ШЫМКЕНТ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАНЫҢ ЛАСТАНУ ЖАҒДАЙЫ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 4 2020

эеж 911.8 (574)

F^. Бекболатов1 Техн.гылымд.канд., проф. А. Теленов1 Техн.гылымд.канд., доц. А.Э. Болысбек1 Техн.гылымд.канд., проф. Э.Т. Мейiрбеков2

ШЫМКЕНТ ЦАЛАСЫ БОЙЫНША АТМОСФЕРАЛЫЦ АУАНЬЩ

ЛАСТАНУ ЖАГДАЙЫ

Тушн свздер: атмосфералыц ауа, ластану, мониторинг, пайдаланылган газ, цалцыма белшектер, шогыр, автокелiк, денсаулыц

Статистикалыц мэл1меттерд1 цолдана отырып, Шымкент цаласы бойынша 2016...2019 жылдардагы атмосфералыц ауаныныц зиянды цоспалармен ластану децгешне талдаулар ЖYргiзiлдi. Талдауларга адам денсаулыгына жэне цоршаган табиги ортага зияны жогары цоспалар алынып, олардыц соцгы терт жылдагы жэне еткен 2019 жылдыц айлары бойынша езгеру динамикасы зерттелдi. Азот диоксидтщ орташа тэулттт шогыры соцгы жылдарда едэуiр артцанын жэне оныц мэн нормативтт мэннен Yнемi жогары екендiгi аныцталды. Сонымен бiрге формальдегидтiц де мелшертщ артцаны аныцталды, бул зат негiзiнен автокелжтердщ пайдаланылган газдарынан тарайды, ол адамныц тыныс алу жолдарына, кезге жэне терг аса зиянды болып табылады жэне адамныц ЖYйке ЖYйесiн зацымдайды. Талдаулар нэтижелерi Шымкент цаласыныц атмосфералыц ауасыныц ластануыныц жагдайына ерекше кецт белу цажетттгт айцындайды.

Kipicne. Адамдардьщ денсаулыгы мен емiрiне экологияльщ езгерютердщ ^^рп замангы царцын алу децгеш шын мэшнде Yлкен цауш-цатер келпрш отыр. Б^л ретте, елiмiзде 6Yrmri цалыптасып отырган цолайсыз экологиялыщ ацуалды айтпаганныц езiнде, жагдайдыц жацсаруыныц немесе тшп т^рацталуыныц орнына, темендеп бара

1 Южно-Казахстанский университет им. Ауэзова, г. Шымкент, Казахстан

2Международный казахско-турецкий университет им. Х.А. Ясави, г. Туркестан, Казахстан

59

жат^анын атап ету керек. Сырт^ы факторлардьщ зиянды эсерлершщ ^ар^ындылыгыныц есу жылдамдыгы тiрi жYЙелердщ емiр CYPУ ортасына биологиялыщ бейiмделу жылдамдыгыныц децгешнен артып кеткен. Коршаган ортаныц, эсiресе мегаполистер мен ендiрiс орталыщтарындагы жагдайыныц нашарлауыныц негiзгi себептерiне т^ра^ты ластау кездершен белек, iштен жану ^озгалт^ыштары орнатылган автокелiк к¥ралдары саныныц кYрт есуi жатады [1, 2, 4].

Каза^станныц кептеген ^алаларында РМ10, РМ25 ^ал^ыма белшектершщ атмосферада болуы ДYние жYзiлiк денсаулыщ сактау ^йымы (ДД¥) мен Европалыщ одакта (ЕО) белгiленген орташа жылдыщ децгешнщ нормативтiк мэндерiнен асып тYCтi. Б^л эсiресе «2030 жылга дейiнгi кезецге арналган т^ра^ты даму саласындагы кYн тэрибшщ» 11,6-мвдетш, ^алалардыц жан басына шавданда керi экологиялыщ эсерiне байланысты жэне ауаныц ластануы нэтижесiнде елiм мен ауру жагдайларыныц санын ^ыс^артуга байланысты 3,9-шндетш Казахстан Yшiн езектi етедi [12].

Елiмiздегi стационарлыщ кездерден С02 шыгарылымдыларыныц 40 % жэне NOx шыгарылымдыларыныц 60 % электр станцияларыныц Yлесiне тиедi. Электр станцияларынан С02, КОх жэне ^атты белшектер шыгарылымдыларыныц жогары децгейiн отынды жагу технологияларын жа^сартумен жэне NOx-н жою Yшiн селективт каталитикалыщ ^алпына келтiрумен немесе т^зсыздандыру жэне шацсыздандыру Yшiн тиiстi жабдыщты орнату есебiнен кемiрден табиги газга кешу жолымен темендетуге болады [11].

Казiрri уа^ытта Каза^станда жылу-энергетикалыщ станцияларындагы отын жагатын iрi ^ондыргылар Yшiн шыгарылымдылардыц нормативтерi ЕО талаптарына Караганда элде^айда катац болып табылады. Б^дан баска, Каза^станда ^олданыстагы жэне жаца ^ондыргылар Yшiн шыгарылымдылардыц эртYрлi эрекеттеп нормативтерi iс-жYзiнде пайдаланылады. Олар жацгырту жYргiзiлмейтiн ^олданыстагы ^ондыргылар Yшiн жеткшкп ж^мса^, оларды жацгырту кезiнде ^олданыстагы ^ондыргылар Yшiн де, жаца ^ондыргылар Yшiн де ^атацдыгы жогары болып табылады. Колданыстагы ^ондыргылар эмиссиялардыц ец теменп нормативтерiне негiзделген етiнiмдер беруд жэне жаца р^саттар алуды талап етедi.

Каза^стандагы келiк секторыныц Yлесiне СО шыгарылымдыларыныц 40 %-га жуыгы, NOx шыгарылымдыларыныц 17 %-ы, метан

60

емес ^ш^ыш органикалыщ ^осылыстар (МЕ¥ОК) шыгарылымдыларыныц 20 %-ы жэне к;ал^ыма белшектер шыгарылымдыларыныц шамамен 35 %-ы (PM25) келедi. Экологиялыщ таза отын ецщру Yшiн отандыщ м^най ецдеу зауыттарын жацгырту женiнде шаралар кабылданды. Алайда автомобиль паркi ескiрген (жеке жецш автокелiк паркiнiц 70 % жасы 10 жыл немесе одан да кеп) [11].

Материалдар мен эдктемелер. Казахстан Республикасыныц аумагында коршаган ортаныц жай-^ш туралы мемлекеттiк органдарды, ^огам мен халыщты а^параттандыруга арналган жэне ластану децгейiнiц езгеруi болган тенденциясыныц есебiнен, «Гидрометеорологиялыщ жэне экологиялыщ мониторинга дамыту» бюджеттiк багдарламасы, «Коршаган орта жай-^йше ба^ылау жYргiзу» iшкi багдарламасын орындау бойынша коршаган ортаны ^оргау саласындагы iс-шаралардыц тиiмдiлiгiн багалауга мYмкiндiк бередi. Елiмiздiц аумагында атмосфералыщ ауа ластануыныц жай-кYЙiн БК 52.04.667-2005 «Мемлекетпк органдарды, т^ргындар ^огамдастыгын а^параттандыру Yшiн калалардыц атмосфера ластануыныц жай-кYЙi женшдеп ^жатына» сэйкес стандартты индекс (СИ) жэне ец жогары ^айталангыштыщ (ЕЖК) бойынша багалау жYргiзiлдi [8].

Шымкент паласы бойынша атмосфералыщ ауаныц ластануыныц жай-^ш 6 стационарлыц жэне автоматтандырылган бацылау бекеттерiнде алынган ауа сынамасыныц талдауы мен ецделу нэтижелерi бойынша багаланды (1-сурет, 1-кесте) [8].

Сур.1. Шымкент цаласыныц атмосфералыц ауа ластануын бацылау стационарлыц жел1стщ орналасу сызбасы. □ - стационарлыц бекеттер, А - автоматтандырылган бекеттер.

61

Кесте 1

Бацылау бекеттершщ орналасу орны мен аньщталатын цоспалар

Сынаманы алу мерз1м1 Бекеттщ номерi

жэне бацылау жYргiзу жэне орналасу Аньщталатын шогырлар

эдга мекен-жайы

Тэулiгiне 3 рет, сына- 1 -бекет, Абай Калцыма белшектер (шан),

маны цолмен алу эдаа дангылы кYкiрт диоксидi, квмiртегi

(дискретпк эдiс) «Южполиметалл» оксид^ азот диоксидi,

АК формальдегид, кадмий,

мыс, кушэн, цоргасын,

хром

Тэулiгiне 3 рет, 2-бекет, Ордабасы Калцыма белшектер (шан),

сынаманы цолмен алу аланы, Казыбек би ^юрт диоксидi, квмiртегi

эдiсi (дискретпк эдю) квшесi мен Теле би оксид^ азот диоксидi,

квшеанщ формальдегид, аммиак,

циылысы кадмий, мыс, кушэн,

цоргасын, хром

Тэулiгiне 3 рет, 3-бекет, Алдиярова Калцыма белшектер (шан),

сынаманы цолмен алу квшесi, нвмiрсiз ^ирт диоксидi, квмiртегi

эдiсi (дискретпк эдю) YЙ, «Шымкент- оксидi, азот диоксид^

цемент» АК формальдегид, кYкiрттi

сутегi

Тэулiгiне 3 рет, 4-бекет, Сайрам Калкыма белшектер (шан),

сынаманы цолмен алу квшеа 198, кYркiрт диоксидi, квмiртегi

эдiсi (дискретпк эдю) «Сыразауыты» оксидi, азот диоксидi,

ЖАК формальдегид, кYкiрттi

сутегi, аммиак

20 минут сайын, 5-бекет, Самал-3 РМ25 жэне РМ10 калкыма

Yзiлiссiз режимде шагын ауданы бвлшектерi аммиак, азота

диоксид^ азот оксидi,

квмiртегi оксидi, озон

(жербе-п)

20 минут сайын, 6-бекет, «Нурсат» РМ25 жэне РМ10 калкыма

Yзiлiссiз режимде шагын ауданы бвлшектерi аммиак, азота

диоксидi, азот оксид^

квмiртегi оксидi, озон

(жербет!)

Шымкент цаласында т^ргындардьщ денсаулыгына керi эсер ететш

62

азот диоксид^ кемiртегi оксидi, кYкiрт диоксид^ формальдегид, кYкiртсутек, калкымалы заттар, фенол, аммиак тэрiздi ластагыштармен атмосфералык ауаныц жогары децгейлерде ластануы - б^л:

1) кала кешелерiндегi келiк к¥ралдарыныц козгалыс каркындылыгыныц артуы эсерiнен олардыц дизель жэне бензин отындарын пайдалануынан кеп мелшерде белiнетiн азот диоксид^ кемiртегi оксидi, органикалык косылыстар атмосфералык ауаныц ластануыныц негiзгi кезi болып табылатындыктан, каланыц орны желдетiлетiн децгейде орналасканына карамастан, кешелердегi кептелiстердiц атмосферада зиянды заттардыц жиналуына ыкпал етушен болады;

2) калада, кала мацында орналаскан ендiрiс орындарынан отынныц жануы кезiндегi белiнетiн зиянды заттардыц болуынан жэне ондагы ендiрiстiк Yрдiстiц коршаган ортаныц ластануына жогары децгейде эсер ететвдей жYргiзiлуiнен болады. Олардыц каланыц ауа бассейшндеп таралуы кала ™нде, кала мацындагы елдi мекендердiц ауа сапасына айтарлыктай эсер етедi;

3) елдi мекендердiц атмосфералык кецiстiгiнiц желдетiлуi нашар болуы эсерiнен ластаушы заттар атмосфераныц жер бетiндегi кабатында жиналуы жэне олардыц шогырлануы ете жогары децгейде сакталып калуынан болады.

Зерттеу нэтижелерi мен т^жырымдар. Шымкент каласында орналаскан теракты бакылау бекеттерiнiц деректерi бойынша атмосфералык ауаныц ластануы туралы 2019 жылгы корытынды мэлiметтерi негiзiнде атмосфераныц ластану индексi АЛИ = 7 (кетерщю децгей), СИ = 4,2 (кетерщю децгей) жэне ЕЖК = 1 % (кетерiцкi децгей) к^райтыны аныкталып, каланыц атмосфералык ауасыныц жалпы ластану децгейi «кетерiцкi» болып багаланды [8].

Елдi мекендерде атмосфералык ауаныц ластану децгей коспалар шогырларын шектi жол берiлген коспаныц шогырымен (ШЖШ-мен) (мг/м3, мкг/м3) салыстыру аркылы багаланады. Эткен 2019 жылы Шымкент каласы бойынша калкыма белшектердщ (шац) орташа шогыры 1,8 ШЖШо.т., азот диоксидi - 1,7 ШЖШо.т., формальдегид - 2,8 ШЖЩ,.т. к¥рап, мелшерленген шамадан асса, баска ластаушы заттардыц шогырлары ШЖШ-дан аспады [8].

Сонымен бiрге, кала iшiндегi РМ25 калкыма белшектерiнiц максималды бiр ретпк шогырлары - 2,6 ШЖШмб., PMi0 калкыма

63

белшектершщ максималды бiр реттiк шогырлары - 3,9 ШЖШмб., квмiртегi оксидшщ максималды бiр реттiк шогырлары - 3,8 ШЖШмб., азот диоксидшщ максималды бiр реттiк шогырлары - 4,2 ШЖШмб., азот оксидшщ максималды бiр ретпк шогырлары - 2,2 ШЖШмб., озонныц (жербетi) максималды бiр реттiк шогырлары - 3,4 ШЖШмб., аммиактыц максималды бiр реттiк шогырлары - 1,3 ШЖШмб. ц^рай отырып, мелшерленген шамадан асса, басца ластаушы заттардыц шогырлары ШЖШ-дан аспады. Шымкент цаласы бойынша 2019 жылы жогары ластану (ЖЛ) жэне экстремалды жогары ластану (ЭЖЛ) жагдайлары тiркелмедi [8].

Соцгы жылдардагы Шымкент цаласы бойынша «Атмосфераныц ластану индекса», «Стандартты индекс», «Ец жогары цайталангыштыц» мэндершщ езгеру динамикасы 2-суретте келтiрiлдi [5...8].

АЛИ, СИ,

еж; (%)

12 -

10 -

8 _

••7 *

6 -

4 - «М

2

0

у*11 / \

\........* 7

^••5 — Ч

I > ■ 4,2

\

• 1

2016 ж. 2017 ж. 2018 ж. 2019 ж.

• • ••• • Атмосфераныц ластану индекс (АЛИ)

• Стандартты индекс (СИ)

• • Ец жогары цайталангыштыц (ЕЖК), %

Сур. 2. Шымкент цаласы бойынша АЛИ, СИ жэне ЕЖК, мэндертщ езгеру

динамикасы.

Талдау нэтижес керсеткендей, АЛИ жэне СИ мэндерi соцгы терт жылдыц iшiнде 2017 жылы ец жогары мэнше жетiп, 2018 жылы темендегешмен, 2019 жылы цайта жогарылады.

3, 4-суреттерде Шымкент цаласы бойынша соцгы жылдардагы атмосфералыц ауа ц^рамындагы зиянды цоспалардыц орташа тэулштш шогырыныц (Qо.т.) езгеру динамикасы кел^ршд^ Адам денсаулыгына зияны жогары болатын азот диоксидiнiц, аммиактыц, формальдегидтiц,

64

On Lti

о.

(О О

^ Р в О

к | е

1-1 та Ё

а

00

о о о о

О Ю О »

Р о

Калкыма белшектер1 РМ-2,5

Калкыма белшектер1 РМ-10

ю о

<1

Ы

□

к>

Азот диоксид!

Азот оксида

Аммиак

Озон (жербеп)

Формальдегид

° Е §

2 Ее

м " 5

Е

о

Е та №

я _!

та н со

2

я О Я

ф о

о

V! Е

Ъ

К

I X

р

я о О

й- а а

Е

я

Сг-

Е 1-1 1Г

р со

а та

* О)

сг а

н

■ч 5"

р *

о

Р к

та нн

Е Й

3 р ь Е

-ч я

р

Ж о

1—I та

н

р

00 Е

^—1 р

н

<и

я' н

On On

(л §

а: О/ о;

-Я О

О

§

О/ о*

1

§ о,

^ ]^алкыма белшектер1 РМ-2,5

]^алкыма белшектер1 РМ-10

Ья С О

¡У

»

о*

3

с с

о

Оо о*

¡У

о;

-5 а;

Я 05

О о

►е-

§

о*

-й

■1 §

я О/ С

0о

о*

п

м о

□

Азот диоксид!

Азот оксида

Аммиак

Озон (жербеп)

Формальдегид

Орташа шогыр (Qo.t.), мг/м3

Сур.6. Азот диоксидтц атмосфералъщ ауа щурамындагы цоспаларыныц орташа тэулштж шогырыныц езгеру динамикасы.

ШЖШо.т.

асу еселт 2.5 г

Сур. 7. Азот диоксидтц орташа тэулiктiк шогырыныц нормативтж мэннен асу еселiгiнiц езгеру динамикасы.

Формальдегидтщ атмосфералыц ауа ц^рамындагы цоспаларыныц орташа тэутктш шогыры маусым жэне цыр^йек айларында жогары болды (8-сурет).

67

Оpтaшa шoFыp (Qo.т.), мг/м3 Q.Q32

Q.Q3Q Q.Q28 Q.Q26 Q.Q24 Q.Q22 Q.Q2Q

Q,Q29 Q,Q29 Q,Q29

Q,Q26

Q,Q27 Q,Q27 Q,Q26

Q,Q263

£ S £ I

S й

л

I

К

&

S ?! â .5

sc а

oo

I

s ä *

к

§ о

к

0

1

Сур.8. Формалъдегидтщ атмосфералыц aya цурамындагы цоспаларынъщ орташа тэyлiктiк шогырыныц взгеру динамикасы.

Фopмaльдeгидтщ opтaшa тэулштш шoFыpы 2019 жылдыц бapльщ aйындa дa нopмaтивтiк мэндepдeн жoFapы бoлFaндыFын кepeмiз (9 -cypeт).

ШЖШд.т. acy eceлiгi

3.5

3 2.5 2 1.5 1

Q.5 Q

3,11

Cyp.9. Формалъдегидтщ орташа тэyлiктiк шогырыныц нормативтЫ мэннен aсy еселiгiнiц взгерy динамикасы.

Озoнныц (жepбeтiлiк) aтмocфepaльщ aya к¥PaмындaFы rçocпaлapьшьщ opтaшa тэулштш шoFыpы rça^ap, arçnaH, нaypыз жэж мaycым aйлapындa жoFapы бoлFaндыFын кepceтeдi (10 cypeт) жэнe ocы aйлapдa opтaшa тэyлiктiк шoFыpы нopмaтивтiк мэндepiнeн acып oтыp (11...12 cypeт).

68

SÄ я o\

H T3 Od)

В H| £ S

3 g Б

P ä S (l

Sc ö. H Я (~\

Ч ч Я s h и

§ >5 S- й й g h S я -В. л

» s « я

^ d S Я g pv гщпан

В a a p Ö ^

Еэ E 3 Ё о § s S

g ti ft В 3. s л

о S 2 5 S 'S. ® a; наурыз

£ 8 • Й Ä S S г yp

t Й M « 3 ^

ч 4 d « n S 1 ^

p й И S Я

Й S В S ê ÖS СЭУФ

н

В H P О À -

M « E ч и s kfî E « S .Й p ^

« и ^ Ë d то

« S * i Б öl мамь1р

£ s 4 g н H з S:

£ ^ маусым

a. I I » 1. s. g ^

я q g 8 я 3

g, В g g à. « g шшде

i S E *

I I я Eg Й g тамыз

ЕЙ о g гь ^

я' я о о 2

Я Ф

Б ё & f\>

о ►ч Е ё ti ^

тз р О/

Е я s Ä ö

Ol Ol à

CD s

•в ti г

а et а

Е Я о

я 0*

S 'S й ^ а щлркуйек

Е Б

Û3 1—1 ^

^ w 3

р р □

Я H s а» о» ä & казан

№ H S РФ SO isajaíl

а ^ я ч а *

я ^ и Й о s

н Ь g Я О

Р g Й я Sg: цараша

О Я р "а;

е й 2 ы я *

S s S е, р -ж

^ ^ Sc tr 5 желтоцсан

к £ а й -й

-ё

ti

<Ь Р " S р Р

^ Ä 'S

0\ Й Е Цн ti

NJ

О 00

о 00

сл

о On -J

О

V

'S

о о о о о о о о о о о о о о

кантар

В

о

- № О

^о I

о S

караша желто ксан

бeлгiлi peл acaparara aвтoкeлiктepдeн шыFaтын гaздap Yшiн rçoлaйcыз жaFдaй тyFызaды. Aвтoкeлiктepдeн шыFaтын гaздap aтмocфepaльщ ayaFa aдaмныц бoйымeн шaмaлac дeцгeйдe тapaлaды, cernin, eндipicтiк кeздepдeн тacтaлaтын шыFapылымдылapмeн caлыcтыpFaндa oлapдыц мeлшepi aнaF¥pлым жoFapы бoлып кeлeдi, б¥л т¥pFындap дeнcayлыFы Yшiн rçayirni бoлып кeлeдi. K¥paмындa кeмipтeгi тoтыFы, aзoт тoтьщтapы мeн rçanbi 3axxap 6ap пaйдaлaнылFaн гaздap aтмocфepaныц жepYCтi rçaбaтынa жинaлaды. Gлapдыц Ken бeлiгi acфaльтты жoлдap мeн TOmipaKrapFa бapып т¥нaды.

Тaлдay нэтижeлepi кepceткeндeй, aзoт дш^и^^ opтaшa тэyлiктiк шoFыpы то^ы жылдapдa apтып oтыp жэж omirç мэнi нopмaтивтiк мэннeн Yнeмi жoFapы eкeндiгiн кepeмiз. Aдaм opгaнизмi Yшiн aзoт диoкcидшщ Kepi acepi кeмip ^ыш^ыл гaзымeн caлыcтыpFaндa, oдaн дa жoFapы жэнe oлap тYтiндepдiц туилушщ фoтoхимияльщ peaкциялapынa rçaтыcaды Кeлeci rçayin тyдыpып oтыpFaн фopмaльдeгид - Heri3rneH aвтoкeлiктepдiц пaйдaлaнылFaн гaздapынaн тapaйды, eKiHmi клacтaFы aca rçayirni тYCciз гaз. Од aдaмныц тыныc any жoлдapынa, кeзгe жэнe тepiгe aca зиян жэнe aдaмньщ жYЙкe жYЙeciн зarçымдaйды. Егep omirç мeлmepi ayaдaFы зиянды зaтrapдыц ^ayinci3 мeлmepiнeн 6ipHeme жYЗ eceгe acып кeтce, бapльщ тipi жaнды к¥Pтып жiбepyi Faжaп eмec дeйдi мaмaндap [9, Ю]. Ал o3oh (жep бeтiлiк) тыныгс aлy YmiH зиянды жэнe eгicтepдi, aFamтapды жэнe 6acrça eciмдiктepдi зarçымдaйтын лacтaymы бoлып тaбылaцы. Б¥л rçanamirç тутшищ бacты кoмпoнeнттepiнiц 6ipi.

ЖoFapыдa кeлтipiлгeн тaлдay нэтижeлepiнiц нeгiзiндe Ш^1мкснт ^ana^i aтмocфepaльщ aya^^iR лacтaнyыныц жaFдaйынa epeKme ^щл бeлyдi rçaжeт eтeдi.

Kaзarçcтaндa ayaны rçopFay мэceлeлepi бoйыншa ¥лтты^ cтpaтeгияFa дa, aya cana^rn ^m^a^n eтy бoйынma т^ты бaFдapлaмaлapFa дa aca Kerçw бeлiнбeй oraip. Aya caпacын бaFaлay жэнe perrey caлacындaFы caяcaттыц жaлпы бaFыттapын 6acrça cтpaтeгияльщ к¥жarтap нeгiзiндe amiKrayFa бoлaды. Kaзarçcтaндa corç^^arç aya caпacы мэceлeлepi бoйынma жeкe ¥лтты^ нopмaтивтiк-rç¥rçьщтьщ жeтiлмeгeн. Энepкэciптiк ныcaндapдa mыFapылымдылapды тeмeндeтyдщ rçasipri зaмaнFы тeхнoлoгиялapын eнгiзy, х8лык;тыц дeнcayлыFы Ymiн жarçcы жэнe rçayinm aya cana^rn rçaмтaмacыз eтy мarçcaтындa экoлoгияльщ нeF¥pлым тaзa oтын тYpлepiнe Kemy, кeлiк caлacындa жoл rçoзFaлыcын oцтaйлы ¥йымдacтыpy aprçылы aтмocфepaльщ mыFapылымдылapды rçыcrçapтy жeнiндe mapaлap rçaбылдay

7Q

KepeK. Ayamirç лacтaнyын тeмeндeтy жeнiндeгi б¥л mapaлap KaзarçcтaнFa

«2030 жылFa дeйiнгi кeзeцгe apнaлFaн Gp^i^™ дaмy caлacындaFы KYH

тэpтiбiнщ» 3,9 жэнe ic-жYзiнe acыpyFa мYмкiндiк

жacaйды [12].

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Aйдapбeкoв Е.К., Киялбaeв A.K. Gcнoвныe дopoжнo-тpaнcпopтныe фaктopы зaгpязнeния oкpyжaющeй cpeды в гopoдaх // Сб. тpyдoв KA-ДУ - 2QQ4. - С. 291-295.

2. Жaткaнбaeв Ж. Экoлoгия жэж биocфepa нeгiздepi: G^mi^.- Aлмaты: Зият npecc, 2009. - 526 б.

3. Ka4ecrao aтмocфepнoгo вoздyхa и здopoвьe [Элeктpoн. pecypc]. - URL: http s : //www .who. int/ru/news-room/fact-sheets/detail/ambient-(outdoor) -air-quality-and-health (дaтa oбpaщeния: 23.Q2.2Q2Q).

4. KopmaFaн opтa жaй-кYЙi тypaлы a^rapanM^ бюллeтeнi [Элeктpoн. pecypc]. - 2Q19. - № 1-12 - С. 231-242. - URL: https://www.kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2Q 19 (дaтa oбpaщeния: 10.02.2020).

5. KopmaFaн opтa жaй-кYЙi тypaлы a^apai'm^ бюллeтeнi, 2016 жыл -«Kaзгидpoмeт» РМК [Элeктpoн.pecypc]. - URL: https://www.kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2Q 16 (дaтa oбpaщeния: 03.02.2020).

6. KopшaFaн opтa жaй-кYЙi тypaлы a^apai'm^ бюллeтeнi, 2017 жыл -«Kaзгидpoмeт» РМК [Элeктpoн.pecypc]. - URL: https://www.kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2Q 17 (дaтa oбpaщeния: 04.02.2020).

7. KopшaFaн opтa жaй-кYЙi тypaлы aцпapaттьщ бюллeтeнi, 2018 жыл -«Kaзгидpoмeт» РМК [Элeктpoн.pecypc]. - URL: https://www.kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2Q 18 (дaтa oбpaщeния: 05.02.2020).

8. KopmaFaн opтa жaй-кYЙi тypaлы a^apai'm^ бюллeтeнi, 2019 жыл -«Kaзгидpoмeт» РМК [Элeктpoн.pecypc]. - URL: https://www.kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2Q 19 (дaтa oбpaщeния: 06.02.2020).

9. Лим Т.Е. Влиянда тpaнcпopтных зaгpязнeний нa здopoвьe чeлoвeкa. Gбзop литepaтypы // Экoлoгия чeлoвeкa - 2Q1Q. - № Q1. - С. 4-9.

1Q. Луганин В.Н., Тpoфимeнкo Ю.В. Пpoмыmлeннo-тpaнcпopтнaя экoлo-

71

гия. - М.: Высшая школа, 2001. - 273 с.

11. Обзоры результативности экологической деятельности - Казахстан: Третий обзор, сокращенная версия. [Электрон. ресурс]. - Организация объединенных наций, Женева, 2019. - URL: https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/epr/epr studies/Synopsis/ECE. CEP.185 RUS Synopsis.pdf (дата обращения: 29.01.2020).

12. Преобразование нашего мира: Повестка дня в области устойчивого развития на период до 2030 года // Резолюция, принятая Генеральной Ассамблеей 25 сентября 2015 года [Электрон. ресурс]. - URL: http s://undocs.o rg/ru/A/RE S/70/1 (дата обращения: 23.02.2020)

Кабылданды 12.11.2020

F.Ж. Бекболатов к.т.н., профессор А. Теленов

к.т.н., доцент А.Э. Болысбек

к.т.н., профессор Э.Т. Мешрбеков

СОСТОЯНИЕ ЗАГРЯЗНЕНИЯ АТМОСФЕРНОГО ВОЗДУХА ПО

ГОРОДУ ШЫМКЕНТ

Ключевые слова: атмосферный воздух, загрязнение, мониторинг, отработавшие газы, взвещенные частицы, концентрация, автотранспорт, здоровье

С использованием статистических данных проведены анализы уровня загрязнения атмосферного воздуха вредными веществами за 2016...2019 годы по городу Шымкент. Для анализа были выбраны вещества с повышенной вредностью для здоровья человека и окружающей природной среды, изучена динамика их изменения за последние четыре года и по месяцам 2019 года. Установлено, что среднесуточная концентрация диоксида азота за последние годы увеличилась и ее значение всегда выше нормативного значения. При этом установлено, что содержание формальдегида также увеличивается, это вещество в основном выделяется из отработавших газов автомобилей, что является особо вредным для дыхательных путей, глаз и кожи человека и повреждает нервную систему человека. Результаты анализов показали необходимость принятия мер по снижению уровня загрязнения атмосферного воздуха города Шымкента.

72

G.Zh. Bekbolatov, A. Tulenov, A.A. Bolysbek, A.T. Meyrbekov

AIR POLLUTION IN SHYMKENT

Key words, atmospheric air, pollution, monitoring, exhaust gases, cocked particles, concentration, motor transport, health

Analyses of atmospheric air pollution level by harmful substances for 2016...2019 in Shymkent using statistical data were carried out. Substances with increased harmfulness to human health and the natural environment were selected for analysis and the dynamics of their change over the last four years and through the months of 2019 was studied. It has been established that the average daily concentration of nitrogen dioxide has increased in recent years and its value is always higher than the normative value. At the same time, It is established that the content of formaldehyde also increases. This substance is mainly released from the exhaust gases of cars, which is especially harmful to the respiratory tract, eyes and skin of a person and damages the human nervous system. The results of the analyses showed the need to take measures to reduce the level of atmospheric air pollution in Shymkent.

73