CC BY
1УДК631.631.8
kyhtipt ;ара-;оныр топыра;та эсетш арпага
БИОМЕЛИОРАНТТАР ЦОЛДАНУ НЭТИЖЕС1
КЕЦЕС АИЖАН ЕРБОЛЦЫЗЫ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi Агротехнологиялык институты магистранты
Б.Н. НАСИЕВ
Еылыми жетекшi Орал, ^азакстан
Ацдатпа. Зерттеу нэтижелер1 биомелиоранттардыц БК,О куцг1рт цара-цоцыр топырагыныц кврсетшштергне, сонымен цатар мацызды мал азыцтъщ дацыл - арпаныц вн1м1 мен вн1м цундылыгына айтарлыцтай эсер етти Зерттеу нэтижестде жогары кврсеткш децгеш арпага Биосинергин (микробиологиялыц препарат-биотыцайтцыш-биомелиорант - туцымды егер алдында вцдеу жэне егер алдында топырацца енг1зу) препаратын цолданган кезде алынды.
Клт свздер. биомелиорант, втмдшж, деградация, топырац, топырацтыц цунарлылыгы, вшмдтк, внгм сапасы
АЭК дамытудыц 2021-2025 жылдарга арналган ¥лттык жобасына сэйкес ^азакстан Республикасыныц аграрлык секторында "экономика драйвер^' ретшде ет жэне CYт eндiрiсi басымдыкка ие болады. Батыс ^азакстан облысында кабылданган жоспарларды орындау Yшiн басым багыттардыц бiрi ретiнде органикалык егiншiлiк кагидаттарыныц негiзiнде жем-шeптщ берiк базасын куру, сондай-ак егiс алкаптарыныц к¥рылымында азыктык дакылдарды, сондай-ак майлы дакылдарды улгайту белгiлендi. ^азакстан Республикасыныц экспорттык элеуетiн арттыру шецбершде ауыл шаруашылыгын дамытудыц басым 4 багыты белш алынды, олардыц iшiнде eсiмдiк шаруашылыгын эртараптандыру мацызды болып табылады. Осыган байланысты, жакын арада eсiмдiк шаруашылыгы саласында эртараптандыру, бидай алкаптарыныц бiр бeлiгiн негурлым жогары сураныска ие дакылдармен (азыктык жэне майлы) ауыстыру жeнiндегi жумыс жалгастырылатын болады, бул дакылдардыц eнiмдiлiгiнiц ауа райы жагдайларына тэуелдiлiгiн тeмендету Yшiн де мацызды болып табылады [1].
Мелиорацияныц алуан тYрлiлiгiнiц iшiнде биологиялык мелиорация казiргi уакытта тиiмдiрек болып саналады. Олар ауыл шаруашылыгы eндiрiсiн жYргiзудiц заманауи экологиялык талаптарына барынша толык жауап бередi. Элемдiк ауыл шаруашылыгыныц теориясы мен практикасындагы биологиялык мелиорация табиги ортаны максатты тYPде жаксарту, деградацияныц алдын алу, деградацияланган жерлердiц биологиялык элеуетш калпына келтiру жэне арттыру Yшiн сэттi колданылады [2, 3].
Зерттеулер «Биомелиоранттардыц кYЦгiрт кара-коцыр топырактыц кeрсеткiштерi мен арпаныц eнiмдiлiгiне эсерш зерттеу» магистрлiк диссертация такырыбы аясында 2023 жылы Б^О Бэйтерек ауданы «Дэукара шаруа кожалыгында журпзшдг
Зерттеулер далалык тэжiрибеде есептеу ауданы 30м2 болатын жYЙелi эдiсi бойынша орналастырылган мeлдектерде 3 кайталанымда жYргiзiлдi.
Зерттеу барысындагы колданыстагы зерттеу эдiстерi пайдаланылды. Арпага колданылатын биомелиоранттардыц кYЦгiрт кара-коцыр топырактыц агрофизикалык, агрохимиялык жэне биологиялык кeрсеткiштерiне эсерiн аныктау Yшiн эр нускада 0-10, 10-20см кабаттарда топырак нускалары алынады.
Топырак нускалары Жэцпр хан атындагы Б^АТУ агрохимиялык зертханасында колданыстагы эдiстеме бойынша талданды: Зерттеу нэтижелерш багалау эдiстерi:
Агротехника: Тэжiрибеде арпаньщ аудандастырылган «Донецкая 8» сорты колданылды. Арпаны егу СКП 2.1 тук;ым сепк1ш1мен 4-5 см терецдште жYргiзiлдi.
Далалы; тэжiрибеде арпа тукымы Б^О Yшiн усынылган нормада себiлдi - 1 гектарга 2,5 млн.дана енпш тук;ым есебiмен.
Эсiп даму кезшде арпаны кYтiп-баптау багытында косымша операциялар уйымдастырылмады.
Егiн жинау Yшiн СК 5 «Нива» комбайны пайдаланылды.
Биомелиоранеттар ез есебiнде топырактыц агрофизикалы; жэне агрохимиялы; керсеткiштерiне оц эсер етедi [4, 5].
Кесте 1 - Биомелоранттардын Б^О куцг1рт кара-коныр топырагыньщ
♦ 3
тыгыздыгына эсер1, топырактын 0-20 см кабаты, г/см
Тэжiрибе нускалары Топырак тыгыздыгы, г/см3
Кектем Куз
Бакылау - дэстYрлi технология 1,30 1,30
Тумат (биотыцайткыш - биомелиорант - т^кымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 1,30 1,29
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 1,30 1,28
БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант -тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 1,30 1,29
Кестеде керсетшгендей бакылау-дэстYрлi технологиясы тэж1рибе нускасында тыгыздылыгы кектем айында 1,30 г/см3 к¥Рады жэне ky3 айында ешкандай e3repic болмады.
Тумат (биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енгiзу) тэж1рибе нускасында кектем айында тыгыздыгы 1,30 г/см3 болса, KY3 айында 1,29 г/см3 езгердь Кeктемгi кезецдепден, кYЗгi маусымда тыгыздылыгы темен екеш аныкталды.
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасында кYЗ мезгiлiнде 1,28 г/см3 темендегенш байкауга болады.
Ал БТУ топырак биокешенi (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш -биомелиорант - тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) тэж1рибе нускасынан айтарлыктай eзгерiс болмады. Ягни екiншi тэж1рибе нускасындагыдай тыгыздылыгы 1,29 г/см3 к¥раганын байкаймыз.
Топырак тыгыздыгыныц динамикасы терецдшке байланысты эртYрлi болады. Ец мацызды eзгерiстер топырактыц жогаргы кабаттарында байкалады (0-10 жэне 10-20 см). 2030 см-дегi тeменгi кабатта топырактыц тыгыздыгы еш eзгерiссiз калады.
Биомелоранттардыц Б^О кYЦгiрт кара-коцыр топырагыныц к¥рылымына эсерi 2 кестеде келтiрiлген.
Кесте 2 - Биомелоранттардыц Б^О куцпрт кара-коныр топырагынын курылымына эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, %
Тэжiрибе нускалары Топырак курылымы, %
^ктем Куз
Бакылау - дэстYрлi технология 63,82 63,87
Тумат (биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 63,82 64,52
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 63,82 64,62
БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 63,82 64,49
Егер бакылау нускасында KeKTeMri кезецде курылымдык агрегаттардыц кабаттар бойынша мeлшерi 63,82 бастап 64,62% дешн болса, кектемп кезецде ецдеу кезiнде топырактыц курылымы жаксарганы байкалды.
TUMAT (TUMAT) органикалык тыцайткышыныц курамында минералды косылыстар бар, соныц аркасында eсiмдiк минералды коректенудщ кажетп мeлшерiн алады, сонымен катар оныц бейiмделу кабiлетi артады. Кестеде TUMAT биотыцайткышыныц курылымы 63,82%-дан 64,52% ескенш байкауга болады.
Биосинергин - топыракты, тукымдарды ецдеуге арналган эмбебап микробиологиялык тыцайткыш - биомелиорант. Бактериялардыц eмiршец жасушаларыныц титрi кемiнде 4х10 КОЕ / мл. Биосинергин биотыцайткышыныц курылымы баска тэжiрибе нускаларына караганда бiршама eзгерiске ушыраганы байкалады.
БТУ топырац биокешеш - топыракты сауыктыруга жэне топырактагы азотты арттыруга арналган микробиологиялык тыцайткыш, биомелиорант. Бул биотыцайткыштыц курылымы ^ктем мезгiлiнде 63,82%-кураса, ^з мезгiлiнде 64,49% курады.
Биомелиоранттардыц eсiмдiкке eнiмдiлiгiне оц эсерi нэтижесiнде зерттеулерде кYЦгiрт кара коцыр топырактагы нитратты азот пен жылжымалы фосфор мeлшерiнiц кeбею тенденциясы байкалды. КYЦгiрт коцыр топырактыц агрохимиялык кeрсеткiштерiне эсерiн зерттеу жeнiндегi зерттеулердiц деректерi 3-кестеде келпршдь
Кесте 3 - Биомелоранттардыц Б^О куцг1рт кара-коцыр топырагынын курамындагы нитратты азот мелшерше эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, мг/100г
Тэжiрибе нускалары Нитратты мазот, мг/100г
^ктем Куз
Бакылау - дэстYрлi технология 5,07 5,12
Тумат (биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 5,07 5,37
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) 5,07 5,42
БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды 5,07 5,32
егер алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу)_
0-10 жэне 10-20 см кабаттарда iрiктелген топырак Yлгiлерiн химиялык талдау нэтижелерi арткан кезде ^цпрт кара-коцыр топырактагы нитратты азот мелшершщ аздап улгаятынын керсетп. Айталык, кектемгi кезецде бакылау нускасында (ецделмейтш) 0-10 жэне 10-20 см кабаттар бойынша топырактагы нитратты азот мелшерi тиiсiнше 5,07мг/100г курады. КYЗде бiржолFы ецдеу нитратты азот мелшерi тшсшше 0-10 жэне 10-20 см кабаттар бойынша 2,01; 1,62 жэне 1,07 мг/100 г дешн естi жэне орта есеппен 0-30 см кабат бойынша 1,57 мг/100г шамасын курады.
Зерттеулерде 2 мерзiммен кектемде жэне ^зде ецдеу 0-20 см ^цпрт кара коцыр топырак кабатындаFы нитратты азот мелшерш бiршама пайызFа дешн елеуаз тYрде арттырды.
Биомелоранттардыц Б^О кYЦгiрт кара-коцыр топыраFыныц курамындаFы жылжымалы фосфор мелшерiне эсерi туралы зерттеу деректерi 4 кестеде келтiрiлген.
Кесте 4 - Биомелоранттардыц Б^О куцпрт кара-коцыр топырагыныц курамындагы жылжымалы фосфор мелшерше эсер1, топырактыц 0-20 см кабаты, мг/100г
Тэжiрибе нускалары Жылжымалы фосфор, мг/100г
Кектем Куз
Бакылау - дэстYрлi технология 1,16 1,19
Тумат (биотыцайткыш - биомелиорант - 1,16 1,22
тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында
топыракка енпзу)
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер 1,16 1,24
алдында ецдеу жэне егер алдында топыракка енпзу)
БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант - 1,16 1,21
тукымды егер алдында ецдеу жэне егер алдында
топыракка енпзу)
Батыс ^азакстанныц курFак даласыныц топыраFында оныц кунарлыль^ын шектейтш элементтердiц бiрi фосфор мелшерi болып табылады.
0-10 жэне 10-20 см кабаттарда iрiктелген топырак Yлгiлерiн химиялык талдау нэтижелерш ецдеу еселiгi арткан кезде ^цпрт кара-коцыр топырактаFы жылжымалы фосфор мелшершщ аздап улFаЙFанын байкаймыз. Айталык, кектемгi кезецде бакылау нускасында (ецделмейтiн) 0-10 жэне 10-20 см кабаттар бойынша топырактаFы жылжымалы фосфордыц мелшерi тиiсiнше 1,16 мг/100г курады. Кектемгi кезецде биотыцайткышымен бiржолFы ецдеу кезде жылжымалы фосфордыц мелшерi тшсшше 0-10 жэне 10-20 см кабаттар бойынша 1,19; 1,22; 1,24 жэне 1,21 мг/100 г дешн есп. Бул нускада 0-20 см кабатщ^ы жылжымалы фосфор мелшерi бiршама топырак децгешнде жоFарылаFан.
Барлык биомелиративт ешмдер мен био-тыцайткыштар ауыл шаруашылыFы дакылдарыныц енiмi мен енiм сапасына айтарлыктай эсер етедi [18, 19, 20].
Биомелоранттардыц арпаныц ешм курылымы мен ешмдшгше эсерiн зерттеу барысында тэж1рибе нускаларын кестеде карастырFан болатынбыз. Соныц iшiнде есiмдiктер саны бакылау (ецделмейтш) нускада 1,70 млн.дана/га курады. 0шмдi тYптер 1,28 жэне масактаFы дэн саны 7 дана. Арпаныц 1000 дэн массасы 30,97 г курады. Биологиялык
eнiмдiлiк бакылау ^цделмейтш) нуска бойынша 4,72 ц/га. Тумат (биотыцайткыш -биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасы бойынша 6,97 ц/га. Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасы Yшiн биологиялык eнiмдiлiк 8,14 г/ца (Кесте 5).
Кесте 5 - Биомелоранттардыц арпаныц ешмдШп мен ешм кундылыгына эсер1,
2023 жыл
Тэжiрибе нускалары Биологиялык Мал ^орытылатын Алмаспалы
eнiмдiлiк, ц/га азыктык бiрлiк, ц/га протеин, ц/га энегрия, ГДж/га
Бакылау - дэстYрлi 4,72 4,58 0,51 5,39
технология
Тумат (биотыцайткыш -биомелиорант - тукымды 6,97 6,77 0,77 6,62
егер алдында eцдеу жэне
егер алдында топыракка енпзу)
Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш- 8,14 7,06 0,91 9,30
биомелиорант - тукымды
егер алдында eцдеу жэне
егер алдында топыракка енпзу)
БТУ топырак биокешеш 5,74 4,98 0,63 6,56
(микробиологиялык препарат-биотыцайткыш -
биомелиорант - тукымды
егер алдында eцдеу жэне
егер алдында топыракка енпзу)
ЕАЕЕ05 - ц/га 0,37 - - -
БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасы бойынша 5,74 ц/га курады.
Биомелиоранттардыц арпаныц eнiм сапасы мен кундылыгына эсерiне токталатын болсак мал азыктык бiрлiк тэжiрибе нускалары Yшiн 4,58-ден 4,98 ц/га аралыгында. Алмаспалы энергия бакылау (eцделмейгiн) нуска Yшiн 5,39 ГДж/га. Тумат (биотыцайткыш -биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) тэжiрибе нускасы Yшiн 6,62 ГДж/га. Биосинергин (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш-биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасы Yшiн алмаспалы энергия 9,30 ГДж/га. БТУ топырак биокешеш (микробиологиялык препарат-биотыцайткыш - биомелиорант - тукымды егер алдында eцдеу жэне егер алдында топыракка енпзу) нускасы Yшiн 6,56 ГДж/га курады.
nAHAA^bfflbmFAH 9AEBHETTEP TI3IMI:
1. Nasiyev B., Tulegenova D., Zhanatalapov N., Bekkaliev A., Shamsutdinov Z. Studying the impact of grazing on the current state of Grassland in the Semi-desert Zone // Biosciences Biotechnology Research Asia. - 2015. - № 12(2). P. - 1735-1742.
2. Ivanchenko T., Belikina A. Protection Elements for Safflower Oilseeds / Life Sciences // DonAgro: International Research Conference on Challenges and Advances in Farming, Food Manufacturing, Agricultural Research and Education. - 2021. - P. 191-197.
3. Kumar U.K., Vani K.P., Srinivas A., Surendra B.P. Yield, Nutrient Uptake and Economics of Safflower as Influenced by INM under Irrigation and Rainfed Plantin // International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences (IJCMAS). - 2017. - №6 (10). - P. 2178-2183
4. Lazarichev S.G. Cultivating Safflower Abroad // Scientific Achievements and Best Practices in Agriculture. - 2017. - № 8, - P. 46-51.
5. Louaer M., Zermane A., Larkeche O., Meniai A.H. Supercritical CO2 Extraction of Algerian date seeds oil: Effect of Experimental Parameters on Extraction Yield and Fatty Acids Composition // World Journal of Environmental Biosciences. - 2018. - № 7(2), - P. 108-116.
