Научная статья на тему 'CHANGE OF BEHAVIOUR AT TEENAGERS IN THE COURSE OF THEIR EDUCATION'

CHANGE OF BEHAVIOUR AT TEENAGERS IN THE COURSE OF THEIR EDUCATION Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
19
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ПОДРОСТОК / ПОЛОВОЕ РАЗВИТИЕ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Исканджанова Ф.К., Нарзиева З.

В данной статье расматривается проблема изменения поведений у подростков в процессе обучения и воспитания.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗМЕНЕНИЕ ПОВЕДЕНИЯ У ПОДРОСТКОВ В ПРОЦЕССЕ ИХ ВОСПИТАНИЯ

In this article concidering problem in change behavior, teenager and their forsight process training and uprising.

Текст научной работы на тему «CHANGE OF BEHAVIOUR AT TEENAGERS IN THE COURSE OF THEIR EDUCATION»

Психологические науки УДК 159.9

УСМИРЛИК ЁШИДА ХУЛЦ-АТВОРНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ

Ф.К. Исканджанова1, З. Нарзиева 2

Аннотация

Ушбу маколада усмирлар хулк-атвордаги узгаришлар ва уларни таълим-тарбия жараёнида хисобга олиш муаммоси кутарилган.

Калит сузлар: усмир, психик ривожланиш, жинсий етилиш, катталик хисси.

Талабаларга усмирлик давридаги жисмоний ва психик ривожланишнинг умумий хусусиятлари, жинсий етилиш жараёни, унинг психик ривожланишга таъсири усмирлик даври инкирози ва унинг психологик сабаблари, усмирлик даврида интеллектуал ва шахс ривожланиш хусусиятлари буйича билим бериш ва уларда зарурий куникмаларни хосил килиш мухим масала хисобланади. Дозирги усмирлар утмишдошларига нисбатан жисмоний аклий ва сиёсий жихатдан бир мунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, ижтимоийлашув жараёни, психик усиш олдинрок намоён булмокда. Усмирлик - болаликдан катталикка утиш даври булиб, физиологик ва психологик жихатдан узига хос хусусиятлари билан характерланади. Бу боскичда болаларнинг жисмоний ва психик тараккиёти жуда тезлашади, хаётдаги турли нарсаларга кизикиши, янгиликка интилиш ортади, характери шаклланади, маънавий дунёси бойиди, зиддиятлар авж олади. Усмирлик балогатга етиш даври булиб, янги хислар, сезгилар ва жинсий хаётга тааллукли чигал масалаларнинг пайдо булиши билан хам характерланади. Бу ёшда усмир ривожида турли хил кескин узгаришлар руй бера бошлайди. Бу узгаришлар физиологик хамда психологик узгаришлардир.

Усмирда руй берадиган биологик-жисмоний узгариш натижасида унинг психик дунёсида туб бурилиш нуктаси вужудга келади. Усмирлик ёшида уларнинг хулк-атворига хос булган алохида хусусиятларни жинсий етилишнинг бошланиши билан изохлаб булмайди. Жинсий етилиш усмир хулк-атворига асосий биологик омил сифатида таъсир курсатиб, бу таъсир бевосита эмас, балки купрок билвоситадир. Усмирлар узларини катталардек тутишга харакат киладилар. Улар узларининг лаёкат, кобилият ва имкониятларини маълум даражада уртоклари ва укитувчиларига курсатишга интиладилар. Уларнинг хатти-харакатида мукобил, янги шароитларда уз урнини топа олмаганлигидан психик портлаш холлари хам кузатилади. Катталар хаётига киришга кизикиш усмирларнинг асосий характеристикалари хисобланади.

Уларга катталарнинг хатти-харакатларига таклид килиш ва узининг мана шу ярашмаган киликларига танкидий бахо бера олмаслик, унинг катта ёшли кишиларга якин булиши, ёрдам бераётган бир гурух тенгдошлари билан ортик даражада боглик булиб колиши ва шу сингари холатлар характерлидир. Усмир энди узининг ёш бола эмаслигига шубха килмайди ва узлигини аник англай бошлайди, уз шахсини улуглаб, узига хос харакатлар кила бошлайди. Усмирларни уз шахслари хакидаги фикрлар купрок кизиктиради, улар узларини билишга, максадли ривожлантиришга, тарбиялашга харакат киладилар. Усмирлик даврида ички эркинликнинг усишида, уз-узини англаш лаёкатларида, мустакил хатти-харакатларида катта сифат узгаришлари юз беради. Бундай узгаришларнинг юзага келишида ироданинг хам ахамияти катта. Ирода олий психик функция сифатида усмирнинг эркин харакат килиш куроли, шунингдек, шахси ривожининг магистрал чизиги булиб хисобланади. Бу даврга келиб унинг харакатлари узи билан урток булган бир гурух тенгдошларига боглик булмай

1Исканджанова Феруза Камалиддиновна - преподаватель кафедры «Педагогики и психологии», Ташкентская медицинская академия, Узбекистан.

2Нарзиева Зебо - студентка медико-педагогического факультета, Ташкентская медицинская академия, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 11 (24)

колади. Уртоклари усмирга узи тугрисидаги нотугри тасаввурлардан кайтиб, жиддий уйлаб куришга уни мажбур килмокчи булганларида хам у бемалол рад жавобини бериши ва уз фикрида катъий туриб химоя килиши мумкин. Бу даврда узга кишиларнинг ички дунёсига ортикча кизикиш билан караш ва уз хатти-харакатларини узи тахлил килиш, уз-узини тарбиялашнинг элементларини юзага келиши мана шу иккинчи боскичдаги усмирлар хаётига хос хусусиятлардир. Усмирлик даврига купинча сузга кирмаслик, ужарлик, тажанглик, уз камчиликларини тан олмаслик, урушкоклик каби салбий хусусиятлар хосдир. Усмирда катта ёшли одам булишга ёки хеч булмаганда катта ёшли одам булиб куринишга кизикиш, интилиш пайдо булади ва бу хохишни амалга ошириш унга осондек булиб куринади. Усмирларнинг эхтиёжлари ва имкониятларининг узаро мос келмаслиги усмирлар билан ота-оналари, укитувчилари ва бошка мураббийлари уртасида карама-каршиликни келтириб чикаради.

Улар узларининг жуда куп истакларини амалга оширишга интиладилар: катта ёшли одамлар эга булган хамма нарсалардан фойдаланишга, эркин, мустакил ва озод булишга интилади. Теварак-атрофдаги одамларга узининг ахамиятга эга эканини курсатиш учун у кучли, куркмас ва эпчил булишга интилади. Усмирнинг янги хукукларга даъвоси, аввало, катталар билан узаро муносабатларнинг бутун мухитига оид булади. Усмир аввал бажонидил бажарадиган талабларга энди каршилик курсата бошлайди: унинг мустакиллигини чеклашганда, васийлик килишганда, йуналтиришганда, назорат килишганда, кулок солишни талаб килишганда, жазолашганда, унинг кизикишлари, муносабатлари ва фикрлари билан хисоблашишмаганда у жуда хафа булади ва норозилик билдиради. Усмирда уз кадрини билиш хисси пайдо булади ва у узини камситиш, мустакиллик хукукидан махрум килиш мумкин булмаган инсон, деб билади. Болаликдаги катталар билан булган муносабат хакидаги фикрлари узгаради ва унинг уз катталиги даражаси хакидаги тасаввурлари билан мос келмай колади. У катталар хукукини чеклайди, узиникини эса кенгайтиради. Катталарнинг уз шахси ва инсонийлик кадрини хурмат килишларини хохлайди, ишонч ва мустакиллик намоён этишга даъво килади, яъни катталар билан маълум тенг хукуклиликка ва уларнинг шу нарсани тан олишларига эришишга харакат килади.

Психик ривожи жихатидан болаларга якин, лекин эхтиёжлари жихатидан катталарга якин булган усмирда жуда куп нокулай ва ташвишга тушувчи холатлар булади ва улар усмирда кризисни юзага келтириб чикаради. Бу инкироз усмирнинг маънавий усиши, шунингдек психикасидаги узгаришлар билан хам богликдир. Бу даврда боланинг ижтимоий мавкеи узгаради, узининг якинлари, дустлари, тенгдошлари билан янги муносабатлар юзага келади. Лекин энг катта узгариш унинг ички дунёсида юзага келади. Купгина усмирларда узидан коникмаслик холати кузатилади. Шунингдек, узи хакидаги мавжуд фикрларининг бугун унда содир булаётган узгаришларга тугри келмаётганлиги усмирни асабийлашишига олиб келади. Бу эса усмирда узи хакида салбий фикр ва куркувни юзага келтириши мумкин. Инкироз боладаги мавжуд тушкунлик, ёлгизликка интилиш, пассивлик ёки акси, ужарлик, кайсарлик, агрессивлик, хаётга салбий муносабатларнинг кечишида намоён булади.

Усмирлик давридаги барча номуносиб харакатлар бир онда утиб кетадиган хохишларнинг куплигидан ва келиб чикадиган окибатни нихоятда юза тарзда кура билишликдан келиб чикади. Деярли барча зарарли хохишлар олдин зарарсиз ва енгиллик билан амалга ошириладигандек булиб куринадиган кунгил очиш тарзидаги ишлардан бошланади. Бирок, аслида эса бу ишларни амалга оширишга усмирларнинг имкониятлари етмайди. Бунга шахс тараккиётининг табиий эхтиёжлари таъсир килади. Агарда усмир болалар факат бажара оладиган ишларни килганларида эди, улар узларининг психик хусусиятларини ривожлантира олмаган булар эдилар. Усмирлар, узларининг турли хил хохишларини бевосита кондиришдан булак нарсани кура олмайдилар ва бундай хохишлар хатарли окибатларга томон йуллаганда узларини вактида тухтатиб кола олмасликлари хам мумкин. Укувчиларни уз

Психологические науки

хатти-харакатларининг окибатларини олдиндан кура билишга ва узларини тута билишга ургатиш ота-она лар ва укитувчиларнинг асосий вазифасидир. Усмирлар хаддан ташкари гайратли ва бесарамжон буладилар, улар учун бекорчилик жуда огирдир, бир хил тарздаги ишлардан тезда толикадилар, бир хилдаги иш билан кизикмай куядилар, бу эса уларнинг таълим жараёнлари муваффакиятига кучли таъсир килади. Бинобарин, усмирларга муваффакиятли таълим ва тарбия беришда уларни турли фаолиятларга кизиктириш ва хар турли фойдали машгулотларга жалб килиш хамда, кийинрок, лекин кучлари етадиган ишлар билан шугуллантириш нихоятда мухимдир.

Улар ташки таъсирларга ва хиссиётларга жуда берилувчан буладилар. Шунингдек, уларга мардлик, жасурлик, тантиклик хам хосдир. Ташки таъсирларга берилувчанлик усмирда шахсий фикрни юзага келишига сабаб булади, лекин бу шахсий фикр аксарият холларда асосланмаган булади. Шунинг учун хам уларга ота-оналар, атрофдаги катталар, устозлар тугри йулни курсатишлари, унга дуст сифатида муомила килишлари, уларнинг энг зарурий эхтиёжларини хисобга олишлари ушбу давр инкирозларини енгиб утишга ёрдам беради.

Адабиётлар руйхати

1. Ш.А.Дусмухамедова, З.Т.Нишонова, С.Х.Жалилова, Ш.К.Каримова, Ш.Т.Алимбаева. Ёш даврлври ва педагогик психология. Тошкент, 2013.

2. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития).-М.: Гардарики, 2005.

© Ф.К. Исканджанова, З. Нарзиева, 2016

УДК 159.9

ИЗМЕНЕНИЕ ПОВЕДЕНИЯ У ПОДРОСТКОВ В ПРОЦЕССЕ ИХ ВОСПИТАНИЯ

Ф.К. Исканджанова, З. Нарзиева

Аннотация. В данной статье расматривается проблема изменения поведений у подростков в процессе обучения и воспитания.

Ключевые слова: подросток, психическое развитие, половое развитие, чувства взрослости.

© Ф.К. Исканджанова, З. Нарзиева, 2016

UDC 159.9

CHANGE OF BEHAVIOUR AT TEENAGERS IN THE COURSE OF THEIR EDUCATION

F.K. Iskandzhanova, Z. Narzieva

Abstract. In this article concidering problem in change behavior, teenager and their for-sight process training and uprising.

Keywords: teenager, developing psychology, sexual maturity, feeling dimension.

© F.K. Iskandzhanova, Z. Narzieva, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.