CC BY
0ЭЭЖ 58.01/.07
0tiмдiктерге топырактаFы радионуклидтердщ эсерi
Эсет ГYлжан Н^ржан^ызы
Магистрант, С.Аманжолов атындазы ШКУ, Оскемен ц.
Карашолакова Лаззат Наушабаевна Fылыми жетекшi, С.Аманжолов атындазы ШКУ, Оскемен ц.
Аннотация: Мацала зерттелетт аймацтагы топырац цурамындазы радионуклидтердщ о^мджтерге эсерм аныцтауга арналган. Мацалада радиоактивтi цалдыцтардыц цалай пайда болатыны жэне оларды аймац бойынша орналастыру корсеттген. Корытындыда радиоактивтi цалдыцтар негiзiнде встджтердщ жалпы дамуы жайлы нэтижелер мен радиоактивтi заттармен ластанудыц алдын алу туралы усынымдар берiлдi.
^рек сездер: радионуклидтер, онеркэст, радиоактивтi цалдыцтар, радиоэкология, жапырац, топырац, изотоптар.
Атом eнеркiсiбi мен энергетика саласынын белсевдд ж^мыстары нэтижесшде тYрлi жарамсыз артьщ калдыктар жинакталады. Тiрi аFзаларFа ерекше кауш тугызатыны - осы калдыктардын радиоактивтiлiгi. Б^л калдыктардын ерекшелт - белсендiлiгi жаFынан табиFи емес, таботи ортада кездеспеген жасанды радионуклидтердщ болуымен аныкталады.
Радиоактивтi калдыктар - пайдалы казбалар мен кен орындарын ендеу жэне айдау кезiнде, раекторлар, радиохимиялык кондырFылар, ж^мыс жасау мерзiмiнен асып кеткен реакторлар, радиоактивтi калдыктардан бeлiнген уран, торий, радий калдыктары, олардан бeлiнетiн радионуклидтердiн биосфераFа тарай отырып, тек соматикалык эсерлер туFызады.
Радиоэкология табиFаттаFы радиоактивтi элементтердiн олардын радионуклидтерiнiн таралуын, концентрациясын, иондалатын сэулеленудщ аFзаларFа, экологиялык жYЙеге, популяцияларFа жэне бYтiн табиFатка тигiзетiн эсерiн зерттейтш биология Fылымдарынын кeрнектi саласы.
Непзш 1930 жылы академик В.И.Вернадский «радиоактивт заттардын биогеохимиясы» деген элемге эйгш енбегiнде ^сынды. Радиоэкологиянын пайда болуы 3 кезеннен тирады [1, 45-б.].
Бiрiншi кезен иондалатын сэуленудiн биологиялык нысандарFа тигiзетiн эсерiн зерттеу. Б^л кезенде рентген сэулесi ашылFан. 1896 жылы орыс физиологы И.Р.Тарханов рентген сэулесшщ «Тiршiлiк эрекетiне эсерЬ> деген Fылыми енбегiн жариялады. Ерлi зайыпты М.Складовская-Кюримен П. Кюри полоний мен радийнщ радиоактивтi сэуле тарайтындыFын аныктады. Олар радиоактивтiлiк деген терминдi FылымFа енгiздi. 1911 жылы Е.С.Лондон «Радий в биологии и медицине» iрi Fылыми енбегiнде иондалатын сэулеленудiн тiрi аFзаларFа эсерiн аныктады.
Радиоактивт сэулеленудщ кeздерiмен радионуклидтер калай болатыны аныкталады. Раидоактивтi элементтердщ изотоптары а, в, у сэулелерш таратып, баска элементтерге айналады. Б^л к¥былыс - радиоактивтшк.
Нуклид - ядродаFы белгш нейтрондар мен протондар саны бар бiр элементтегi атом тYрi. Радиоактивтшк касиетке ие нуклид радионуклид деп аталады.
Елiмiзде косынды белсендiлiк 15 млн.Кюри т^ратын 237 млн. тоннадан артык радиоактивтi калдыктар бар. Зерттеуге альютан аймак ШыFыс Кдзакстан облысы вскемен каласында орналаскандыктан тeмендегi 1-кестеде белсендiлiгi темен радиоактивтi калдыктарды аймак бойынша орналастыру кeрсетiлген
1 Кесте
Белсендшп темен радиоактивтi калдыктарды аймак бойынша орналастыру__
Аймак 0неркэсiп
Мыц.т. Кюри
Батыс аймак 121547 24505
СолтYCтiк аймак 59253 158114
ОцтYCтiк аймак 33163 36226
ШыFыс аймак 5451 3128
К,орытынды аймак 219414 221973
Кестедеп акпарат бойынша зерттеуге алынFан аймактаFы радиоактивт калдыктарды аймак бойынша орналастыруда Шъгеыс аймак ец тeменi.
Кдарп мезгшде мeлшерлi ^зак eмiр CYретiн цезий мен стронций, жартылай рутений-106 жэне церий -144 пен калыптасады. Оныц iшiнде цезий жэне стронций eте белсендi. Эсiресе цезий жердiц бетше тYCкен соц, биолгиялык объектiлерге косылады: топырактан тYсiп eсiмдiктерге жэне олардыц т^кымдары, дэндерiне жинакталады.
Атмосфера толык тазаланбаFан кезде, радиоактивтi заттар eсiмдiктердiц eсу шегiмен, тамыр жYЙесi аркылы eсiмдiктерге таралады. Тeмендегi 2-кестеде топырактан тек суда еритш изотоптар ^рсетл^ен.
2 Кесте
ТопырактаFы тек суда еритiн изотоптар
Стронций ^г)
Иод (I) 31
Барий (Ba) 140
Цезий 137
Цезий 134
Церий (Ce) 144
АныкталFандай, цезий жэне стронций eнiмдерi козFалFыш болып келедi, бiрдей ластаетан топырактаFы аймак eсiмдiктерiнде баска географиялык аудандарFа караFанда олардыц к¥рамы эдеттепден 3-5 есе кeбiрек болады [2, 35-б.].
Нуклидтердщ жылдамдыгеы топырактын ластану ты^ыздыктан немесе нуклидтердщ козFалFандыFынан тэуелдi болады. Ь^алды жерлерде олар жылдам сщш кетедь Топыракта айырбасталFан кальций санымен еЫмджтерде стронций-90 аралык тэуелдшк болады: топыракта айырбасталFан кальций кебiрек болса сэйкесшше есiмдiктерге радионуклидтер аз тYседi.
Осы уакытка дейiн топырактын радиоактивтi ластануы мен еЫмджтердщ к¥рамында жинакталFан радиоизотоптар эсершен пайда болатын ^зак уакытка созылFан ионданFан сэулеленудiн мелшерiне еЫмджтердщ радиосезiмталдыFы аз зерттелген. Сондыктан, иондаетан сэулелену тYрлерiнiн есiмдiктер оргинизмiне типзетш эсерiн зерттеу, оны карастыру эртYрлi биологиялык зардаптарды аныктауFа мYмкiндiк бередь
ТабиFи радиациялык фоннын тiрi организмдерге эсерш аныктауда эртYрлi кезкарастар бар. вЫмд^ердщ систематикалык топтары мен табети радиоактивтiлiк денгейi арасында белгiлi тэуелдшк бар. Ол табиFи радиоактивтiлiктiн мелшершщ жоFарылауына байланысты орналаскан есiмдiктер катарынан керiнедi: жоFары гYлдi есiмдiктер, ашыкт^кымдылар, папоротниктер, мYктер жэне кыналар.
Сощы жылдары зерттелген зерттеулерде топырактаFы уранды-радийлi катардын изотоптарынан пайда болFан радиациялык таботи фонында ескен есiмдiктерде айтарлыктай езгерiстер байкалFан.
Адамнын iс эрекет нэтижесiнде топыракка белiнген ^зак емiр CYретiн радионуклидтер есiмдiктерге эсерiн типзедь Радионуклидтердiн топырактаFы кYЙiнiн езгеруiн, еЫмджтерге ену денгейiн аныктаудын Fылыми жэне практикалык манызы бар. 226Ra топыракта берiк байланыскан кYЙде болады. Уран, торий, радий изотоптарынын есiмдiк к¥рамында болулары белгiлi бiр тэуелдiлiкке баFынады [2, 57-б.] .
Радионуклидтердiн еЫмджтерге жинакталуы, есiмдiктер мYшелерiнде таралуы жэне шыгеарылу жылдамдыFына байланысты. 0сiмдiктердiн закымдануы денгейi сэулелену мелшерiне, мелшер куатына жэне сэулеленудiн ^лпаларда таралуына тжелей тэуелдi. ¥зак уакытка созылFан сэулеленуде аFза жасушасында сэулелiк закымдану Yнемi жYредi.
К^рп кезде, радионуклидтердiн еЫмдштерге келiп тYсуi жэне эртYрлi мYшелерiнде жинакталуы Yлкен кызыFушылык тугызуда. Жинакталу коэффицентi ете жоFары - тамырда, одан темен - жапырак жэне сабакта, ете темен - т^кым, жер асты кор жинаушы мYшелерiнде болады. Хлорид тYрiнде енген 90Sr есiмдiктiн тамырында, жер Yстi мYшелерiнде бiркелкi таралады, эсiресе, еткiзгiш шок манайында жэне клетка кабыкшаларында жинакталады. Ал, 137Cs кеп мелшерде меристемада жинакталады. 90Sr кеп мелшер1 бугалардын дiнi мен жапырактарында, аз мелшерi ескi бугактарында кездескен. Сонымен катар, тэжiрибе жYзiнде Eu, Rb, Cs жэне радионуклидтер миграциясы женiл жYредi де, есiмдiктердiн эртYрлi мYшелерiнде жэне тамырда жинакталатыны аныкталFан [3, 22-б.].
Радионуклидтер эсерiнен бiрт¥тас есiмдiктiн немесе жеке мYшелерiнiн к^рылысы езгередi. Сабактын есуiнiн жеделдеуi немесе тежелуi,
филлотаксис e3repici, tycíhíh, e3repyi, аксиллярлы бYршiктердiн пролиферациясы, фасциация, ícík тYзiлiстер пайда болады. Жапырактын саны мен мелшершщ артуы немесе KeMyi, пiшiнi мен тYсiнiн eзгерiсi, б^йралануы, катпарлануы, жYЙкелену тYрiнiн б:рылуы, жапырак тактасынын калындауы жэне 6ipiryi, iсiктер, некрозды танбалар пайда болады.
0сiмдiктер eсyi мен дамуынын жеделдеyi меристема жасушаларынын белшушщ жылдамдауына байланысты. Радиосезiмтал апикальды меристема жасушаларынын белшушщ б^зылуы нэтижесiнде созылyFа тиiс жасуша санынын шектелyi есудщ тежелyiн тугызады.
0сiмдiктерде радионyклидтердiн кеп мелшерде жинакталуы eсiмдiктердiн морфологиялык ерекшелiктерi мен тiршiлiк формаларына байланысты. ¥зак уакытка созылFан ионданFан сэyлеленyдiн эсерше байланысты, eсiмдiктерде есу жэне даму процестершщ жеделдеyi, онын жYPyi меристема жасушаларынын жылдамдауына байланысты [4, 15-б.].
Радиобиолохиялык эдебиеттерде морфологиялык аномалиялар сабакта сабактын жуандауы, дихотомия, буынаралыктардын жуандауы немесе азаюы, ауа тамырларынын тYзiлyi, iсiк тYзiлiстерi тYрiнде болатыны дэлелденген. Жапырак тYсiнiн сарFаюы, жапырак тактасынын пiшiнiнiн eзгерyi, катпарлануы, оратылуы, шшшшщ езгеру тYрiнде болатыны аныкталFан.
Сэулеленуге ¥шыраFан кей eсiмдiктердiн к¥рылысында эпидерма, гиподерма, ауалы жэне кабык паренхималарынын салыстырмалы келем1 YЛFаЙFан, флоэма жэне ксилема кeлемi темендеген [5, 135-б.].
К,орытындылай келе, eсiмдiктердiн жалпы дамуы табиFи радиоактивт изотоптардын радиациялык эсерше байланысты. Адамнын iс-эрекетi нэтижесiнде топыракка бeлiнген ^зак eмiр CYретiн радионуклидтер eсiмдiктердiн морфологиялык-анатомиялык к¥рылысына зиянды эсерш тигiзедi. Топыракта жиналып, тамыр аркылы eсiмдiктерге енедi. Б^л фотосинтез, тыныс алу жэне коректiк заттарды сщру сиякты eсiмдiктердiн физиологиялык процестерiнiн езгеруше экеледi. Радионyклидтердiн eсiмдiктерге керi эсерш болдырмау Yшiн топырактын радионуклидтермен ластануын бакылау, сонымен катар топыракты радиоактивт ластанудан тазарту Yшiн фиторемедиация эдютерш колдануды ескеру кажет.
Эдебиеттер tÍ3Ímí
1. Радиациялыкэкология негiздерi: Оку к¥ралы / Есенаманова М.С. Ауд.тексерген М.К.Усераева.-Алматы: Эверо, 2016-148 б.
2. Учебно-методическое руководство по радиоэкологии и обращению с радиоактивными отходами для условий Кзахстана.Алматы, 2002.304с.
3. Радиоционная безопастность персонала при обезвреживании радиоактивных отходов / И.А.Соболев, И.П.Коренко, Л.М.Проказова, Л.М.Хомчик.М.Энергоатомиздат, 1992.С.45-63.
4. Семей полигоны аймаFындаFы ешмджтердщ морфо-анатомиялык ерекшелiктерi / С.С.Айдосова, Н.М.Мритдинов, Ш.Н.Дурмекбаева.-Алматы:К,азак yниверсиетi, 2002.-140 б.
5. Павлоцкая Ф.И. Миграция радиоактивных продуктов глобальных выпадений в почвах. М.: Атомиздат, 1974.-215 с.
