Научная статья на тему 'ЎСМИРЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МОСЛАШУВИДА ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЎСМИРЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МОСЛАШУВИДА ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
82
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўсмир / ижтимоий мослашув / ўзаро муносабат / характер / подростковый возраст / социальная адаптация / взаимодействие / характер.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Ибайдуллаева Умида Рустамжоновна

Мазкур мақолада ўсмирларнинг ижтимоий мослашувида ўзаро муносабатларнинг аҳамияти ва бу муносабатларнинг ўсмирларнинг характер хусусиятларини шаклланишига таъсири бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВАЖНОСТЬ МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ В СОЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ ПОДРОСТКОВ

В статье излагается роль межличностных отношений в социальной адаптации подростков и результаты исследования влияния этих отношений на формирование черт характера подростка.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МОСЛАШУВИДА ЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

Ибайдуллаева Умида Рустамжоновна,

Узбекистан Миллий университети Жиззах филиали психология кафедраси укитувчиси

УСМИРЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МОСЛАШУВИДА УЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АДОМИЯТИ

УУК: 159.9

ИБАЙДУЛЛАЕВА У.Р. УСМИРЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ МОСЛАШУВИДА УЗАРО МУНОСАБАТЛАРНИНГ АЦАМИЯТИ

Мазкур маколада усмирларнинг ижтимоий мослашувида узаро муносабатларнинг ах,амияти ва бу муносабатларнинг усмирларнинг характер хусусиятларини шаклланишига таъсири буйича олиб борилган тадкикот натижалари баён килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: усмир, ижтимоий мослашув, узаро муносабат, характер.

ИБАЙДУЛЛАЕВА У.Р. ВАЖНОСТЬ МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ В СОЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ ПОДРОСТКОВ

В статье излагается роль межличностных отношений в социальной адаптации подростков и результаты исследования влияния этих отношений на формирование черт характера подростка.

Ключевые слова и понятия: подростковый возраст, социальная адаптация, взаимодействие, характер.

IBAYDULLAEVA U.R. THE IMPORTANCE OF RELATIONSHIPS IN THE SOCIAL ADAPTATION OF ADOLESCENTS

In the article is described the role of relationships among adolescents in their social adaptation and the study's results of these relationships influence on the formation of adolescent's character traits.

Key words and concepts: adolescence, social adaptation, interaction, character.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

Кириш.

Узбекистон Республикаси Биринчи Пре-зиденти И.А. Каримов хамда Узбекистан хукумати томонидан истиклол йилларида оила муаммоларига хамда ёш авлодни маъ-нан етук ва жисмоний баркамол этиб тарби-ялашга дахлдор Фармон ва Карорлар кабул килинди. Улар жумласига "Аёллар йили", "СоFлом авлод йили", "Оналар ва бола-лар йили" т^рисидаги ва бошкаларни кири-тиш мумкин. 1996 йилда Президент фармони билан "Оила" илмий амалий марказининг ташкил этилиши ушбу ишларнинг мантилий давоми сифатида оилага булган муносабат-нинг давлат микёсидаги ахамиятидан далолат беради.

2012 йилни Узбекистон Республика-сида "Мустахкам оила йили" деб эълон килиниши муносабати билан Узбекистон Республикасининг биринчи президенти И.А.Каримовнинг "Мустахкам оила йили" давлат дастури туFрисидаги Карорида "Жами-ятимизнинг асоси булмиш оила институ-тини янада мустахкамлаш ва ривожланти-риш, оилаларни, айникса, ёш оилаларнинг хукукий ва ижтимоий-иктисодий манфаатла-рини химоя килиш хамда куллаб кувватлашни кучайтириш борасида олиб борилаёт-ган барча ишларни сифат жихатидан янги боскичга кутариш, жисмонан соFлом, маъ-навий етук ва х,ар томонлама ривожлан-ган баркамол авлодни тарбиялашда оила-нинг ролини ошириш..."га доир аник максадга йуналтирилган кенг куламли чора-тадбирлар комплекси амалга оширилиш кузда тутил-ган. 2018 йилдаги Узбекистон Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг "Оила" илмий амалий тадкикот маркази фаолиятини такомиллаш-тириш борасидаги карори республикамизда оилага булган эътиборни юксак чуккига чикканлигини исботидир.

Мавзунинг долзарблиги.

Узбекистонда ижтимоий-иктисодий формация узгарганлиги, аёллар эмансипа-цияси, аёлларнинг оиладаги мавкеини, ижтимоий-иктисодий, хукукий ва психологик мустакиллигини кескин усиши, куп болалик-дан урта ва кам болаликка утиши, жамиятдаги

урбанизация жараёни билан боFлик шах,ар хаёт тарзи кишлок ахолисига кириб бориши, болаларни хукукий савиясини кескин усиши, хаётий кадриятлар иерахиясида катта авлод билан ёш авлод уртасидаги тасаввурлар ора-сида анъанавий мавжуд булган тафовутни усиб бориб, аждодлар орасидаги зиддиятни чукурлашиб бориши, усмирлар орасидаги суицид курсаткичларини усиши ва бошкалар мавзуни долзарблигини ташкил килади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Оиладаги мухитнинг баркамол авлод ва комил инсонни тарбиялаш борасидаги ахамияти муаммосига буюк аждодларимиз, уз даврининг алломалари булган Абу Наср Фаробий, Абу Райх,он Беруний, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Хожибдан тортиб хозирги замон психолог олимларининг узига хос фикр мулохазалар билдирганлари диккатга сазо-вордир.

Оила, оилавий муносабатлар, оиланинг турмуш тарзи, эр-хотин ва фарзандлар муносабати ва зиддиятлари масалалари муам-моси билан республикамиз психолог олим-лари хам шугулланиб келмокдалар. Жумла-дан, F.Б.Шоумаров оила психологияси, оила-вий муносабатлар, оилада эр-хотин муно-сабатларининг узига хос этник хусусиятлари борасида олиб борган кенг куламли илмий-тадкикот ишлари, В.М.Каримова томонидан узбек ёшларини оилавий хаётга тайёрлашнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари масала-сидаги илмий изланишлари, НAСоFиновнинг эр-хотин муносабатлари масаласида олиб борган ишлари, Р.Самаровнинг тожик оила-сининг, Р.Душановнинг кир*из оиласининг, Н.Салаеванинг хоразм оиласининг х,удудий ижтимоий-этнопсихологик хусусиятлари борасидаги тадкикот ишлари, З.Расулованинг оила, никох, анъаналари масаласидаги тадкикот ишлари, М.Утепбергановнинг коракалпок оилаларининг этник хусусият-ларининг илмий жихатдан урганилганлиги, Г.Ниёзметованинг узбек оилаларида эр-хотинлик муносабатлари динамикасининг ижтимоий психологик хусусиятлари мавзуси-нинг илмий жихатдан урганилганлиги узбек оиласининг узига хос психологик хусусият-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

лари борасидаги илмий маълумотлар база-сини бойитилишига хизмат килди. Шу билан бирга узбек оилаларида ота-она ва фарзанд-лар уртасидаги низоларнинг ижтимоий-пси-хологик хусусиятлари борасида олиб борил-ган илмий изланишлар камчиликни таш-кил килади ва бу борада тадкикот ишларини изчил давом эттиришни такозо этади.

Жумладан бу борада илмий жих,атдан х,ал килиниши лозим булган куйидаги масалалар мавжуд:

- оилаларда содир буладиган низо ва ажримлар тах,лили асосида «Мустах,кам оила» ижтимоий-психологик тушунча сифа-тида илмий мулокотга киритилади;

- мазкур тушунча мамлакатимизда кучли ижтимоий сиёсат туфайли олдин амалга оши-рилган «Оила йили», «Аёллар йили», «СоFлом авлод йили», «Оналар ва болалар йили» каби давлат дастурларнинг мантикий давоми экан-лиги илмий жих,атдан асосланади;

- оилада ота-она ва фарзандлар уртасидаги низоларнинг моддий, маънавий х,амда ижтимоий-психологик омиллари очиб берилади;

- илмий-амалий материаллар асо-сида ота-она ва фарзандлар уртасида содир буладиган низолар, зиддиятларни олдини олишда оилавий муносабатлар маданиятини юксалтиришнинг мух,имлиги асослаб бери-лади;

- шах,ар ва кишлок оилаларида ота-оналарнинг фарзандларига уз фикрларини баён килиш х,амда улар билан дустона муносабатлар урнатиш (ёки улар билан мулокот килишдан кочиши) каби х,олатлар аникланиб, мазкур х,олатларнинг оилавий низо ва зид-диятларнинг олдини олишга ижобий таъсири илмий жих,атдан асослаб берилади.

Тадцицотнинг мацсади. Узбек оилаларида ота-она ва фарзандлар уртасида содир буладиган низоларнинг турли жих,атларини очиб бериш, соFлом мух,итнинг омилларини тадкик килиш.

Тадцицотнинг объекти: Узбек оилаларида ота-она ва фарзандлар уртасидаги низолар жараёни ва уларнинг келиб чикиш сабабла-рининг ижтимоий-психологик хусусиятлари.

Тадцицотнинг предмети: Ота-она ва фарзандлар уртасида соFлом мух,ит яратишнинг ижтимоий-педагогик шарт-шароитлари.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини

тадкикотнинг максад ва вазифаларидан келиб чиккан х,олда кузатиш, анкета-суровнома, ижтимоий-психологик тестлар, математик статистика методларидан фойдаланилди.

Асосий к,исм.

Низолар факат объектив эмас, балки субъ-ектив шартлар сабабли х,ам келиб чикиши мумкин. Объектив шартларга педагогик жара-ёнга унчалик боFлик булмаган ва низога олиб келиши мумкин булган вазият киради. Субъ-ектив шартларини болаларнинг тарбияси ва ривожланганлик даражаси, низо ишти-рокчиларининг вазиятни низолилик даража-сини англаб етишлари, уларнинг маънавий-кадриятли йуналишлари ташкил килади. Бу жараёнда эса оиланинг таъсир кучи катта имкониятга эга булади. Чунки ёшларни ижтимоий х,аётга тайёрлаш, тарбиялаш ва маданиятини шакллантириш узбек оилалари учун долзарб масалаларидандир.

Оилавий тарбияда энг мух,им шарт-оиланинг мустах,кам, маънавий соFлом асосга курилганлиги, аввало ота-оналарнинг узлари тарбияланган булишлари, улар уртасида тотувлик, ах,илликнинг баркарор булиши, фарзандларини келажак х,аётга, ижтимоий муносабатларга тайёрлаш уларнинг кунда-лик эътикод тарзидаги масъулият, бурч экан-лигини онгли тушунишлари ва буни амалда оклашлари керак.

Ёшларда ижтимоий муносабатларга тай-ёргарлик, маънавий-ахлокий баркамол-лик маданиятининг шаклланишида ота-оналарнинг х,аётий тажрибаси катта ах,амият касб этади. Лекин ёшларни ижтимоий х,аётга тайёрлаш масаласи ота-оналар ва оиланинг бошка аъзолари учун оFир иш х,исобланади. Купчилик ота-оналар фарзандлари билан бу мавзуларда сух,бат куришда зарурий билим ва малакага етарлича эга эмасликлари, бошка сох,аларда х,ам билимлари саёзлиги сабабли кийинчиликларга дуч келадилар. Купчилик ота-оналарнинг аксарият кисми фарзандла-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

рининг нотуFри тарбияси келгусида нохуш окибатларга олиб келишини тушунмайдилар.

Бугунги кунда фарзанд тарбияси ва ёшлар-даги агрессив хулк-атвор нормаларининг намоён булишида оилалардаги психологик мухитнинг носоFломлиги, ота-оналарнинг фарзанд тарбиясини "иккинчи уринга" куяётганлиги ва нотулик оилалар сонининг ортиб бораётганлиги сабаб булмокда. Бу эса таълим муассасалари ва махаллаларда ёшларни ижтимоий хаётга тайёрлаш бора-сидаги нафакат ёшлар, балким уларнинг ота-оналари билан хам психологик-педагогик билимлар тарFиботини олиб боришни такозо этади.

Олиб борилган тадкикотимиз жараёнида усмирларнинг ижтимоий мослашувида узаро муносабатларнинг ахамиятини урганишда биз Рене Жиль методикасидан фойдалан-дик. Рене Жильнинг болалар проектив мето-дикаси боланинг шахслараро муносабати сохасини ва унинг оила ичидаги узаро муно-сабатларини идрок килишини текшириш учун мулжалланган. Методика боланинг ижтимоий мослашганлигини хамда унинг атроф-дагилар билан узаро муносабатини урганишга асосланади. Бошка проектив методикалар-даги каби Рене Жиль методикасининг асосий мохияти шундан иборатки, синалувчи узини раFбатлантириш материали курсатаётган кандайдир сюжет кахрамонига ухшатиб, узининг индивидуал ахволини, муносабатини, узини ва бошкаларни шу вазиятда идрок килишини "тасвирлайди". Бу ички психологик тасвирлаш натижасида боланинг шахслараро муносабатларининг индивидуал ва ёш хусу-сиятлари, узига булган муносабат ва узини кандай хис килиши, боланинг жамиятдаги мавкеининг тавсифи ва синалувчининг билиш фаоллиги каби баъзи тавсифларини тахлил килиш мумкин1.

Тадкикотда фойдаланилган Рене Жиль методикаси кичик мактаб ёшидаги болаларда узаро муносабатни шаклланишини урганишда кулланилган, биз эса усмирларнинг ижтимоий

1 Суннатова Р.И., Иргашева Н.Г., Таджиева С.Х. Бола тараккиётини психологик ташхис килиш. Москва-Тошкент: ИТД "СМИ-АЗИЯ"- ^А^АТ". Услубий кулланма. - Тошкент: 2008. - 156 б.

мослашувини урганишда фойдаландик, бунинг ахамиятли жихати шундаки, ушбу методика воситасига биринчи марта усмирларнинг ижтимоийлашуви урганилмокда.

Куйидаги 1-жадвалда Рене Жиль методикаси буйича утказилган тадкикот натижалари келтирилган.

Тадкикот жараёнида олинган натижаларни куйидаги тартибда изохлашга ва бунда биз натижаларни худудий нуктаи назардан тахлил килдик.

1. Онага булган муносабат шкаласи буйича Жиззах вилоятининг Зафаробод (7,1538; 1=5,310; р<0,), Ш.Рашидов тумани (5,5385; 1=41,39; р<0,001) ва Самарканд шахри (5,8846; 1=-1,979) усмирларининг натижалари уртача курсаткични ташкил этси. Маз-кур шкалага кура, Зафаробод ва Ш.Рашидов тумани усмирларининг онага булган муноса-батида бироз ижобий холатларни куришимиз мумкин, буни биз усмирлик ёшининг узига хос хусусиятлари билан изохлашимизга имкон булди. Шунингдек, Зафаробод тумани усмирларининг натижалари нисбатан юкори курсаткичга эга булиб, буни биз худудий жихатлар билан боFлашимиз мумкин, чунки туманнинг узига хос урф-одатлари, оиладаги муносабатлар бошка худудлардан, айникса шахарга якин худудлардан фарк килади, улар купрок оилага боFланган булади.

Самарканд шахри усмирларининг натижа-ларида уларнинг онага булган муносабатда психологик масофани куриш мумкин, биз бу холатни хам усмирлик даврининг узига хос-лиги, уларнинг "Мен"ини шаклланиши, узига булган муносабат узига ишонч каби сифатлар билан изохлашимиз мумкин.

2. Отага булган муносабати шкаласи буйича олинган натижалар Зафаробод тумани ва Самарканд шахри усмирларида уртадан паст курсаткичга эга булди. (Зафаробод -3,8846; 1=-6,968; р<0,001; Самарканд -3,5385; 1=11,520; р<0,001). Мазкур курсаткичларга кура, Зафаробод тумани ва Самарканд усмирларининг отага булган муносабати сал-бий холатда намоён булмокда, яъни уларнинг орасида психологик масофа мавжуд, отанинг болага муносабатида каттиккуллик, эркин-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

1-жадвал. Рене Жиль методикаси буйича тадк,ик,от натижалари

Т.р. Шкалалар Худуд Х о т

1 Онага булган муносабати Зафаробод 7,1538 1,34736 5,310***

Ш.Рашидов 5,5385 0,85934 4,139***

Самарканд 5,8846 0,66679 -1,979

2 Отага булган муносабати Зафаробод 3,8846 ,86380 -6,968***

Ш.Рашидов 5,0000 1,01980 1,886

Самарканд 3,5385 0,90469 11,520***

3 Бола эр-хотин сифатидаги идрок этиладиган онага ва отага муносабат Зафаробод 4,2692 0,87442 10,035***

Ш.Рашидов 1,6538 0,89184 2,776**

Самарканд 3,7308 0,87442 -7,997***

4 Ака-укалари ва опа-сингилларга муносабат Зафаробод 6,3462 0,79711 6,147***

Ш.Рашидов 1,6538 0,89184 0,531

Самарканд 6,2308 0,71036 5,588**

5 Буви ва бувага булган муносабат Зафаробод 1,2692 1,04145 17,728***

Ш.Рашидов 1,2692 0,60383 -3,563***

Самарканд 1,9231 0,62757 -4,835***

6 Дусти (дугонаси)га булган муносабати Зафаробод 5,3462 0,68948 0,0001

Ш.Рашидов 4,5769 0,75753 0,0001

Самарканд 5,3462 0,48516 -3,801***

7 Укитувчига (ёки бошка бир катта ёшдаги обрули кишига) муносабати Зафаробод 0,3600 0,00000 3,544***

Ш.Рашидов 1,2308 0,51441 -11,578

Самарканд 1,9231 0,68836 -4,215***

8 К,изик,увчанлик даражаси Зафаробод 4,0385 1,24838 -8,631***

Ш.Рашидов 4,5769 0,80861 -3,931***

Самарканд 4,9615 0,95836 2,132*

9 Хукмронликка интилиш Зафаробод 4,0000 0,93808 -3,610***

Ш.Рашидов 3,1154 0,65280 17,052***

Самарканд 1,2692 0,45234 -2,083*

10 Мулок,отчанлик Зафаробод 0,2000 0,00000 8,678***

Ш.Рашидов 0,5600 ,00000 -11,911***

Самарканд 0,7885 ,25192 12,000***

11 Узини четга тортиш Зафаробод 1,8077 0,74936 -3,070**

Ш.Рашидов 2,2308 0,86291 -5,935***

Самарканд 3,4231 1,57919 -4,624***

12 Хулк-атворнинг ижтимоий ухшашлик даражаси Зафаробод 3,4615 1,10384 1,237

Ш.Рашидов 3,2308 0,81524 2,669**

Самарканд 2,9231 0,27175 -3,741***

Изо* ***p<0,001; ** p<0,01; *p<0,05.

ликни чекланганлигини ва эътиборни камли-гини куришимиз мумкин. Тадкикот натижала-рида Ш.Рашидов тумани курсаткичлари бироз ижобий натижани курсатмокда (Ш.Рашидов -5,000; t= 1,886). Бу эса боланинг отага булган муносабатида ижобий х,олатни намоён килади, улар уртасида нисбатан дустона муно-сабат, болани оиладаги мавкеи, болага булган ишонч каби хусусиятлар билан изох,лаш уринли булади.

3. Бола эр-хотин сифатида идрок этила-диган онага ва отага муносабат шкаласи буйича Зафаробод тумани ва Самарканд

шах,ри усмир болаларининг натижалари уртача курсаткични ташкил килмокда (4,2692 ва 3,7308). Айтиш жоизки, уларнинг ота-онага булган ижобий муносабатни ота-онани х,урмат килиш, уларни эъзозлаш, оиладаги урни, мавкеини х,ис килиш билан изох,лаш мумкин. Утказилган тадкикотда Ш.Рашидов тумани усмирларининг натижалари ушбу шкала буйича паст курсаткичга эга эканли-гини куришимиз мумкин (1,6538; t=0,89184; p<2,776). Бу х,олатни боланинг ота-онага булган муносабатнинг салбий эканлигидан далолат беради. Буни ота-онанинг оиладаги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

урни, мавкеини пастлиги, бола олдида ота-онанинг обрусини тушганлиги, эр-хотин сифа-тида ота-онанинг узаро муносабатларини яхши эмаслиги, ота-она томонидан болага эътиборнинг камлиги, боланинг такдирига бефарклиги, улар орасида мехрнинг йуклиги, муносабатнинг совукконлиги каби хусусият-лар билан изохлаш уринли булади, бу холат усмирлар билан утказилган сухбат хамда мак-таб психологи билан мулокот жараёнида намоён булди.

4. Ака-ука ва опа-сингилларга муносабат шкаласи буйича олинган натижалар Зафа-робод тумани ва Самарканд шахри (6,3462 ва 6,2308) усмирларнинг курсаткичлари уртачадан юкори, Ш.Рашидов тумани (1,6538) усмирларининг курсаткичи эса паст нати-жани курсатмокда. Бу холат бизга куйидагича изох беришимизга асос булади. Зафаробод тумани ва Самарканд шахри усмирларининг ака-ука ва опа-сингилларига булган муноса-батни ижобий деб хисоблаш мумкин, улар-нинг муносабатида узаро хурмат, самимий-лик, узаро хамкорлик, бир-бирини куллаш, узаро ёрдам каби хислатлар шаклланган. Ш.Рашидов тумани усмирларининг натижа-лари эса буни аксини курсатмокда. Бундай холатни оиладаги узаро муносабатларни ижобий хамда салбий жихатдан шаклланганлиги билан изохлашимиз уринли булади.

5. Буви ва бувага булган муносабат шкаласи буйича респондентларнинг натижала-рида эса тафовут аникланмади, респондентларнинг барчаси паст натижани курсатмокда. Ушбу холатни уларнинг катта кисми буви ва бувалари билан бирга яшамасликлари, маълум бир вактлардагина улар билан оз муддат мулокотда булишлари билан изохлаш мумкин.

6. Утказилган тадкикот натижалари асо-сида айтиш жоизки, тадкикотда катнашган барча респондентларнинг дустига (дуго-насига) булган муносабати шкаласи уртасида катта тафовут аникланмади, уларнинг курсаткичлари уртадан паст даражани курсатмокда (1-жадвалга каранг). Олинган натижалар асосида айтиш жоизки, тадкикотда катнашган респондентлар дустлари (дугона-

лари) билан конструктив шахслараро муносабат урнатиш, улар билан хиссий боFланишга харакат килишлари, узаро муносабатларида маълум масофа сакланганлигини куриш мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Укитувчига (ёки бошка бир катта ёшдаги обрули кишига) муносабати буйича олинган натижалар барча респондентларда паст натижани курсатмокда, бу холат эса усмирларнинг педагоглар ёки бошка катта ёшдаги одам-лар билан узаро муносабатлари жараёнида психологик тусиклар мавжудлигидан дало-лат беради, усмирлар улар билан мулокотда узларини четга тортиши ва улар орасидаги масофа борлиги билан характерланади, бу холатни усмирлик даврининг узига хос хусу-сиятлари билан изохлаш мумкин.

8. Кизикувчанлик даражаси шкаласи буйича олинган натижаларда респондентларнинг курсаткичлари уртасида катта тафовут аникланмади (1-жадвалга каранг), уларнинг курсатган натижалари асосида айтиш мум-кинки, усмирларнинг кизикувчанлиги уртадан паст даражага якин булиб, улар билим олишга интилишлари, уз устларида ишлаш эхтиёжлари борлигидан далолат беради, педагоглар билан узаро муносабатлари орасидаги масофа усмирларнинг кизикувчанлик даражасига таъсир курсатиш эхтимоли уларнинг эхтиёжларини тулик кондирилмаслигига олиб келиш эхтимоли мавжуд.

9. Респондентларнинг хукмронликка интилиш шкаласи буйича тадкикот нати-жаларида тафовут борлигини куриш мумкин (Зафаробод- 4,0000; Ш.Рашидов-3,1154; Самарканд-1,2692). Олинган натижаларда Зафаробод ва Ш.Рашидов тумани усмирларининг характерларида атрофдаги вокеалар марказида ёки етакчилик холатини куриш мумкин. Уларда етакчилик сифатла-рини шакллангани, доим мулокотга эхтиёж юкорилигини, уз фикрини утказиш, хаттоки бироз тажоВУЗкорлик хусусиятлари билан ифодаланади. Самарканд усмирларининг тадкикот натижаларида уларнинг вокеалар марказидан йироклигини, етакчилик сифат-ларининг шаклланмаганлигини, уларда мулокотга интилиш йуклигини, ёлFизликни,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

уз ички дунëcигa кумили6 юpишини кypиш мумкин. Бу x1oлaтни улapнинг oилaвий мухити x1aмдa oилaдaги yзapo мунocaбaт xуcуcияти билaн изox1лaш Уpинли дeб yйлaймиз.

Ю. Taдкикoтдa кaтнaшгaн pecпoндeнт-лapнинг мулoкoтчaнлик вa узини чeтгa rop-тиш шкaлaлapи бyйичa кypcaтгaн нaтижa-лapи ypтacидa кaттa тaфoвут aниклaнмaди, улapнинг кypcaткичлapи пacт нaтижaни кypcaтди (1-жaдвaлгa кapaнг). Мaзкуp L^a-лaлapнинг yзapo бoFликлиги шундaн ибo-paтки, мулoкoтчaнликнинг пacт кypcaткичи ycмиpлapдa мулoкoтгa интилиш йуклиги, уз якинлapидaн узини oлиб кoчиши, oилaдaги мунocaбaтнинг coвуклиги, ^ттик тapтиб-нинг мaвжудлиги, мунocaбaтдa эpкинликни йуклиги, ycмиpлapдa бeгoнaлaшувни, мунo-caбaтлapдaн кoчиш вa унгa эхтиëж ceзмacлик, якинлapи билaн Уpтaдa юкopи мacoфa 6op-лигини, пcиxoлoгик якинлик йуклиги билaн xapaктepлaнaди.

11. Хулк-aтвopнинг ижтимoий yxшaшлик дapaжacи бyйичa oлингaн нaтижaлap opacидa хaм oлингaн нaтижaлap opacидa хaм куп тaфo-вут кypинмaди, бapчa pecпoндeнтлap ypтaдaн пacт нaтижa кypcaтдилap (Зaфopoбoд-3,4615; Ш.Рaшидoв-3,2308; Сaмapкaнд-2,9231). Олин-гaн нaтижaлapни тax1лили acocидa куйидaги изoхлapни кeлтиpишимиз мумкин. Taдкикoтдa иштиpoк этгaн бapчa pecпoндeнтлapнинг xулк-aтвopидa ижтимoий aдeквaтликнинг пacт дapaжacи кузaтилди, улapнинг ижтимoий нop-мaлapгa, тapтиб-интизoмигa буйcунмacлик, Узapo мунocaбaтлapдaн кoчиш, хиccиëтлapгa бepилиш, узини тутa oлмacлик кaби xуcуcи-ятлap нaмoëн булиши кузaтилди. Бу xуcуcият-лapнинг нaмoëн булишини улapнинг ëш xуcу-cиятлapи, oилaдaги тapбия вa мухит, yзapo мунocaбaт жapaëни билaн бoFлик жихaтлap билaн изox1лaш мумкин.

Xyлоcaлap.

Taдкикoтдa фoйдaлaнилгaн мeтoдикa aco-cидa oлингaн эмпиpик мaтepиaллap нaтижa-cидa куйидaги xулocaлap бepиш мумкин:

1. Уcмиpлapнинг ижтимoий мocлaшувидa oилaдaги yзapo мунocaбaтлapнинг тaъcиpи мухим aхaмият кacб этиши билaн xapaктepлa-нaди.

2. Отa-oнa вa ycмиpлapнинг yзapo мунoca-бaтидa oнaгa бул^н мунocaбaт ycмиpлapнинг бoшкaлapгa бyлгaн мунocaбaтидa дoминaнт-лик вaзифacини yтaши тaдкикoт нaтижaлapи acocидa тacдиклaнди.

3. Уcмиpлapининг aкa-укa вa oпa-cингиллapигa бул^н мунocaбaтни ижoбий дeб Xиcoблaш мумкин, улapнинг мунocaбaтидa Узapo хуpмaт, ^мимийлик, yзapo x1aмкopлик, биp-биpини кУллaш, yзapo ëpдaм кaби xиcлaт-лap, дycтлapи (дугoнaлapи) билaн кoнcтpуктив шaxcлapapo мунocaбaт ypнaтиш, улap билaн x1иccий бoFлaнишгa x1apaкaт килишлapи, yзapo мунocaбaтлapни мaълум мacoфaдa тутишлapи шaкллaнгaн.

4.Уcмиpлapнинг ижтимoий нopмaлapгa, тapтиб-интизoмгa буйcунмacлик, yзapo мунo-caбaтлapдaн кoчиш, x1иccиëтлapгa бepилиш, узини тутa oлмacлик кaби xуcуcиятлap х^м нaмoëн булиши кузaтилди. Бу xуcуcиятлap-нинг нaмoëн булишини улapнинг ëш xуcуcият-лapи, oилaдaги тapбия вa мухит, yзapo мунo-caбaт жapaëни билaн бoFлик жихaтлap билaн xapaктepлaнaди.

Taвcиялap.

Уcмиpлapнинг ижтимoий мocлaшувидa Узapo мунocaбaтлapнинг aхaмияти юкopидaги кeлтиpилгaн шкaлaлap билaн бoFликлиги, ушбу шкaлaлapнинг бoшкaлap билaн ижoбий мунocaбaт ypнaтишлapи учун биз куйидaги тaвcиялapни бepишимиз мумкин:

- тeнгдoшлapи билaн илик хaмдa ижo-бий мунocaбaтдa булиши;

- ëши кaттa oдaмлapдaги ижoбий xиc-лaтлapни yзидa шaкллaнтиpишгa хapaкaт килишлapи;

- -yзapo мунocaбaтлapнинг ижoбий шaкллaнишидa мулoкoтчaнликкa эътибopли булиши;

- -кapиндoш-уpуFлapгa бyлгaн yзapo мунocaбaтдa яxши мунocaбaтдa булиши;

- -кизикишлapи, хукмpoнликкa интилиш ^би xуcуcиятлapни тaълим-тapбия жapa-ëнидaги хaмдa oилaдaги ижoбий пcиxoлoгик мухит вa ycмиpлик ëшидaги узи^ xoc xуcу-cият, яъни тaклидчaнлик xуcуcияти билaн бoFликлигини хaм инoбaтгa oлиш лoзим.

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOBAНИЕ 2G21, 1G (1G7)

с ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 25 и

Адабиёт руй^ати:

1. Ансупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология. - М.: ЮНИТИ.1999.

2. Бабосов Э.М. Конфликтология. - Минск: ТетраСистемс, 2000.

3. Воронин Г. Конфликты в школе. // Социс.1994.№ 3.

4. Гришина Н.В. Психология конфликта. - СПб: Питер, 2000.

5. Дена Д. Преодоление разногласий. - СПб: Питер, 1994.

6. Жалилова С.Х. Мактабгача ёшдаги болалар психологияси. -Тошкент: Файласуфлар нашриёти, 2013.

7. Суннатова Р.И., Иргашева Н.Г., Таджиева С.Х. Бола тарак,к,иётини психологик ташх,ис к,илиш. Москва-Тошкент: ИТД "СМИ-АЗИЯ"- "SAN'AT" Услубий кулланма. - Тошкент: 2008. - 156 б.

8. Ибайдуллаева У.Р. Усмирлар уртасидаги низолар ва уларни бартараф этиш. Илм-Фан ва таълимда инновациялар: Муаммо ва истик,боллар.// Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети Жиззах филиали.//Профессор-ук,итувчилар ва тала-баларнинг I илмий-амалий конференцияси///Жиззах:2020. 37-39 б.

9. Ибайдуллаева У.Р., Абдурасулов Р.А. Усмирлар тарбиясида оиланинг урни "Мах,алла ва оила" илмий-тадк,ик,от институти: "Узбекистонда оила масалаларини илмий-амалий тадк,ик, этиш: муаммо ва ечимлари" мавзусидаги ОНЛИНЕ Республика илмий-амалий конференцияси.// 29.10.2020.

10. Ибайдуллаева У.Р., Абдурасулов Р.У. Methods of overcoming internal conflicts between teenagers. EJRRES. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. Vol. 8 № 6, 2020, 1-7 бетлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 10 (107)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.