Өсімдіктерді вегетативті көбейту Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

о

Педагогическая наука и практика

1 i II

УДК 378

еС1МД1КТЕРД1 ВЕГЕТАТИВТ1 КЭБЕЙТУ

Ацдатпа

Кебею - барлык организмге тэн Tipnimiic ка-сиеттершщ 6ipi. Бул макал ада ес1мд1ктердщ кебею жолын саралап, кебеюдщ кандай турлер1 бар екешн талдап, вегетативп кебеюдщ тшмд1 жол-дарын аныктадык.

Аннотация

Автор исследует процесс размножения как одну из самых важнейших особенностей всех организмов. Проанализированы пути размножения растений, выяснены виды размножения, найдены эффективные способы вегетативного размножения.

Annotation

The author investigates reproduction process as one of the most important features of all organisms. Ways of plants reproduction are analysed, types of reproduction are found out, effective ways of vegetative reproduction are shown.

Организм кебейгенде артына 63i сиякты урпак калдырып, сол организмнщ туртщ санын кебей-тед1, оны табигатта сактап калады. Организмнщ кебекмне сырткы ортаныц эркилы жагдайлары кеп эсер етедг Сондыктан орта жагдайларын адамзат езте тшмд1 жагына карай езгертш отыруына бола-ды: зиянды еамджтердщ кебею каркынын бэсец-

CQ

о детудщ аркасында олардыц тукымын курту эре-

^ кет1 н icTefifli де, ал пайдалы ешмдштердщ кебеюте

о жагдайлар жасай отырып, олардыц барган сайын

s еркешн арттырады, epicm кецейтед1 [1, 5126.].

Кебеюдщ eKi rypi бар: жынысты жэне жыныс-

§ сыз. Органика лык дуниенщ тарихи дамуы нэти-

ш жестде пайда болган организмдердщ жыныссыз

- кебекм, жынысты кебеюге Караганда, бурын пайда

Щ болган деп есептеледг Ойткет, жыныссыз кебею -

о кебеюдщ карапайым Typi [2, 112 б.].

::;

Жыныссыз кебею гаметалардыц тузшушаз, 6ip клеткалы жэне теменп сатыдагы агзалардыц

X.F. Цорганбек,

Олпрзак С^лтангазин атындагы Цостанай мемл екетт iK педагогикал ык ун ueepcumem iH щ Жар am ылысты ну-математикалык факультет/

Биология мамандыгыныц, коптыдер бвлипнщ Зкурс студентi

Неггзг! свздер: жынысты кебею, вегетативтi кебею, Жй-пырац, тамыр, сабац.

Ключевые слова: половое размножение, вегетативное размножение, лист, корень, стебель

Keywords: sexual reproduction, vegetative reproduction, leaf, root, stalk

^^^^^^^^^^^^^^^^ Педагогическая

бел1ну1 немесе бургшктену! нэтижесшде, сондай-ак эр1 карай жеке е\пр суруге ка-бшети спора тузу аркылы жузеге асады. Осы касиеттерше орай жыныссыз кебею ек1 турл1 болады:

1.Нагыз жыныссыз кебею.

2.Вегетативтж кебею.

Нагыз жыныссыз кебею - еамджтщ органынын, сыртынан кейде 1шшен клет-калар пайда болып, олар езшше дербес организмге айналып кететш болса, ондай жолды нагыз жыныссыз кебею деп атай-ды. Ондай жеке организмге айнала алатын касиеп бар дара клеткаларды спора деп атайды.

Вегетапгаик жолмен кебею деп -курылысы курдел1 ешмдштердщ тамыры, сабагы, жапырагы аркылы кебеюд1 атайды. Вегетативтж кебею жыныссыз кебе-го дщ ен, алгаш пайда болган турт Ерте кез-ден-ак, ягнн ешмдштер пайда болган кезде олар осы жолмен кебейген [2, 112 б.].

Оамджтердщ сабак, жапырак, тамыр белштер1 аркылы жэне пиязшык, туйнек, тамырсабак, спякты вегетативтж к муше-лер1 аркылы кебеюш вегетативтж к кебею дей\пз. Бул айтып кеткендей жыныссыз ке-беюдщ бжр тург Вегетапгаи кебеюдщ не-пз1 организмнщ жогалткан, закымданган мушелерш калпына келттру кабшеттшп -регенерация (лат. регенерацио - кайтадан калпына келу) болып табылады.

Вегетапгаик кебеюдщ б1р ерекшелт мунда урпактар аналык ешмдштщ бар-лык белгшерш, касиеттерш то лык сактай-ды. Гугцц ешмдштердщ тукым- дарынан алынган урпактар аталык жэне аналык организмдердщ касиеттерш жэне белгшерш кейде то лык сактамайды. Сон-дьщтан тукым аркылы урпак алганда сорттардын, кептеген багалы касиеттер1 жогалады. Осыган байланысты ауыл ша-руашылыгында эшресе же\пс жэне гул шаруашылыгында вегетативттк жолмен кебейту эдш кен, пайдаланылады [3,2866].

_

аука и практика ^^^^^^^^^^^^^^^^^^

Вегетативтж кебею алуан турл1 жэне ешмдштердщ барлык топтарында кен, таралган. Bip клеткалы балдырлар мен бактерияларда вегетативтж кебею клетка-ларынын, eicire öeniHyi аркылы жузеге асады. Колониальд1 балдыр- ларда, олардын, клеткаларынын, вегетативтж к кебеюшен жас колониялар пайда болады [4, 104 б].

Ken клеткалы балдырларда вегетативтж кебею, олардын, талломдарынын, кездейсок белжтерге бел1ну1 аркылы журедг Жшшел1 кекжасыл балдырлардын, Kefioip турлер1 (носток, анабена) гетеро-цисталары аркылы кеп клеткалы гормо-гнияларга белшедг Кебеюдщ мундай ка-рапайым тэсш тек теменп сатыдагыларга гана емес, суда тжршшк ететш Kefioip гулд1 ес1мдж- терге де (сужапырак, муй-¡зжапырак, егеушеп) тэн. Осылай кебею нэтижесшде XIX гасырда Еуропага енген Канада сужапырагы су коймаларында кен, тарлгандыктан, жергшки тургындар «су чумасы» деп атаган [5, 247 б].

Сацыраукулактарда вегетативтж к кебеюдщ карапайым жолы - мицелидщ жеке учаскелерге öeniHyi, бурппктену1 аркылы журсе, арнаулы мамандалган Typi конди-илер, оидийлер жэне хламидоспоралар аркылы жузеге асады. Оидийлер мен хламидоспоралар дын, пайда болуы кебеюдщ вегетативтж к жолынан жыныссыз жолын-да етпел1 Typi ретшде карастырылады [2, г 1126.].

0Q

Кыналар, денесшщ арнаулы белжтер1 о

- соредийлерп кейде сирек изидийлер1, ал с£

бауыр муктер1 ешмтал öypiniKTepi аркылы о

кебейедг Жогарыда айтылгандай еамдж- s

тердщ вегетативтж к кебекн онын, регенера- §

ция- лык кабшетше непзделген. Мысалы, ~

жасацшеп жапырагы эпидермасынын, 6ip ш

н

клеткасынан тутас есжмджк, сол сиякты г

кептеген ешмдпс топтарынын, гул таба- 2

а.

нынан, гул желегжнен, аталыгынан тутас о eciм д1ктер ecipmerim белгш [3, 286].

Gciм д1KTi вегетативтж кебейту вегета-

^^^^^^^^^^^^ Педагогическая

тивп мушелер аркылы жузеге асырылады [1, 512 б.].

Тамыр - еамджтщ жер асты вегета-тивтш мушест Ол узак уакыттар бойы узындыкка шекшз ecin отырады [1, 512 б].

Сабак жэне баска да ескшдер жога-ры сатыдагы ес1мдштердщ Heri3ri веге-тативтж мушелершщ 6ipi. О л ешмджтщ денесш жогары кетерш туру, тамырдын, топырактан кабылдаган су мен минерал туздарды жапыракка карай, ал жапы-ракта пайда болган органикалык заттар-дын, ертндшерш та- мырга карай етьазт отыру кызметтерш аткарады, сол сиякты турл1 еркендер, гул жэне гул шогырларын шыгарады, eci мд1 ктщ пршшгше кажетп Кор зат- тарын жинайды [1, 512 б.].

Жапырак - жогаргы сатыдагы ешмдж-тер деиесшдеп фотосинтез, тыныс алу жэне транспирация кызметш аткаратын оте мацызды вегетативтж к мушелердщ 6ipi [1,512].

Мысал ретшде эсемдшне жэне же\пс-жидегше бола ешршетш коп eci мfli к турлер1 жуз1м, карлыган, тушала, тобылгы, жыцгыл, жасмин, ыргай, терек, тал жэне баскалары сабак кесщщсшен кебейтшедг Одан баска уйде ешршетш белме еамджтершде сабактары аркылы кебейтуге болады [4, 104].

Тэжчрибе ретшде казтамак eciм д1riн < алуымызга болады. Казтамак - 6ip немеем се кеп жылдык nienTeciH ешмдж. Ен, ал-i дымен eci мд1 KTi н Heri3ri сабагынан ескш-° fli пышакпен немесе encip куралмен кесш

- аламыз. Кесшген ескшнщ келе\п улкен Я емес, шагын болуы тшс. Ол ескшнщ непз-р ri белгшде 2-3 жапырак калдырамыз да, щ оны суы бар шагын ешмдж кумырасына

- немесе шагын ыдыска салып коямыз. Ку-1 мырадагы судын, келе Mi кеп болмау керек, о ce6e6i онда туратын ешмдж есютщ ушы ~ тым кеп су мелшершен niipin Keiyi мум-

юн. Егер ыдыстагы судын, Meninepi тым аз

аукаи практика ^

болса онда eciмдiктiн, есжаш солып кала-ды. Сондыктанда ыдыста болатын су мел-шepi орташа ескшнщ келмешне сэйкес болуы керек. Суда сол ескш алты-жеп кун турганнан кешн онын, астыцгы ушынан eндi гана шыгып келе жаткан тамырдын, бастамасын байкауга болады. Оскшнщ сол тамырланган белтнщ улкейгешн кутш (1-2 кун), ескщщ топыракка eгiп отыргы-замыз. Оскшнщ топыракка жаксы оты-ргызылганына кeзмiздi жeткiзiп, бipнeшe кун кYтeмiз (шамамен 3-4 кун). Уакыт ете келе б1з жашкентай еркеншн, eciп шыкка-нын байкаймыз. Сол еркеншн, ескешн кутш одан жапырактардын, жан жагынан шыкканын байкаймыз. Бул eciмдiктi кун-дeлiктi суарып жакысылап куиешн болсак, онын, жогаргы ушынан ешмджтщ турь не байланысты гYлi eciп шыгады. Kepiп отыргандай, казтамак eciмдiгiн осылайша вегетативтж жолмен кeбeйтeдi.

Дэл осы еимджтщ вегетативтж жолмен кебейту тэжipибeciн салыстыру макса-тымен осы тэжipибeнi баска б1р eciмдiккe жасап керешк. Ол Yшiн бiзгe хлорофитум ешмдтн алуга болады. Устжде айтылган-дай бастапкыда ешмджтщ ескшш ешмджтщ езшен ажыратып аламыз. Хлорофитум ешмдпшщ ескпп шашырацкы болып келгеннен кешн, онын, ескш казтамак еимдтнен езгеше болып кeлeдi. Сол ескшнщ салынатын су ыдысы юшкентай болуы тшс, мысал ретшде шайга арналган кесеге немесе уксас баска ыдыска салып кою керек. Ceбeбi бул ескшнщ шжшш узын болмаганнан кешн суда орналасуы киындау. Хлорофитум ешмдтнщ тамыр-лану пpoцecci казтамак ешмдтнщ тамы-рлану пpoцecciнeн элдекай жылдамырак eтeдi. Сонымен коса тамырлану угшн бул eciмдiк кеп суды кажет eтпeйдi. Шамамен 4-5 куннен кешн тамыры eciп шыгады. Тамыры есш шыкканнан кeйiн казтамак ешмдтнщ ескшш топыракка отыргызган-дай, хлорофитумдыда дэл солай отыргы-

Педагогическая наука и практика

замыз. Уакыт ете келе ешмдштщ жапы-рактарыньщ улгайганын жэне гулдегенш байкадьщ.

Тэж1рибем1здщ ешмдш тур1

кытай раушаны немесе гибискус деп ата-лады. Бул ес1мд1ки ес1ру кезшде онын, езше тэн ерекшел1ктер1 бар. Бастапкы-да алдыцгы хлорофитум жэне казтамак ешмдштершщ ескшдерш калай кесш алсак, мундада дэл соны кайталаймыз. Кесш алынган бул гибискустын, есюнш суга салып тамырландырмай б1рден топы-ракка отыргызуга болады. Б1рак тамырын тез еару ушш б1зге тшмд1 жол суга салып ес1ру болып табылады. Шамамен б1р апта етш тамыры шьщаннан кешн ескш-д1 судан алып шыгамыз. Ал сол ескшд1 топыракка отыргызар кезде онын, езшщ шарттарын орындауымыз кажет. Топы-ракка оны жаксылап отыргызып, ескш-нщ устш шыны кумырамен кырык кунге жауып коя мыз. Себеб1 бул ескш ес1мдш-тщ кшкентай гана уз1м1 болганнан кешн, бул ескшнщ езше жэне кшкентай гана тамырларына коршаган ортага бешмде-лу киын болады. Бул процесса жецшдету максатымен 61 з арнайы шыны кумыраньщ кемепмен ескшд1 жауып, арнайы микроклимат курамыз. Кырык кун еткеннен кешн кумыраны алып тастап, кунделшп суарып ес1ре берем1з.

Ос1мд1ктерд1 тек кана ескпп аркылы емес сонымен катар жапырагы аркылы кебейтш керешк. Бул тэж1рибеш орын-дау ушш б1з сансевьера ешмдтн аламыз. Бул еамджтщ жапырактары ете узын болып келед1, сондыктанда оны жапырактары аркылы кебейткен тшмд1рек. Ен узын жапырагын кесш алып, оны 5-6 белшек-ке белш тастаймыз. Бул белшектерд1 суга салмай, б1рден жеке-жеке алып топыракка отыргызамыз.топыракта жапырактардьщ тамырдьщ есш шыгуын тездету ушш арнайы ауксин деген ертцщш колданган жен. Егерде бул ертндо колданбасак кей-

б1р жагдайларда жапырактар мулде тамы-рланбай, солып калулары мумкш. Тамыр-лары жаксы жетшген болса, уакыт ете келе баска да жапырактар ест шыгып, ешмдш улкейедг Дэл осындай жапырагы аркылы кебейту тэж1рибесш баскада ешмдштерге жасап керуге болады. Баска жапырактары узын емес еамджтерде жапырактар-ды белшектерге белмей б1рден топыракка отыргызамыз.

Кдз1рп танда ес1мд1ктерд1 вегетапгаи кебейту тур шщ мацыздылыгы ете зор. Себеб1 биология гылымымен айналыса-тын галымдардьщ зерттеулер1 жэне сол зертеулердщ нэтижеш бойынша мэдени ешмдштердщ сапасын артып жэне саны кебею устшде. 9амджт1 жапырак, сабак, тамыр сиякты вегетативп жолмен кебейту ес1мд1ктерд1 кебейтудщ ен тшмд1 жолы. вйткеш бул процесс ете тез етед1 жэне кеп нэрсеш талап етпейдг Осындай кебейту жолдарын бше отыра, уйдеп немесе бакшадагы ешмдекирдщ сандарын артты-рып кебейтш отыруга болады.

ЭДЕБИЕТ

1.Эметов Э. Э. Ботаника [Мэтш] / Ометов О. О. //. Алматы, 2005ж. 512 бет.

2.Искендирова Р.О. вшмдштщ веге-тативтж жэне ге нерати вт1 к мушелер1 [Мэтш] /Искендирова Р.О. // Алматы, 2010 ж. 112 бет.

—

З.Ол1мкулкызы Р., Дуйсебайкызы Б., < Турбеккызы Е. ©шмдштану [Мэтш] / о Ол1мкулкызы Р., Дуйсебайкызы Б., Тур- £ бещызы Е.// Алматы, 2000 ж. 286 бет.

4.Игисинова Ж. Т. вамджтердш кебею 5 биологиясы [Мэтш] /Игисинова Ж. Т.// § Оскемен, 2012 ж. 104 бет.

5.Шорина Н. И. Ботаника, ешмджтер ш морфологиясы мен анатомиясы [Мэтш] / г Шорина Н. И. // Алматы, 1988ж. 247 бет. §

О-

6.Бейсенова С. ©шмджгер анатомиясы о мен морфологиясы [Мэтш] / Бейсенова С. н // 2014 ж. 215 бет.