Научная статья на тему 'ДЕСТРУКТИВ ҒОЯЛАР ВА ГУРУҲЛАРНИНГ ЁШЛАРГА ТАЪСИРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА'

ДЕСТРУКТИВ ҒОЯЛАР ВА ГУРУҲЛАРНИНГ ЁШЛАРГА ТАЪСИРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1060
165
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
деструктивлик / манипуляция / хавфсизлик / ёшлар / ассертивлик / шахс қадриятлари / мулоқот / агрессия / акцентуация. / деструктивность / манипуляция / безопасность / молодёжь / ассертивность / ценности личности / общение / агрессия / акцентуация.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Қодиров Умарали Дўстқобилович, Ҳамидова Сулув Янгибоевна

Мақолада деструктив ғоялар ва гуруҳларнинг шахс, давлат, жамият хавфсизлигига кўрсатиши мумкин таъсири, ёшларда антиманипулятив, ассертив хулқ-атворни таркиб топтириш, ахборот истеъмоли маданиятини шакллантириш борасида муаллифлар томонидан олиб борилган тадқиқот натижалари ва улар асосида хулоса ва амалий таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ДЕСТРУКТИВНЫХ ИДЕЙ И ГРУПП НА МОЛОДЁЖЬ КАК СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОБЛЕМА

В статье приводятся результаты проведённого авторами исследования по проблемам влияния деструктивных идей и групп на личность, государство, безопасность общества; формирования у молодёжи ассертивного поведения и культуры потребления информации, а также выводы и практические предложения по данным вопросам.

Текст научной работы на тему «ДЕСТРУКТИВ ҒОЯЛАР ВА ГУРУҲЛАРНИНГ ЁШЛАРГА ТАЪСИРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА»

Кодиров Умарали Дустк,обилович,

Сурхондарё вилояти Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази директори, психология фанлари доктори

^амидова Сулув Янгибоевна,

Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги бош мутахассиси, иктисод фанлари номзоди, доцент

ДЕСТРУКТИВ FОЯЛАР ВА ГУРУЩРНИНГ ЁШЛАРГА ТАЪСИРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА

УДК: 159.9.07

КрДИРОВ У.Д., ЦАМИДОВА С.Я. ДЕСТРУКТИВ ¥ОЯЛАР ВА ГУРУЦЛАРНИНГ ЁШЛАРГА ТАЪСИРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА

Маколада деструктив Fоялар ва гурух,ларнинг шахс, давлат, жамият хавфсизлигига курсатиши мумкин таъсири, ёшларда антиманипулятив, ассертив хулк-атворни таркиб топти-риш, ахборот истеъмоли маданиятини шакллантириш борасида муаллифлар томонидан олиб борилган тадкикот натижалари ва улар асосида хулоса ва амалий таклифлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: деструктивлик, манипуляция, хавфсизлик, ёшлар, ассертивлик, шахс кадриятлари, мулокот, агрессия, акцентуация.

КОДИРОВ У.Д., ХАМИДОВА С.Я. ВЛИЯНИЕ ДЕСТРУКТИВНЫХ ИДЕЙ И ГРУПП НА МОЛОДЁЖЬ КАК СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОБЛЕМА

В статье приводятся результаты проведённого авторами исследования по проблемам влияния деструктивных идей и групп на личность, государство, безопасность общества; формирования у молодёжи ассертивного поведения и культуры потребления информации, а также выводы и практические предложения по данным вопросам.

Ключевые слова и понятия: деструктивность, манипуляция, безопасность, молодёжь, ассер-тивность, ценности личности, общение, агрессия, акцентуация.

KODIROV U.D., KHAMIDOVA S.YA. INFLUENCE OF DESTRUCTIVE IDEAS AND GROUPS ON YOUTH AS A SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEM

The article presents the results of the authors' research on the impact of destructive ideas and groups on the individual, the security of state and society; the formation of assertive behavior and culture of information consumption among young people, as well as conclusions and practical suggestions on these issues.

Key words and concepts: destructiveness, manipulation, security, youth, assertiveness, personal values, communication, aggression, accentuation.

Кириш.

Бугунги кунда бир катор деструктив гурухлар бутун дунё мамлакатлари худудларида фаолият юритиб, бундай вазият давлатларнинг сиёсий, ижтимоий-маданий, маърифий хаётида бир канча муаммолар тугдириб келмокда. Маълумотларга кура, йилдан-йил амалга оширилаётган террорчи-лик харакатлари сони ортиб бормокда, бир-гина 2018 йили дунёда 15,3 минг марта теракт содир этилган; ер юзида хар 40 сонияда бир киши уз жонига касд килади, суицид туфайли хар йили деярли бир миллион инсон хаётдан куз юмади1.

Мавзунинг долзарблиги.

Мамлакатимизда кейинги йилларда ижти-моий, маънавий, сиёсий ва иктисодий сохаларда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар, дунёдаги глобал узгаришлар давлат хамда жамият олдига хал килиниши лозим булган бир катор вазифаларни куймокда. Деструктив ахбо-рот окимининг купаяётганлиги, маънавий-ахлокий кадриятларнинг узгараётганлиги Узбекистон Республикаси фукароларининг ахборий-психологик хавфсизлигини таъмин-лаш борасида индивидуал, гурухий ва жамият даражасида тегишли ишлар олиб борили-шини такозо этмокда. Давлатимиз рахбари Шавкат Мирзиёев "Албатта, биз мустакил фикрлайдиган, замонавий билим ва касб-хунарни эгаллаган, мустахкам хаётий пози-цияга эга булган ёшларни тарбиялаш буйича катта ишларни амалга оширмокдамиз. Аммо холисона тан олиб айтадиган булсак, бугунги кунда бутун дунёда ахолининг, биринчи навбатда, ёшларнинг онги ва калбини эгал-лаш учун кандай кескин кураш бораётганини, диний экстремизм, терроризм, гиёхвандлик, "оммавий маданият" каби тахдидлар куча-яётганини хисобга оладиган булсак, фар-зандларимиз тарбияси, маънавий-маърифий сохадаги ишларимизни бир зум хам сусай-тирмасдан, аксинча, уларни янги боскичга

1 http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide_ rates/en/index.html;https://www.janes.com

кутаришимиз зарур"2 дея таъкидлаб, деструктив тахдидларнинг олдини олиш борасида амалга оширилиши лозим булган вазифаларни белгилаб берди.

Узбекистон Республикасининг

баркарорлигига, аник1роFи унинг ижти-моий, маънавий юксалишига салбий таъсир курсатаётган деструктив диний, экстремистик ва террористик окимлар, гурухлар фаолия-тини назарий-амалий тахлил этиб, деструктив гурух, Fоя тушунчаларининг генезиси, мохият ва мазмунига мавжуд илмий наза-рияларга суянган холда таъриф бериш, тас-нифлаш, ёшларнинг ушбу Fоялар таъсирига тушиб колмаслиги учун муайян ижтимоий-психологик асосни яратиш, такомиллаштириш хозирги кунда психология фани олдида тур-ган мухим вазифалардандир. Мазкур масала, яъни, ёшларни деструктив Fоялар таъсири-дан химоялашнинг ижтимоий-психологик хусусиятларини урганиш муаммоси алохида тадкикот объекти булмаган. Хозирги вактда деструктив Fоялар ва гурухларнинг вужудга келиш сабаблари, фаолият доираси кенгайи-шининг ижтимоий-психологик тадкики дол-зарб назарий ва амалий ахамият касб этади.

Мавзу буйича илмий тадцицотлар шар^и.

Турли Fояларнинг инсон хатти-харакатига таъсири, ёшларни деструктив Fоялардан химоялаш муаммосига доир ижтимоий-психология йуналишидаги илмий изланиш-лар, тадкикотлар жахоннинг етакчи илмий марказлари ва олий таълим муассаса-лари, жумладан, АКШнинг Йель универси-тети (Yale University, USA), Стэнфорд универ-ситети (Stanford University, USA), Чикаго уни-верситети (University of Chicago, USA), Ирлан-диянинг Дублин Тринити коллежи (Trinity College Dublin, Ireland), Германиянинг Вуп-перталь университети (Universität Wuppertal, Deutschland), Австралиянинг Тасмания университети (University of Tasmania, Australia), Жанубий Федерал университет (Россия Феде-рацияси, Ростов-Дон)да олиб борилмокда.

2 Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент, "Узбекистон", 2017. 17-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Шахснинг деструктив хулки, деструктив фаолият феномени сунгги юз йиллик даво-мида илмий жамоатчилик эътиборида булиб келмокда. Дастлаб бу мавзуга Эрих Фромм-нинг йирик илмий иши - "Инсон деструк-тивлиги анатомияси" китоби алохида баFишланган1. "Уйинлар назарияси" ва "транс-акцион тахлил"нинг асосчиси Э.Берн2 уз карашларида узаро муносабатларда намоён буладиган психологик манипуляция унсурла-рини ёритган.

Д. Карнеги3 кишиларни бошкариш масала-сига эътиборини каратиб, бошкарувни жами-ятда яшаётган хар бир катламнинг онтогене-тик давр мобайнида шаклланган психологик холатларидан келиб чикиб амалга ошириш максадга мувофик эканлигини курсатиб утган.

Э.Шостром4 эса манипулятив психологияни биринчи бор комплекс тарзда урганиб, мани-пуляцияни замонавий жамиятнинг муаммоси сифатида тахлил килган.

A.Маслоу5 хар бир шахсда ифодалана-диган антиманипулятив (ассертив) хулкни урганишда муайян мезон асосида иш куриб, шахснинг узини узи руёбга чикариш тушунча-ларини илмий истилохга киритган.

B.Шейнов6нинг "Яширин бошкариш пси-хологияси" асарида манипуляцияни урганиш юзасидан жах,он мактабини яратган хориж психологларининг назариялари тахлил килинган.

Рус психологи И.Вагин7 сайлов техноло-гияси асосида сиёсат сохасида манипулятив психология концепциясини яратган ва уз карашлари билан жамиятда айрим жараёнлар

1 Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. -М.: "Республика", 1994. - 447 с.

2 Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, в которые играют в игры (Психология человеческих взаимоотношений). - М.: "Прогресс", 1992. - 400 с.

3 Карнеги Д. Язык убеждений. - М.: 1999. - 288 с.

4 Шостром Э. Анти-Карнеги. - Минск: 1999. - 186 с.

5 Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. -М.: 1999. - 425 с.

6 Шейнов В.П. Скрытое управление человеком. - М.: "АСТ-пресс", 2002. - 848 с.

7 Вагин И.Г. Уроки психологической защиты. - СПб.:

"Питер", 2001. - 192 с.

субъектив тарзда бошкарилишини курсатиб утган.

Н.Козлов8 шахснинг эволюцион тарзда шаклланиш жараёнидаги кадриятлари мустахкамлиги унга таъсир килиши мумкин булган турли деструктив муносабатлардан химояланишига сабаб булишини таъкидлайди.

С.Кара-Мурза9 шахсни манипулятив тарзда бошкаришда аввало онг фаолиятининг урнини, механизм ва конуниятларини наза-рий ва амалий талкин килиб, сунг антиманипулятив хулкни шакллантириш кераклигини курсатган.

Л.Михайлов, В.Соломин, Т.Маликова ва О.Шатровалар10 антиманипулятив хулкнинг субъектив ва объектив омилларини урганиб, хар бир шахс нормал х,аёт тарзига туртки булаётган хавфларни аниклаш лозимлигини таъкидлаганлар.

Узбекистонлик файласуф, социолог, психолог ва педагог олимлар хам мазкур муаммо юзасидан изланишлар олиб бориш-ган. Жумладан, А.Х.Югай, С.М.Туйчиева, Д.Х.Каршибаева11лар уз илмий тадкикотларида укувчилардаги антиманипулятив хулк аввало таълим муассасаларида шакллантирилиши лозимлигини, бунинг учун таълим жараё-нига эътибор каратиш зарурлигини курсатиб утганлар.

Р.Самаров12 уз илмий ишида жамиятда мав-жуд булган деструктив хулкларни аниклаш, уларнинг методологик асосларини тах,лил килиш, тараккиётга салбий таъсир курсатувчи омилларни курсатиш ^амда х,ар бир дав-латнинг миллий манфаатидан келиб чикиб, муаммонинг хавфлилик даражасини ёритиш, унга сиёсий тус бериш зарурлигини таъкид-лайди.

8 Козлов Н.И. Истинная правда, или учебник для психолога по жизни. - М.: "АСТ-пресс", 2003. - 178 с.

9 Кара-Мурза С.Г. Манипуляция сознанием. - М.: "Эксмо", 2007. - 864 с.

10 Михайлов Л.А., Соломин В.П., Маликова Т.В., Шатрова О.В. Психологическая безопасность. - М.: 2008. - 288 с.

11 Узбекистонда амалий психологиянинг бугунги х,олати ва ривожланиш истикболлари йуналишидаги // Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами. - Т.: 2008. - 434-435 бетлар.

12 Самаров Р.С. Сиёсий психология:укув кулланма. - Т.: "Университет", 2008. - 98 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

А.Ташанов1, Ш.Мустафаева2нинг илмий ишларида бузFунчи Fояларнинг миллий узликни англашга салбий таъсири, бугунги глобал узгаришлар шароитида мафкура-вий, деструктив тахдидлар ва уларнинг миллий узликни англаш, ёшлар тарбиясига салбий таъсири ижтимоий-фалсафий, психологик жихатдан махсус тадкик этилган.

F.Шоумаров, Э.Fозиев, М.Бекмуродов, В.Каримова, К.Назаров, Н.Сафаев, Ш.Баротов, А.Жабборов, Б.Умаров, З.Нишонова, Д.Мухамедова, З.Камалетдинова, Н.СоFинов, Г.Тулаганова, М.Отажонов, Э.Кулжонов, Н.Комилова сингари Узбекистон олимлари-нинг фикрига кура, киши онги, хулки, харак-тери микро- ва макромухитдаги фаолият оркали бошкарилади. Ижтимоий мухитдаги носоFломлик эса киши онги ва хулкида турли оFишларни келтириб чикаради. Шах-сни манипулятив тарзда бошкаришда, аввало, онг фаолиятининг урнини, механизм ва конуниятларини назарий ва амалий талкин килиб, сунг антиманипулятив хулкни шак-ллантириш зарурдир.

Тадцицотнинг мацсади - ёшларнинг деструктив Fоялар, гурухлар таъсирига тушиб колишининг сабаб ва мотивларини аниклаш хамда мазкур холатнинг олдини олишга каратилган профилактик чора-тадбирлар тизимини яратиш, таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш.

Тадк,ик,от объекти.

Ёшларнинг деструктив Fоялар, гурухлар таъсирига тушиб колишининг сабаб ва мотивларини аниклаш хамда мазкур холатнинг олдини олишга каратилган профилактик чора-тадбирлар тизимини яратиш, таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишга баFишланган тадкикотимизда жами 583 нафар респондент (урта умумтаълим мактабларининг юкори

1 Ташанов А. БузFунчи Fояларнинг миллий узликни англашга салбий таъсири. Фалсафа фанлари буйича фал-сафа доктори (Р1^) диссертацияси автореферати. - Т.: 2017. - 51 б.

2 Мустафаева Ш.Ф. Психологические особенности

манипулятивного воздействия в деструктивных культовых организациях (на примере молодежных групп). Автореф. ... канд. психол. наук. - Т., 2012. - 48 с.

синф укувчилари - 424 нафар, ОТМ тала-балари - 28 нафар, мактаб укувчиларининг ота-оналари - 51 нафар, махалла фукаролар йиFинлари ходимлари - 30 нафар, мактаб укитувчилари - 50 нафар) иштирок этдилар.

Асосий к,исм.

Тадкикот натижаларидан маълум булишича, ёшлар хаётий кадриятларининг узига хос жихатлари улардаги деструктив кай-фиятларнинг шаклланишига бевосита таъсир курсатувчи асосий омиллардандир.

Психологияда шахс кадриятлари йуналиши тузилмасини аниклаш ва илмий-амалий жихатдан тадкик этишда муайян методи-калардан фойдаланилади. Маълумки, шахс кадриятлари йуналиши ижтимоий-психологик асос булиб, унинг негизида инсон харак-тери, онги ва узини узи англаши шаклланади. Хозирги вактда шахс кадриятлар йуналишини аниклашда энг куп кулланадиган методика поляк миллатига мансуб америкалик психолог Милтон Рокич томонидан ишлаб чикилган3.

Кадриятлар йуналиши тизими киши-нинг узига, атроф-мухитга, бошка инсон-ларга булган муносабатини билдириб, шахс дунёкараши, хаётий фаоллик мотивациясини таркиб топтирувчи асосларни урганишда, «Мен»-концепцияни аниклаштиришда,

эътикод, дунёкараш, маслакни тадкик этишда мухим урин тутади. Синалувчиларда хаётий кадриятлар тадкики гурухлардаги курсаткичларда тафовут мавжудлигини курсатди (1-жадвал).

Назорат гурухида синалувчилар (п=98) даги танловда саломатлик (11,8), билим (13,9), жамоатчилик эътирофи (10,1), бахтли оила-вий хаёт (12,8), узига ишонч (12,9), тажриба гурухидаги синалувчилар ^=62)да эса моддий таъминланганлик (13,9), содик дустлар (8,3), эркинлик (13,5), уйин-кулги (12,2), жушкин хаётий фаолият (12,3) каби кадриятлар юкори уринларни эгаллади (1-расм).

Тажриба гурухидагиларда эркинлик (13,5) шкаласининг юкори эканлигини

3 https://psycabi.net/testy/320-metodika-rokicha-

tsennostnye-orientatsii-test-miltona-rokicha-issledovanie-tsennostnykh-orientatsij-m-rokicha-oprosnik-tsennosti-po-гоУсЬш

1-жадвал. Терминал (асосий) к,адриятларнинг солиштирма курсаткичлари

Tapтиб paкaм Ага^й (тepминaл) кaдpиятлap Taжpибa ^ухи (П=62) Haзopaт ^ухи (n=98)

1 Жушкин xaëтий фaoлият 12,3 8,9

2 Х^етий дснслик 6,2 7,1

3 Сaлoмaтлик (жиcмoний вa pyxий) 9,9 11,8

4 K1изикapли иш 13,2 9,7

5 Taбиaт вa caнъaтдaги гyзaллик 7,2 7,2

6 Сeвги 10,1 8,8

7 Moддий жиxaтдaн тaъминлaнгaнлик 13,9 9,9

8 Яxши вa coдик дycтлapнинг мaвжyдлиги 8,3 7,7

9 Жaмoaтчилик эътиpoфи 9,2 10,1

10 Билим 9,2 13,9

11 Сepмaxcyл xaëт 5,9 7,3

12 Taкoмиллaшyв 5,8 7,1

13 Уйин-кулги 12,2 8,1

14 Эpкинлик 13,5 8,4

15 Бaxтли oилaвий xaëт 8,3 12,8

16 Узгaлapнинг бaxти 8,6 11,6

17 Ижсд 7,9 9,1

18 Узим ишюнч 5,1 12,9

aтpoфдaгилapнинг yлapгa тyFpи йyл-йypик кypcaтишлapи, пaнд-нacиxaтлapи эpкин-ликкa дaxл килувчи ймил cифaтидa кaбyл килинишини кypcaтди. Moддий тaъминлaн-гaнлик (13,9) шкaлacининг юкopилигини pecпoндeнтлapдa гeдoниcтик xycycият-лap ycтyвop экaнлиги билaн изox1лaш мум-кин. Шуни aлoxидa тaъкидлaб Утиш лйзимки, шaxcнинг ижйдий ycишидa мaдaний шapт-шapoитлap, ижйдий мухит, зapypий индивидyaл-пcиxoлoгик cифaтлap мaвжyд-лиги, тeгишли дapaжaдa мйддий тaъминлaн-гaнлик мухим ax1aмият кacб этca-дa, нaзopaт rypyx^ pecпoндeнтлapидa мйддий тaъминлaн-гaнлик ^^ткичи тaжpибa гypyxидaгилapгa кapaгaндa пacт (9,9) нaтижaни нaмoëн этди. Taжpибa гypyx1идaгилapдa, шyнингдeк, yзигa ишйнч шкaлacи 5,1 ra тeнг бyлгaндa, бу ^^ткич нaзopaт ^ухи cинaлyвчилapидa 12,9 шкaлaни ифoдaлaди.

Taдкикoтдa ëшлapнинг узи вa тeнгдoш-лapи, кaттaлap, кoнyнбyзapлapгa бул^н мунй-caбaти, дecтpyктив Foялap, диний экcтpe-мизм x1aкидaги билимлapи, ëшлapдa мaфкy-paвий иммyнитeтнинг шaкллaнишидaги aco-cий oмиллapни ypгaнишгa кapaтилгaн, укувчи ëшлapгa мyлжaллaнгaн ижтимoий-пcиxoлoгик cУpoвнoмaдaн х^м фoйдaлaнилди.

Ëшлap учун мyлжaллaнгaн cУpoвнoмaдa 67,7% (209 нaфap) yFил вa 32,3% (99 нaфap) киз бoлaлap иштиpoк этиб, yлapнинг ypтaчa ëш кypcaткичи 17 ëшни тaшкил этди. Синa-лyвчилapнинг б4,5% кишлйк хyдyдлapдa, 35,5% шaхap, тyмaн мapкaзидa иcтикoмaт килaдилap.

Ижтимoий-пcиxoлoгик oмиллapнинг

тaхлили вa yлapни yмyмлaштиpиш нaтижa-cидa xap иккaлa гypyхдaги ниcбaтaн ceзи-лapли кypcaткичлapгa эгa oмиллap aжpaтиб йлинди (2-жaдвaл).

Haзopaт гypyхидaги cинaлyвчилap (п=24б) нинг 53,2% yзapo хypмaт, тушуниш мунй^-бaти Kapop тoпгaн oилaдa вoягa eтaëтгaнлиги, 35,5% cинaлyвчилapнинг oилacидaги тap-биявий жapaëн гипepпpoтeкция, яъни, oтa-oнa фapзaнднинг xap биp кaдaмини нaзopaт килувчи, yнгa ниcбaтaн куп тaлaблap кУйишгa acocлaнгaн мухитни ифoдaлaëтгaни мaъ-лум бyлгaн. 7,2% cинaлyвчининг эca oилa-cидa гипoпpoтeкция xyкмpoн, яъни, oтa-oнa фapзaнд, унинг мyaммoлapи билaн yмyмaн кизикмaйди. Taжpибa гypyxидaги cинaлyвчи-лap (п=б2) oилacидa эca (80%) гипoпpoтeк-ция xyкмpoнлик килaëтгaнлиги aниклaнди (p<0,01).

Синaлyвчилap ëшлapнинг дecтpyк-тив Foялap тaъcиpигa бepилишидa eтaкчи

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM I COBPЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, б (91)

1-расм. Гурух,лардаги терминал (асосий) цадриятларнинг солиштирма курсаткичлари

2-жадвал. Гурух,ларда салбий ижтимоий-психологик х,олатлар ифодаланиши (%)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тажриба гурухи (n=62) Назорат гурухи (n=246)

Туликсиз оила 32,5 15,4

Оилада номакбул тарбия мухити Гипопротекция-80 Гипопротекция-7,2

Ота-оналар билан низо 75,5 26,0

Педагоглар билан низо 83,0 31,0

омиллар сифатида ота-она эътиборсизлиги (36%), оилавий мухит (20%), уртоклар, ошна-оfайнилар таъсири (18%)ни санаб утганлар.

Юкоридаги натижалар салбий ижтимоий-психологик мухит, холатлар шахснинг ижти-моийлашиш жараёнини кийинлаштиришини тасдиклайди. Ушбу холатларнинг келиб чикишида оиладаги носоfлом тарбия мухити (гипопротекция, тарбиявий мулокотнинг мавжуд эмаслиги) етакчи омил эканлигини куришимиз мумкин. Тажриба гурухидаги синалувчиларда (n = 62) утказилган хаётий кадриятлар методикаси натижалари бир карашда ижобий деб бахоланиши мумкин, лекин ноадекват тарбия мухитида вояга етаётган ёшларда содик дустларга эга булиш, эркинлик, моддий таъминланганлик деструктив мотивация ва кизикишлар билан бо^иклик касб этади.

Тадкикотда респондентлар индивидуал-психологик хусусиятларининг намоён булишини урганишда психологик амалиётда кенг кулланилиб келинаётган К.Леонгард ва Г.Шмишекнинг1 шахс суровномаларидан фой-даланилди. Олинган эмпирик натижалар сина-лувчиларнинг индивидуал-психологик хусуси-ятлари, агрессия, хулк-атвор курсаткичлари уртасида боfликлик (алокадорлик)лар мав-жудлигини курсатди. Бунинг учун синалувчилар курсаткичларининг уртача киймати узаро солиштирилди, натижаларнинг мослиги Стью-дент t-мезони ёрдамида аникланди (2-расм).

Иккинчи расмдан куриниб турибдики, иккала гурух синалувчиларидаги жисмоний, билвосита агрессия, гумонланувчанлик шка-лаларининг уртача курсаткичлари деярли

1 https://psycabi.net/testy/395-test-oprosnik-g-

shmisheka-k-leongarda-metodika-aktsentuatsii-kharaktera-i-temperamenta

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 17

2-расм. Синалувчиларда агрессия курсаткичлари.

3-расм. Синалувчиларда акцентуация курсаткичлари.

<

#

¿Я

1 Тажриба гурухд

4?

У

бир хил. Тажриба гурух,идаги синалувчиларда (п=62) негативизм ишончли даражада нисба-тан юкори (Р<0,05), шунингдек Fазаб, вербал агрессия, айбдорлик х,исси нисбатан юкори курсаткични (Р<0,05) кайд этган.

Синалувчиларда акцентуация намоён булишининг уртача курсаткичдаги солиш-тирма тах,лили улар уртасидаги фаркларни курсатиб берди (3-расм). Диаграммадан куриниб турибдики, назорат гурух,идаги синалувчиларда (п=246) гипертим тип, тажриба гурух,идаги синалувчиларда (п=62) эса без-

Назорат гурухд

овталик шкаласи юкори курсаткични кайд этган (Р<0,05).

Ушбу курсаткичлардан назорат гурух,идаги синалувчиларга киришимлилик, ижобий рухдаги мулокотга киришувчанлик, фаоллик, ташаббускорлик каби хислатлар хос эканли-гини англаш мумкин. Тажриба гурух,идаги синалувчиларда юкори даражадаги безовта-ланиш, эх,тимолий омадсизликлардан хаво-тирланиш хос. Бу эса улардаги уз кучига, имкониятига ишончсизлик билан изох,ланиши мумкин (3-жадвал).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

3-жадвал. Тажриба гурух,идаги синалувчиларида агрессия курсаткичлари корреляцион боглик,лиги (п=62)

Агрессия куринишлари Ригид K1узFалувчан Гипертим Намоиш Педантик Безовта Дистимик Циклотим

Жисмоний 173, -,099 ,045 0,040 ,223* -,031 -,012 ,030

Билвосита -,087 ,119 -,134 -,082 ,098 ,053 -,006 -,059

Fазаб ,053 -,069 ,134 -,041 ,103 -,048 -,174 -,097

Негативизм -,108 -,153 ,147 ,140 ,009 -,094 -,026 ,157

Жиззакилик -,013 -,114 ,000 ,198* ,002 ,137 ,073 ,220*

Гумон -,138 -,006 ,007 ,137 ,167 ,215* -,002 -,008

Вербал ,228 ,038 ,168 ,021 -,055 ,152 ,087 ,238

Айбдорлик -,095 -,080 -,034 -,179 ,123 -,020 ,055 ,046

4-жадвал. Психопрофилактик дастур

Деструктив Fоялар таъсирига мойилликни келтириб чик,арувчи омиллар Курсаткичлар Бартараф этиш йуллари

Ижтимоий-психологик курсаткичлар

Оиладаги тарбия мухити Тулик,сиз оила, номакбул оилавий муносабатлар Психологик консультация

Оиладаги тарбия усули Гипопротекция Психологик консультация. Ота-оналар иштирокидаги тренинглар

Ота-она ва фарзанд уртасидаги узаро муносабат Узаро низо, тушунмовчиликлар Оилавий психологик консультация. Ота-оналар иштирокидаги тренинглар

Ота-она ва бола уртасидаги узаро муносабат Низоли вазиятлар Педагоглар иштирокида амалий маш^улот, семинар ташкил этиш

Буш вак,т Компьютер уйинларига ружу куйиш Сензитивлик, креативлик тренинглари

Ижтимоий-психологик адаптация Суст Ижтимоий-психологик тренинг

Индивидуал-психологик курсаткичлар

Характер акцентуацияси KузFалувчан Психокоррекцион чора-тадбир-лар, зарурий шахс хусусиятларини ривожлантиришга каратилган психотренинг

Уз-узига бах,о Юк,ори даражада Индивидуал-психологик коррекция

Айбдорлик хисси Паст даражада Шахс хусусиятларини ривожлантиришга каратилган психотренинг

Низоли вазиятларда хулк,-атвор тури Рак,обат Ижтимоий-психологик тренинг

Корреляцион тахлил тажриба гурух,и (п=62) синалувчиларидаги агрессивлик муайян характер акцентуациялари билан боFликlлигини курсатди. Вербал агрессия тор-мозланувчи ва циклоид типдаги акцентуация билан, гумон безовталик типи билан, жиз-закилик намойишкорона, циклоид типлари билан ижобий корреляцияга эга (Р<0,05).

Ижтимоий-психологик профилактика йуналишида кузланган тадбирлардан максад ёшларда ассертивлик (очик конструктив узаро хамкорлик), рефлексия (вазиятни англаш ва туFри бахолай олиш), танкидий тафаккур (ахборот, маълумотлар билан ишлаш, уларни тахлил килиш, кайта ишлаш, мустакил карор кабул килиш) куникмаларини таркиб топти-риш, деструктив гурухлар хамда онгни назо-

рат килиш усул, восита, технологиялари хакида тасаввурларни шакллантириш булиши лозим.

Психокоррекцион, психопрофилактик чора-тадбирлар утказиш жараёнида шах-сга психологик таъсир курсатиш учун ишлаб чикилган психопрофилактик дастурдан, шахс индивидуал харитасидан фойдаланилди.

Тренинглар давомида иштирокчилар кре-ативлик, унинг намоён булиш шакллари, шунингдек ижодий имкониятларини намоён этишда учрайдиган турли тусиклар хакида маълумотларга хам эга булдилар. Тренинг максади конструктив, ностандарт тафаккурни ривожлантириш булиб, иштирокчиларда уз имконияти, тажрибаларини туFри англаш, узига узи бах,о бериш, бошкаларни эшита

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

олиш, маълумотларни аник узатиш, новербал мулокот куникмаларини такомиллаштириш, мулокот жараёнида кузатувчанлик, уз-узини бошкариш куникмаларини шакллантиришга эътибор каратилди (4-жадвал).

Психологик таъсир индивидуал ва гурух,ий машFулотларда самарали, фаол методларни куллашга бевосита боFлик булади. У бир-бирига узаро боFлик булган шахс хусусият-лари, коммуникатив куникмалар, етакчилик сифатларини ривожлантиришга каратилган тадбирлар, машFулотлар, тренинглардан ибо-рат булиши максадга мувофик.

Хулоса.

1. Хозирги глобаллашув жараёнида ёшларнинг турли деструктив гурух,лар, Fоялар томонидан тарFиб килинаётган кадриятлар таъсирига тушиб колиш хавфи тобора ортиб бормокда. Мазкур хавфнинг олдини олиш учун ёшларда тегишли х,аётий кадриятлар ва йуналишларни таркиб топтиришга алох,ида эътибор каратилиши лозим.

2. Ёшларнинг мух,им х,аётий режа-лари улар учун асосий х,исобланган, х,аётий ах,амиятга молик йуналишлар характерига боFлик булади. Хаётий ах,амиятга молик йуналишлар йигит ва кизлар ён-атрофидаги мух,ит, якинларига хос кадриятлар тизими асосида шаклланади.

3. Барча деструктив гурух,лар кишилар онгини узгартириш, улар хулк-атворини назо-рат килиш борасида деярли бир хил усуллар, психологик техникаларни куллайдилар.

4. Ёшлар шахсининг шаклланиши бутун дунёда мураккаб сиёсий, ижтимоий, иктисодий узгаришлар кечаётган бир пайтга туFри келаётган экан, уларни туFри тарби-ялашда, албатта, катта авлоднинг кумаги зарур булади. Йигит ва кизларга зару-рий психологик-педагогик маслах,ат, ёрдам курсатиш, уларда тегишли хулк-атвор куникмаларини шакллантириш, куч^айратини туFри узанга йуналтириш, онгини деструктив Fоялар таъсиридан мух,офаза килиш шахс, давлат ва жамият хавфсизлигини таъминлаш-нинг мух,им омилларидан биридир.

Амалий тавсиялар.

1. Таълим ва тарбия жараёнида нафакат инсоннинг билим, куникма, малакаларини такомиллаштиришга, балки ундаги ассертив-лик хусусиятларини шакллантириш ва ривожлантиришга х,ам эътибор берилиши максадга мувофикдир. Шу максадда танкидий тафак-кур, рефлексия ва ассертивликни ривожлантиришга йуналтирилган чора-тадбирларни амалга ошириш, психологик манипуляция ва унинг таъсирини бартараф этиш восита ва усулларини тадкик этиш, ёшларда зару-рий куникмаларни шакллантиришга х,озирги даврда ах,амият берилиши зарур.

2. Усмирлик ва ёшлик даври хусусиятла-ридан келиб чикилса, фаол мулокотга, шах-слараро муносабатларнинг ривожлантирили-шига интилиш ёшлар учун хос хусусият. Шу нуктаи назардан кундалик мулокот, муомала х,амда у билан боFлик келиб чикиши мум-кин булган муаммолар ва уларнинг ечим-лари, шахсий муносабат, алокаларнинг мураккаблиги, чалкашлиги, инсон идрокига дахлдор стереотиплар ва субъектив фикр, дунёкарашнинг мулокотга таъсири масала-лари доимий равишда ота-оналар, педаго-глар, тегишли масъуллар ва мутасаддилар диккат-эътибори марказида булиши тавсия этилади.

3. Маълумки, педагогик ва тарбия-вий хатти-х,аракатларга доир карашлар ва муносабатлар хилма-хил булиб, психологик манипуляция объектив х,одиса, ижтимоий х,аётимизнинг ажралмас таркибий кисмидир. Психологик манипуляциядан энг яхши х,имоя эса - уни кура билиш, сеза олиш экан, ахбо-рот билан ишлаш куникмаларини шакллантириш, маълумотни танкидий идрок этиш малакаларини таркиб топтириш, онгга таъсир килиш максадида куплаб кулланадиган турли усул ва воситалар билан ёшларни таништи-риш, уларни деструктив Fоялар таъсиридан х,имоялаш кун тартибидаги асосий масалалар-дан бири булиши максадга мувофик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

с 20 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ у

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: "Узбекистон", 2017.

2. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. - М.: АСТ Москва, 2009.

3. Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, в которые играют в игры (Психология человеческих взаимоотношений). - М.: "ЭКСМО", 2018

4. Карнеги Д., Карнеги Д. Язык убеждений. - М.: "Эксмо-Пресс", 200

5. Шостром Э. Анти - Карнеги. - Минск: «Полифакт», 1992.

6. Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы. - М.: «Альпина нон-фикшн», 2011.

7. Шейнов В.П. Скрытое управление человеком. - М.: "АСТ-пресс", 2002.

8. Вагин И.Г. Уроки психологической защиты. - СПб.: "Питер", 2001.

9. Козлов Н.И. Истинная правда, или учебник для психолога по жизни. - М.: "АСТ-пресс", 2003.

10. Кара-Мурза С.Г. Манипуляция сознанием. - М.: "Эксмо", 2007.

11. Михайлов Л.А., Соломин В.П., Маликова Т.В., Шатрова О.В. Психологическая безопасность. Учебное пособие. - М.: "Дрофа", 2008.

12. Узбекистонда амалий психологиянинг бугунги х,олати ва ривожланиш истикболлари йуналишидаги // Республика илмий-амалий конференция материал-лари туплами. - Т., 2008.

13. Самаров Р.С. Сиёсий психология: укув кулланма. - Т.: "Университет", 2008.

14. Ташанов А. БузFунчи Fояларнинг миллий узликни англашга салбий таъсири. Фал-сафа фанлари буйича фалсафа доктори (Phd) диссертацияси автореферати. - Т., 2017.

15. Мустафаева Ш.Ф. Психологические особенности манипулятивного воздействия в деструктивных культовых организациях (на примере молодежных групп). Автореф. ... канд. психол. наук. - Т., 2012.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.