укув кулланма / Э. Гозиев. - Тошкент: Укитувчи, 1994. - 223 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.