CC BY
50
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
131
УДК 801. 561. 26
СІНТАКСІЧНЫЯ СРОДКІДАДАТКОВАЙ СУВЯЗІЧАСТАК БЯЗЗ ЛУЧНІК АВАГА СКЛАДАНАГА СКАЗА
Б. А. Крук
кандьщат філалагічных навук, дацэнт,
дацэнт кафедры педагогікі і методык дашкольнай і пачатковай адукацьгі УА МДПУ імя I. П. Шамякіна
Часткі, якія патрабуюцъ далейшага разгортвання, а таксама з агульным даданым членам, які знаходзіцца ў адной з прэдыкатьіўных частак канструкцьіі, паралелгзм будовы ў артикуле разглядаюцца як сінтаксічныя сродкі дадаткоеай суеязі і адзінстеа бяззлучнікавага складанага сказа.
Уводзіны
Вядома, што агульнае значэнне бяззлучнікавага складанага сказа ўзнікае на аснове семантыка-граматычных узаемаадносін прэдыкатыўных кампанентаў. Таму даследаванні ў аспекце асэнсавання структуры сказа з’яўляюцца актуальным! на сённяшні дзень, бо аб’яднаны адзіным імкненнем - вывучыць заканамернасці арганізацыі камунікатыўнага працэсу, шматаспектнасць сінтаксічных зносін.
Мэта работы - высветліць ролю сінтаксічных сродкаў у аб’яднанні частак бяззлучнікавага складанага сказа, вызначыць іх функцыі, акрэсліць частотнасць ужывання такіх сказаў у сучаснай беларускай літаратурнай мове, апісаць бяззлучнікавыя складаныя сказы, якія характарызуюцца паралелізмам будовы.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Структурнае адзінства прэдыкатыўных частак бяззлучнікавага складанага сказа можа ўзмацняцца асаблівасцямі іх сінтаксічнай будовы. Гэты пункт погляду на бяззлучнікавы складаны сказ пададзены і ў “Синтаксисе современного русского языка” [1, 253-254], падрыхтаванага ў рамках Праграмы стварэння новага пакалення падручнікаў для Расійскай Федэрацьгі і дзяржаў -удзелыпц СНД.
Фактычны моўны матэрыял, выбраны з тэкстаў асноўных стыляў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, дае падставы сцвярджаць, што найбольш пашыраны бяззлучнікавыя складаныя сказы “с незамещённой синтаксической позицией” [2, 6] (першая частка патрабуе разгортвання) у вершаваным мастацкім тэксце. Неабходнасць раскрыцця зместу першай састаўной часткі абумоўлена тым, што асноўная інфармацыя, якую выражаюць такія бяззлучнікавыя складаныя сказы, заключана ў другой частцы: Прыслухайся: шумяцъ жыты на вольным полі (Я. Янішчыц. Вузельчыкі званкоў...). Ведаю: ёсцъ на свеце душа твая маладая (Е. Лось. Слухаю: ходзіць вецер...). Веру: з гэтых хлапчукоў много вырасце подобных да сяброў-франтавікоў (П. Панчанка. Дарога). Даўно ўжо людзі прадказалі: ншто не вечна паміж нас (П. Броўка. Я веру шчыра...). Я ведаю: ты з гора ў зморы, губляеш губ і рук цяпло (П. Броўка. Ты ўся ў трывозе, маладая...). Мы зналі: пагранічньім бьіў наш лясны раён (Н. Гілевіч. Сто вузлоў памящ). Я знаю, мне не шанцавала, вятрам я скарг не пасылаў (А. Астрэйка. Заўсёды мне не шанцавала...). Яведаў: много солі - много хлеба (М. Аўрамчык. Закончылася змена...). Казалі: куля твоё сэрцаў бойцы навылёт прайшла... (П. Броўка. Казалі: куля тваё сэрца...).
Бяззлучнікавыя складаныя сказы гэтай групы ў большасці выпадкаў сінанімічныя складаназалежным сказам з даданымі дапаўняльнымі часткамі, радзей - даданымі дзейнікавымі часткамі: 1. Я ведаю: пазбыцца гэтых сноў не дапаможа мне ніхто на свеце (Н. Гілевіч. Ты кажаш, я не ведаю вайны...). Параўн.: Я ведаю, што пазбыцца гэтых сноў не дапаможа мне ніхто на свеце. 2. Ведаю: одолею бяду і наклічу радасць выпадкова (Я. Янішчыц. Лістапад. Разгадкавы спакой...). Параўн.: Ведаю, што одолею бяду і наклічу радасць выпадкова. 3. Я знаю: крутьімі шляхамі да нас ты ў госці прьшшоў (М. Танк. Новаму году). Параўн.: Я знаю, што крутьімі шляхамі да нас ты ў госці прьшшоў.
132
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА
Своеасаблівая ўзаемасувязь кампанента першай састаўной часткі з усёй другой часткай не толькі паказвае на спецыфіку такіх бяззлучнікавых складаных сказаў, але і з’яўляецца сінтаксічным сродкам узмацнення сувязі частак складанай канструкцыі. Як паказвае даследаваны матэрыял, у вершаваным мастацкім тэксце найбольш часта ўжываюцца з гэтай групы бяззлучнікавыя складаныя сказы, першая састаўная частка якіх мае форму аднасастаўнага пэўна-асабовага або неразвітага двухсастаўнага сказа (прашу - я прашу, чакаў - я чакаў, ведаю - я ведаю і г. д.). У апавядальным мастацкім тэксце і ў тэкстах розных публіцыстычных жанраў бяззлучнікавым складаным сказам такога тыпу ўласцівы даволі вялікі канструктыўны састаў кампанента, які патрабуе ўзнаўлення. Першая састаўная частка бяззлучнікавай канструкцыі можа мець форму:
а) простата двухсастаўнага сказа (развітага і неразвітага): Ен ведаў: дарога будзе не лёгкой (I. Мележ. Мінскі напрамак). Ен здалёк бачыць: замок вісіць на дзвярах (К. Чорны. Заўтрашні дзень);
б) аднасастаўнага пэўна-асабовага сказа: Стукаю - ніхто не адказвае (I. Шамякін. Галоўны інжынер). I раптам убачыў: з Сорок рухаецца калона немцаў (М. Гамолка. Сокалы-сакаляняты). Адчуваў: камень лёг і на сэрца старшьті сельсовета (“Полымя”). Шчыра прызнаюся: крывава-балюча было слухацъ гэтыя словы [аб лёсе перасяленцаў] бабуль (“Полымя”);
в) няпэўна-асабовага сказа: Выбачайце: я зараз вярнуся (Я. Колас. На ростанях). Пастукалі - тхто не адказвае (М. Лынькоў. Міколка-паравоз). Кажуць: на чужое не квапся (Т. Хадкевіч. Даль палявая). Не дарма ж гавораць, ціхая вода грэблі рве (I. Шамякін. У добры час);
г) абагульнена-асабовага сказа: Куды ні зірні - усюды лес ды лес, - таемны, могутны, прыгожы (Р. Мурашка. Салаўі святога Палікара). Меней гавары, болей погуляет (Прыказка);
д) безасабовага сказа: Заўважалася - на вуліцы сям і там стаялі палщэйсюя (П. Пестрак. Сустрэнемся на барыкадах). Сумнення не было, ішоў цягнік (М. Лынькоў. Недапетыя песні). Кінулася ў вочы - усюды шмат машын, яны прыпаркаваны скрозь узбоч вуліц (Б. Сачанка. Восень у Парыжы).
Сувязь састаўных частак бяззлучнікавага складанага сказа можа ўзмацняцца наяўнасцю агульнага члена, што знаходзіцца ў адной з прэдыкатыўных частак канструкцыі. Аднак заўважым, што такія сказы складаюць параўнальна нешматлікую трупу. Так, іх колькасць склада каля 3,5% ад агульнай выбаркі з твораў мастацкай літаратуры, у публіцыстыцы - 3%. Адзначым, што агульны даданы член звычайна размяшчаецца ў пачатку бяззлучнікавага складанага сказа, спарадычна -у канцы: Ухлявах іржалі коні, жаласна мьічалі коровы (Т. Хадкевіч. Рэха ў гарах). Начамі гарэлі ракеты, плылі ў замяць трасірьі, раўлі самолёты (М. Лупсякоў. Бацькі). Сярод верасоў чьірванелі зоркі дзікай гваздзікі, сінелі лясныя званочкі, жауцелі суквецці бяссмертнікаў (М. Лынькоў. Векапомныя дні). Над горадам цягнуліся густыя хмары, неба было шэрым, задымленым (Тамсама). Дзесьці праспявае чорная жаўна, ёй адгукнецца дрозд, дробна застукав аб сухое дрэва дзяцел, рэзка зашамаціць у голлі разбуджаная сава (Т. Хадкевіч. Па-над Убарцю). Над ракой вірьіла, калацілася рэха страляніньі, агідна пасвіствалі кулі (М. Гамолка. Сокалы-сакаляняты). На палетках шумела ўжо спелое жыта, жаўцела пшаніца (М. Машара. Ішоў дваццаты год). Наўзбоччы між кустоў раслі высокія і густыя травы, цвілі стракатыя і духмяныя краскі (М. Машара. “Крэсы” змагаюцца). У небе натужліва вьілі і звінелі маторы, трашчалі кулямёты: недзе за хмарамі і дымам ішоў паветраны бой (I. Шамякін. Трывожнае шчасце). Масты ўзлятаюць, машыны знікаюць пад смелым агнём партызан (П. Броўка. Партызанскі марш).
Паэтычны сінтаксіс бяззлучнікавыя складаныя сказы аналізуемай мадэлі выкарыстоўвае вельмі рэдка. Вось некаторыя з іх: Паабапал грушы разрасліся ў полі, нізенькі ядловец чэзне, бы ў няволі (Я. Колас. Дарога). За аконцам вецер ходзіць, глуха вербы плачуцъ (Я. Колас. Маці). На дне ракі тлустыя самы замёрлі, сняцъ про лета шчупакі (П. Панчанка. Выязджалі лесарубы). Над Нараччу -рабінавая ноч, бушуюцъ хвалі, дождж і навальніца (С. Грахоўскі. Рабінавая ноч).
Адзінкавыя выпадкі ўжывання бяззлучнікавых складаных сказаў з агульным даданым членам зафіксаваны ў навуковым стылі: У працэсе моўнай практыкі грамадства ўдакладняюцца і аднаўляюцца сэнсавыя і граматычныя сувязі слова, узбагачаецца і ўдасканальваецца яго семантыка, акрэсліваецца сфера распаўсюджання, складваецца яго стылістьічная афарбоўка (М. Я. Цікоцкі. Стылістыка беларускай мовы). У час запоін і заручын нявестка адорвала сватоў жаніха ручнікамі, хусткамі і інш.; сваты давалі ёй крыху грошай, стужкі і інш. (Эгнаграфія Беларусі).
ФІЛАЛАГІЧНЫЯ НАВУКІ
133
Рэдка сустракаюцца бяззлучнікавыя складаныя сказы, у якіх сэнсавая сувязь частак актывізуецца агульным даданым членам, што знаходзіцца ў сярэдзіне аднаго з кампанентаў канструкцыі: На гумне з рання да вечара чуеацъ быў гул малатарні, у кузні звінелі малаткі (У. Краўчанка. Вясна на Палессі).
Даследаваны матэрыял сведчыць, што ў сучаснай беларускай літаратурнай мове параўнальна рэдка ўжываюцца бяззлучнікавыя складаныя сказы, сувязь састаўных частак у якіх узмацняецца і такой асаблівасцю сінтаксічнай будовы, як немагчымасць іх развіцця (так званыя закрытыя структуры). Сцісласць, выразнасць такіх бяззлучнікавых складаных сказаў абумовіла іх шырокае ўжыванне ў вуснай народнай творчасці: Прыйшоў працаеацъ - няма чаго час каратаць (Прыказка). Добра працуеш - паеагу маеш. Баяцца ваўка — у лес не хадзіць. Сам не ўмееш слухацъ -другого не прымусіш. Бацькоў слухацъ - гора не знацъ. За деума зайцамі пагонішся - ніводнага не злоеіш [3].
Для перадачы дынамізму і жывасці размоўнага стылю такія бяззлучнікавыя складаныя сказы нярэдка выкарыстоўваюцца ў мове мастацкай літаратуры: Ваўкоў баяцца - у лес не хадзщъ. У лес не хадзщъ - не мецъ лясіны. Лясіны не мецъ - не мецъ хаціны. Хаціны не мецъ - дзяцей нерадзщъ (А. Вярцінскі. Ваўкоў баяцца - у лес не хадзіць...). Над кожнай кніжкай плакацъ - слёз не хопіць (I. Шамякін. У добры час).
Неабходна падкрэсліць, што адна з састаўных частак бяззлучнікавага складанага сказа закрытай структуры залежыць ад другой па сэнсе і інтанацьгі. Характэрнай асаблівасцю такіх бяззлучнікавых канструкцый з’яўляецца тое, што выказнік і ў першай, і ў другой састаўных частцках амаль заўсёды выражаецца дзеяслоўнымі формамі. На стыку прэдыкатыўных частак заўсёды вытрымліваецца неабходная вычакальна-папераджальная паўза. Бяззлучнікавыя складаныя сказы, якія маюць закрытую структуру, часцей выражаюць:
а) прычынна-выніковыя адносіны: Не едзъ не ўтоптанай дарогай - на долю будзеш наракацъ (П. Глебка. Трывожны сігнал). Ранаклуг расой купае - дзень гарачы будзе (А. Бялевіч. Ясныя водбліскі);
б) адносіны абумоўленасці: Сокалу крьіллі абрэзаць - сокол не будзе лятацъ
(А. Александровіч. Нараджэнне чалавека);
в) уступальныя адносіны: Колькі ні старайся - усяго не пераробіш (Ц. Гартны. Сокі цаліны). Пацей не пацей - дурнем памрэш (М. Лынькоў. Баян).
Спецыфічнай асаблівасцю граматычнай прыроды многіх бяззлучнікавых складаных сказаў, асабліва з супастаўляльна-супрацьпастаўляльнымі адносінамі, з’яўляецца тое, што іх састаўныя часткі могуць аб’ядноўвацца “паводле закону структурнага паралелізму” [4, 308]. Паралелізм будовы - адзін з сінтаксічных сродкаў дадатковай сувязі частак бяззлучнікавага складанага сказа. Для сучаснай беларускай літаратурнай мовы характэрны пераважна такія бяззлучнікавыя канструкцыі, у склад якіх уваходзяць дзве састаўныя часткі: Перастала каліна ў цеяточкі ўбірацца; перастала дзяўчына з ненаглядным страчацца (Я. Купала. Над ракою ў спакоі...). Ты - царыца, я - цар... (Я. Купала. Хмарка і маладзік). Шчасліеую маці ўсе любяць сыны, няшчасную маці шкадуюць яны (С. Грахоўскі. Матчыны вочы). Вясной тут [на агародзе] стащъ еада, летам аж буяе разнатраўе (I. Навуменка. Апошняя восень). Адны [дзеці] падхапіліся, другія, нясмела падымаючыся, глядзелі на настаўніка (Ф. Янкоўскі. Расказаць... Паказаць...). Моеа - агульнанародны здабытак, маўленне - індывідуальна-калектьіўная рэалізацыя моўных сродкаў для паеедамлення, запытання ці пабуджэння да дзеяння (В. I. Рагаўцоў, А. Л. Юрэвіч. Уводзіны ў мовазнаўства). У паляеант побач з лукам шырока ўжыеаліся пасткі, лоўчыя ямы; у рыбалоўстее - чоеен, еуды, еосці, кашы, сачкі; з’яеіліся рыбалоўныя сеці (Эгнаграфія Беларусі).
Аналіз матэрыялу паказвае, што ў творах мастацкай літаратуры нярэдка ўжываюцца бяззлучнікавыя складаныя сказы, састаўныя часткі якіх характарызуюцца пэўным паралелізмам сваёй будовы і ўтвараюць не адну, а дзве і нават тры сінтаксічныя трупы: Хацеў сказаць слова -язык не варушьіўся; хацеў бегчы за Максімам - ногі не слухалі (Я. Колас. Малады дубок). Сонца грэе, - колода прэе; сонца пячэ, - калода цячэ (В. Дунін-Марцінкевіч. Купале). Яны - багатыя, мы - бедныя; яны - кулакі, мы - беднякі (3. Бядуля. Год за годам). Кране рукой рабты куст - звон чуецца рабтавы, кране яна каліньі куст - звон чуецца калінаеы (М. Танк. Сярод лясоў наднёманскіх).
134
ВЕСНІК МДПУ імя I. П. ШАМЖІНА
Як відаць з прыкладаў, асновай для выяўлення супастаўлення (супрацыгастаўлення) служаць суадносіны канкрэтнага зместу прэдыкатыўных частак бяззлучнікавага складанага сказа як у межах адной групы, так і паміж групамі ў цэлым.
Паралелізм як элемент унутранай структуры бяззлучнікавага складанага сказа з’яўляецца не толькі сродкам дадатковай структурнай і семантычнай сувязі частак, але і вьпсонвае экспрэсіўна-выразную і рытміка-інтанацыйную функцыі, асабліва ў вершаваным тэксце: Да зялёнай каліньі прылятала зязюля; да дзяўчыны-маліньі ўдаваўся Януля (Я. Купала. Над ракою ў спакоі...). Ёсцъ хуткасцъ гуку, ёсцъ - зеышгукаеая, ёсцъ хуткасцъ зор, прыкметная для ўсіх (А. Куляшоў. Хуткасцъ). Быў жаль: не тое дзесь прарочьіў, бьіў боль: не тыя бачьіў сны (К. Кірэенка. Былі ў блуканнях дні і ночы). Не каліна над вадою нахіліла голле - плача маці сярод поля, праклінае долю (П. Трус. Дзясяты падмурак).
Паралелізм прадугледжвае і сэнсавую, і структурную суаднесенасць састаўных частак бяззлучнікавай складанай канструкцыі. Узаемаразмяшчэнне гэтых частак і рэалізуе пэўныя сінтаксічныя адносіны, што дае падставу разглядаць паралелізм будовы як дадатковы сродак сувязі кампанентаў бяззлучнікавай канструкцыі.
Вывады
Сінтаксічныя сродкі шырокім спектрам пададзены ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, аб чым яскрава сведчыць фактычны матэрыял, актыўна выкарыстоўваюцца нісьменнікамі для структурнай арганізацыі бяззлучнікавых складаных сказаў, для актывізацыі і ўзмацнення сувязі між часткамі бяззлучнікавай канструкцыі.
Адзначаныя сродкі могуць “прадстаўляць” адну з частак бяззлучнікавага складанага сказа ў іншых састаўных частках. У многіх выпадках яны не толькі ўзмацняюць сувязь састаўных частак канструкцыі, але “захоўваюць” форму бяззлучнікавага складанага сказа.
Паралелізм як элемент унутранай структуры бяззлучнікавага складанага сказа не толькі арганізуе сказ структурна і семантычна, але і выконвае экспрэсіўна-выразную і рытміка-інтанацыйную функцыі.
Літаратура
1. Синтаксис современного русского языка : учеб, для филологических специальностей ун-тов СНГ / Г. Н. Акимова [и др.] ; под ред. С. В. Вяткиной. - СПб. : Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. - 347 с.
2. Современный русский язык: Бессоюзное сложное предложение. Сложные синтаксические конструкции. Сложное синтаксическое целое. Чужая речь. Пунктуация / Л. П. Демиденко [и др.]. - Минск : Вышэйш. школа, 1988. - 173 с.
3. Мудрыя дарадцы: Прыказкі і прымаукі / уклад. А. У. Янголь. - 2-е выд., дапрац. - Мінск : Юнацтва, 1983.-94 с.
4. Беларуская граматыка: у 2 ч. / рэд.: М. В. Бірыла, П. П. Шуба; АН БССР ; 1н-т мовазнауства імя Я. Коласа. - Мінск : Навука і тэхніка, 1986. - 327 с.
Summary
In the article, parts of the sentences that require further spreading, as well as sentences with the common secondary part of the sentence, that is located in one of the predicate parts of the structure, the structure of parallelism are considered as syntactic means of additional connection and unity of conjunction less complex sentence.
Паступіў у рэдащыю 15.10.13
