CC BY
5Подытоживая, мы заметили, что игра затягивает учебный процесс, повышает мотивацию ребенка к обучению. Игра представляет собой сумму определенных способностей, которые можно выразить так: внимание + восприятие + память + мышление + суждение. Игра издавна использовалась казахским народом в целях воспитания детей. В общенародной педагогике в процессе применения игровых технологий был создан сборник произведений А. Байтурсынова, одного из первых казахских мыслителей, одного из первых педагогов «...обучая ребенка игре, вовлекая его в игру, дети должны учить, как они себя чувствуют».
Список использованных источников и литературы:
1. Педагогические технологии. под.ред В. С. Кукушина. Г. Ростов-на-Дону-издательский центр "МарТ". - 2010. с. 12.
2. А. Кусаинов, А. А. Булатбаева. Методология образовательной деятельности. Г. Алматы-ТОО "Издательство & A". 2010. с. 108.
3. А. П. Панфилова. Инновационные педагогические технологии: активное обучение 2-е изд. Г. Москва - издательский центр «Академия". 2011. с. 112.
4. Хейзинга Иохан. Человек играющий. - 2003. с. 118.
5.казахские национальные игры журнал.Вестник педагогики. №4-2010. с. 123.
6. Калкенова А. Роль игры в обучении-казахстанская школа. 2007. №3. с. 114.
7. Кусаинов А. А., Булатбаева А. А. Методология образовательной деятельности,
Г. Алматы, 2011 год, ТОО «Издательство&А» [81, 82, 83,84, 85.]
8. А. П. Панфилова, Инновационные педагогические технологии: активное обучение 2-е издание, г. Москва, 2011 год, издательский центр "Академия" [3]
9. Короткова М. В. Методика проведения игр и дискуссий на уроках истории. - М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2001. - 256 с. [4]
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ БОРЬБА И ВНЕШНЕЕ ПОЛОЖЕНИЕ В ВОСТОЧНОЙ
РИМСКОЙ ИМПЕРИИ (IV-VII ВВ.)
Акынова Айгерим Пернебековна
Ph.D. Казахский национальный педагогический университет имени Абая 050010, Республика Казахстан г. Алматы, пр. Достык, 13
ШЫГЫС РИМ ИМПЕРИЯСЫНДАГЫ ЭЛЕУМЕТТ1К-САЯСИ КYРЕС ЖЭНЕ СЫРТЦЫ ЖАГДАЙЫ (IV-VII FF)
Акынова Айгерим Пернебековна
Ph.D Абай атындагы Цазац улттьщ педагогикалыцуниверситетi Казацстан Республикасы, Алматы, 050010Достыц 13.
Аннотация. Особое место в мировой истории занимает процесс Великого Переселения Народов в степях Евразии в IV-VII веках и политическая история государств, живших в этот период в Европе. Этот процесс внес большие изменения в историю многих государств и народов, наций и народностей во всемирной истории. В период Великого переселения народов народы и местные племена, двигавшиеся с востока на Запад, поселились на территории Восточной Римской (Византийской) империи и продолжали здесь свое существование. Варварские племена, эмигрировавшие извне, устраивали походы на византийскую территорию, где требовали себе места на землях империи. Было организовано много войн. Племена гуннов, готов, славян, аваров и персов, которые считались главными внешними врагами Империи и предъявляли к ней различные политические и социально-экономические требования, оказывали особое влияние на внутриполитическую жизнь империи.
В статье подробно рассматривается социально-политическое положение Византийской империи в период Великого Переселения Народов IV-VII вв., являющееся одним из крупнейших исторических процессов в истории человечества. В статье научно анализируется политические связи Восточной Римской империи с Западной Римской империей, полевыми племенами Евразии, племенными союзами и Восточными государствами, жившими в этот период, заложившими основу для Великого Переселения Народов.
Ацдатпа. Элем тарихында IV-VII гасырларда Еуразия даласындагы Хальщтардьщ ¥лы коныс аудару процеа мен осы кезенде Еуропада eмiр CYрген мемлекеттердщ саяси тарихы ерекше орынга ие.
Б^л процесс дуние жYзi тарихында кептеген мемлекеттер мен халыктардын, ^лттар мен ^лыстардын тарихына Yлкен езгерютер экелдг Халыктардын ¥лы коныс аудару кезещнде шыгыстан батыска карай жылжыган халыктар мен жергшкп тайпалар Шыгыс Рим (Византия) империясынын территориясына коныстанып, осында ез пршшпн жалгастырды. Сырттан кешш келген варвар тайпалары Византия территориясына жорыктар ^йымдастырып, онда империя жершен ездерше орын талап етп. Кептеген согыстар ^йымдастырылды. Империянын басты сырткы жаулары саналып, оган тYрлi саяси жэне
элеуметпк-экономикалык талаптар койган тайпалар г^ндар, готтар, славяндар, аварлар жэне сырткы саясатта басты карсылас болган парсылар империянын iшкi саяси вмiрiне ерекше эсер еттi.
Макалада, адамзат тарихында аса iрi тарихи процестердiн бiрi болып табылатын IV-VII гасырлардагы Хальщтардьщ ¥лы коныс аудару кезенiндегi Византия империясыньщ элеуметтiк саяси жагдайы жан-жакты карастырылады. Сонымен катар, Шыгыс Рим империясыныц Батыс Рим империясымен, Халыктардыц ¥лы коныс аударуына негiз калаган Еуразиянын далалык тайпаларымен, тайпалык одактармен жэнеосы кезенде вмiр сYрген Шыгыс мемлекеттерiмен саяси байланыстары гылыми талдауга тYседi.
Ключевые слова: Восточная Римская империя, Западная Римская империя, политическая борьба, император, рабовладельческое общество, Церковь, племенной союз.
Кшт сездер: Шыгыс Рим империясы, Батыс Рим империясы, саяси кYрес, император, к^лиеленушшк когам, шiркеу, тайпалык одак.
Мазм^ны:
Шркпе. Шыгыс Рим империясынын жеке-дара мемлекет болып калыптасуы мен онын саяси-элеуметтiк даму жагдайы хронологиялык жагынан Халыктардыц ¥лы коныс аудару дэуiрiмен тыгыз байланысты. Шыгыс Рим мемлекет дербес мемлекет болып вмiр CYре бастаган соц барлык мемлекеттiц тэшрибеанде болганындай оныц да саяси, элеуметпк вмiрiнде де Yлкен взгерiстер орын алды. Мемлекет басшылары, императорлар мемлекеттщ саяси жагдайын реттеу мен элеуметпк ахуалын жогарылатудыц жолдарын карастырумен айналысты. Мемлекет взiнiц дамуыныц дацгыл жолын тацдады. Шыгыс Рим мемлекетi Батыстан бвлiнiп шыккандыктан ол бастапкы кезден империя атагын иелендi. Мемлекет басшылары жеке-дара билж жYргiзiп ол билж м^рагерлш жолмен берiлiп отырды. М^ны айтудыц взi мацызды болып, империяныц саяси жэне элеуметтiк вмiрiне императорлардыц билiгi т^сында жYргiзген саясаты ерекше ыкпал еттi. Империяныц саяси жэне элеуметпк-экономикалык даму багыты эр императордыц т^сында эр тYрлi болып, олар бiр-бiрiнiц iсiн ары карай дамытуга талпынды. Мемлекеттiц каржысын квбейтiп, казынасын толтырган императорлар да болып, сонымен бiрге казына каржысын жымкырып, экономиканы д^рыс баскара алмай соныц аркасында империяда талай квтерiлiстiц тууына себепшi болган билеушiлер де болды.
Халыктардыц ¥лы коныс аудару дэуiрi Византия империясы Yшiн ауыр кезец болды. Б^лай топшылаудыц взiндiк бiрнеше себептерi болып, оныц ец негiзгiлерi: бiрiншiден, б^л дэуiрде Византия империясы жацадан к¥рылган мемлекет болгандыктан взiнiц даму жолын калыптастыру керек болды. Ешншщен, iргесiн Батыстан бвлек ^стагандыктан ол Yшiн халыктыц т^рмысы мен элеуметпк жагдайын реттеу мацызды болып, оныц взiндiк киындыктары болды. Yшiншi бiр мацызды фактор ол -Византияныц сырткы саясатына катысты жагдай болды.
Б^л дэуiрде империяныц iшкi саяси жагдайы алдыцгы катарлы заманауи мемлекетке тэн сипатта болды. Батыс Рим империясы к¥ддырап, к¥лап бара жаткан т^ста керiсiнше Шыгыс Рим империясы взшщ саяси жагдайын тiктеп, м^нда бiр орталыкка бiрiктiрiлген зор кушке ие болган iрi мемлекет к¥рылды. Мемлекеттiц баскарушысы император болып, ол жергшкп жерде «Василевс» деген атауды иеленген бюрократиялык орталыктанган аппараттыц баскарушы кызметiн аткарды. Шыгыс Рим империясы мемлекетп баскаруда Батыска тэн болган саяси баскару к¥рылымды кабылдамады. Императордыц мемлекетп баскару к¥зыреп шексiз болганымен, оныц коластындагы шенеунiктердiц кызмеп зац аркылы шектелдi. Императордыц санасуга мэжбYP болган негiзгi мекеме ол шiркеу болды. Христиан шiркеуi мемлекеттiк органдардан дербес вмiр CYрiп, ол империя халыктарыныц арасында мемлекеттiк идеологияны насихаттаушы басты рухани дем берушi, халыкты ауызбiрлiкке шакырушы iрi касиеттi орын болды.
Материалдар мен эдютер. Макаланы жазу барысында Шыгыс Рим империясына катысты агылшын жэне орыс тшндеп деректер колданылды. Агылшын тiлiндегi материалдар ерте орта гасырлардагы шыгыс Рим ипериясыныц тарихын, оныц iшiнде саяси-элеуметпк тарихын, сырткы саясатын жэне тYркi халыктарымен болган согыстар тарихын баяндайтын квлемдi мэлiметтер бердi.
Fылыми ж^мысты жYргiзуде казiргi кезде отандык жэне шетелдш медиевистикада болып жаткан теориялык мэселелер мен жацалыктар басшылыкка алынды. Эр саладагы даму процесi болгандай, тарих гылымында да болып жаткан гылыми взгерiстер мен процестер де оныц дамуыныц бiр белгiсiн кврсетедг Дегенмен, гылым дамып, оныц зерттеу аясы дамыган сайын сэйкесiнше оган катысты такырыптарды зерттеу жумыстары да вз алдына ауыр мiндеттер жYктейдi. Сол сиякты, ¥лы коныс аудару дэуiрiндегi Византия империясыныц саяси, элеуметпк-экономикалык тарихын жэне сырткы саясатында империяныц квршшес мемлекеттермен карым-катынастарын, сондай-ак жалпы шкьсырткы саяси процестердi зерттеу мен оган катысты тужырым жасау гылымда кYPделi мэселелердiц бiрi болып, ол вз кезепнде методологиялык мэселелердi де тудыратыны анык.
Макаланыц мазмунына байланысты гылыми ж^мыста тарих гылымыныц дэстYрлi эдiстерi болып саналатын тарихи-генетикалык, тарихи-салыстырмалылык, тарихи-типологиялык, тарихи-жYЙелеу, рестроспективтiк, к¥рылымдык-функционалдык эдiстерi колданыска ендi. Сонымен катар тарих гылымыныц гылыми принциптерi басты гылыми ^станымдардыц бiрi болып, онда тарихилык, жYЙелiлiк,
шынайылык, объективтiлiк, нактылык принциптерiне CYЙене отырып, зерттеу жумыстары жYргiзiлдi. Зерттеу материалдарын гылыми талдаудан етк1зуде осы аталган принциптер негiзге алынды.
Талкылау. 1У-У11 гасырларда Византия империясынын тарихы ез алдына Yлкен бiр гылыми мэселеш курайды. Бул кезенде Византия империясы Еуразиядагы аса iрi, куатты жэне еркениетi дамыган мемлекет болды. Ресми тYPде Шыгыс Рим империясы деп танылган Византия империясынын саяси, элеуметпк жэне экономикалык ахуалы езге мемлекеттерге Yлгi боларлыктай дэрежеде болды. Византия мемлекетшщ ресми тарихы 395 жылдан басталды деп керсетiлiп, ол хальщтардьщ улы кешiнiн басталган кезенiмен туспа-тус келедi. Нактырак айтканда, осы IV гасырда халыктардын кешi басталган кезенде Шыгыс Рим империясы Батыстан белшш ендi жанадан емiр бастап, мемлекеттщ саяси-элеуметтiк емiрiнде бурын болмаган жана кезендер басталган еда. Халыктардын коныс аудару процесiн межелейтiн осы Yш гасырда Византия империясы когамдык емiрдiн барлык салалары бойынша алга iлгерiлеген мемлекет болды. Онын негiзгiлерi саяси жэне элеуметпк салалар болып, онын тарихын зерттеу кашан да болмасын тарихшы-мамандардын назарын езiне аударып келген. 0з кезегiнде империянын iшкi саясатына катысты болтан пiкiрлер сан алуан болып олар гылымда пiкiрталас тудырды. Басты гылыми дискуссиялар еуропалык галымдар мен ресейл1к жэне кенеспк византинистердщ арасында туындады. Fылымда тартыс тудырган басты гылыми такырыптар императорлардын саясаты мен эулеттердщ мемлекетп баскару жуйесше катысты болды. Осынын нег1з1нде 1У-УП гг. Еуразияда Византия империясынын саяси-элеуметпк тарихы гылымда езектшп арткан келемд1 такырыптардын б1р1не айналды.
Шыгыс Рим империясы б1рнеше провинциялардан куралып, олардын басында императордын тагайындауымен сайланган аймак басшылары отырды. Империяда ен бастысы ш1ркеу, одан кешн мемлекетп баскарушы аппарат, сот 1с1, салык жинау, жер гамен айналысушы, эскер жэне баска да салалык кызметтер жумыс ютеп, оларды префектлер, центуриондар мен ттсп шенеушктер баскарып отырды.
Халыктардын ¥лы коныс аудару дэу1р1нде Шыгыс Рим империясында саяси жагдай мен империянын сырткы жатдайын зерттеуде бул мемлекеттщ когамдык ем1р1 мен онын даму денгешн аныктаудын кажетпп туындайтыны сезаз. VI-VII гг. Шыгыс Рим империясында когамда жер иеленушшер мен жер ендеушшер б1рт1ндеп арнайы когамдык тап ретщде калыптаса [1] бастады. Онын Византия когамынын саяси жэне элеуметпк ем1р1не керсеткен ыкпалы ете зор болды. Мемлекеттк мул1кт1 иеленушшер мен жеке меншт арасында бэсекелестж туындап отырды.
Шыгыс Рим империясында заманауи жер ендеу мен коленердщ жэне ондагы енд1рг1ш кYштердiн дамуы онын аймактагы алдынгы катарлы мемлекет екенш айтпастан-ак керсетiп турды. Бул дэуiрде Шыгыс Рим империясында мемлекеттiк аппарат бурынгыдай кул енбегiнен бас тартып, жердi iрi пайдаланушыларга берiп, елдьмекендерде коленер мен сауданы дамытуды колга алуды уйгарган болатын. Бiрак, бул эр императордын тусында эр тYрлi денгейде болды. Осыган негiзделген когамдык -элеуметтiк даму Византия императорларын жана жерлердi «игеруге» итермелеген болатын. Алайда бул дэуiрде халыктардын батыска карай жылжуы, «варварлык» жаулап алу кимылдары жэне iшкi элеуметтiк тартыстар онын алга басуына Yлкен кедергi болды.
Халыктардын ¥лы коныс аудару дэуiрiнде Византияда кулиеленушшк когамдык катынастарда да сакталды. Салыстырмалы тYPде караганда, Шыгыс Рим империясында кулиеленушшк когам мен оган негiзделген тiршiлiк жагдайы Батыс Рим империясындагы сиякты келемдi турде сакталмаганымен ол мунда элi де емiр CYрiп жатты. Кулиеленушшк жумыстары жер ендеу мен онымен пкелей байланысты болтан салалардын барлыгында болды. Басты ерекшелжтердщ бiрi - Византияда кулдарга Батыстагы сиякты зат ретщде караган жок. Оларга адами тургыдан карау туралы зандар жумыс гстеда. Ол туралы I Юстинианнын да зандарында карастырылды [2]. Бул жагдай аз уакытта кулдык катынастардын жойылатынын анык ангартты. Кулиеленушшк дамыган провинциялар катарында Византиянын Грекия, Сирия, Кiшi Азия, Мысыр жэне баска да аймактар ендi. Кулдык катынастар империянын когамдык, саяси жэне элеуметлк-экономикалык дамуын артка тартты. Себебi, кулиеленушшк ен теменп тап болгандыктан, онда белгш бiр дэрежеде даму болмай керганше мемлекеттiн дамуын тежедi. Дегенмен, когамнын алга жылжуы мен уакыттын езi мунын даму болашагы жок екенш айкындады. Халыктардын ¥лы коныс аудару процеа орын алып, осындай аса аукымды кеш жYрiп жаткан туста да кулдык катынастар жойылуы тшс екендiгiн керсетiп бердi.
Сощы уакыттарда Византия жэне жалпы Еуропа тарихында кулдык катынастардын жойылуына осы ¥лы коныс аудару процесiнiн катысы бар екет аныкталуда. Мунын басты мысалдары кешпелi тайпалар мен жергiлiктi халык арасында езара когамдык тэж1рибе алмасулар жYрдi. Византия империясы езiмен iргелес жаткан варварларды жумыска жалдады. Онын шщде согыс кимылдарына байланысты эскерлер жалдап алынып отырды. Мунын езi византиялык когамда бiртiндеп жалдамалы енбектщ пайда болуына ез септiгiн типзда. Кргам дамыган сайын жер ендеушшердщ кол астында жалдамалы шаруалардын енбега^ багаланып осыган байланысты «кул» деген атау да бiрте-бiрте жойыла бастады.
Олардын орнын жалдамалы жумысшылар басты такырыпка айналды. Бурынгы кулдыкта немесе кулга тэн кызметте болтан адамдар ендi ез алдына жеке кызмет ете алатын болды. Кргамда саналы тYPде кулдарга кYш керсету мен зорлык жасауга тиым салына бастады. Ендап кезекте, бурын кулдар аткарып келген кызметтi жалдамалы жумысшылар аткаратын болды. Империяда халыктын басым белт ауыл
шаруашылыгында, оныц iшiнде жер вцдеумен айналыскандыктан, кол ецбегi Yлкен кажеттшкп талап еттi. Iрi жер иеленушшер вз жумыстарын взiнiц коластына алган шаруаларга iстететiн болды. Оларды «колондар» деп атады. Колондар жер иеленушшердщ коластында жумыс iстедi жэне взше тиiстi жалакысын алып отырды. Олар бiр жерден шыгып, екiншi бiр жер иеленушiнiц колында ерк1н жумыс iстей алатын болды [3].
Осылайша, бiрте-бiрте Византияда кулдарды алмастырган колондарды пайдалану мен олардыц когамдагы орны аныкталды, онда жаца тап вкiлдерi калыптасып, ол Батыстагы сиякты колонат деген атпен белгш болды. Олардыц кукыгы кулдармен салыстырганда взгеше болды. Басты взгешелiктер, колондар ерiктi мен жалдамалы тYрлерi болып, ол бурынгы классикалык кезендегi кулдардан айырмашылыгы болды. Колондарды кейбiр эдебиеттерде жалдамалы жумысшылар ретiнде кврсетедi. Бiрак, квп жагдайда колондарды жалдамалы жумысшылармен салыстыруга мYлде келмейдi. Себебi, колондарда кез-келген шаруашылыкка арналган ецбек куралдары мен олардыц белгш бiр децгейдегi тэжiрибесi мен бiлiмi болмады. Олар тек жер иеленушшердщ куралдарын гана пайдалана алды. Колондардыц ерiктi тYрлерi де болып ол геогртар деп аталды. Георгтардыц кукыктары зацмен бекiтiлiп, олар жер иеленушшердщ кызметшен бвлек жеке YЙ шаруашылык жумыстарын да аткара берд^
Империядагы колонаттык кезец V-VI гасырлардан калыптасып дамыды жэне империяныц саяси-элеуметтiк вмiрiнде мацызды роль аткарды. Оныц дамуына империяда кулдардыц наразылыгына байланысты саяси жэне элеуметтiк кYрес взiнiц септiгiн тигiздi. Мемлекет пен когамда жалдамалы ецбек кYшiнiц белгш бiр дэрежеде болса да багалануы тиiс болды [4]. Колондардыц Шыгыс Рим империясында когамныц негiзгi бвлшне айналуы византиялык когамныц дамуы мен алга жылжыганын анык кврсетедi. Жаца элеуметпк таптардыц пайда болуы империяныц саяси алга басуыныц бiр багыты ретiнде кабылданды. Империяда колондардыц пайда болуы мен олардыц уакыт агымына карай жеке шаруага айнала бастауы жогарыда аталгандай Византияда феодализмнiц жылдам калыптасуына жэне дамуына зор Yлес косты [5].
¥лы коныс аудару дэуiрiнде Византияда мемлекеттiц iшкi саяси-элеуметпк кYрестiц тууына ыкпал еткен факторлардыц ец негiзгiсi дiн болды. Константинополь Христиан дшшщ касиеттi орны саналып, ол империяда вмiр CYрiп отырган халыктардыц негiзгi устанатын дiнi болуы тшс едi. Христиан дiнi бYкiл империя аумагында уагыздалды. Ендiгi кезекте, империя аумагы аса Yлкен болгандыктан жэне оныц курамындагы халыктардыц квп болуына байланысты наным-сенiмi мен дши квзкарасы эр тYрлi болды. Империяда Христиан датнен бвлек путка табынушылык пен тэцiршiлдiк, улттык дiни наным -сенiмдер болып жэне ешкандай дiндi устанбайтын халыктар вмiр CYPдi. Бул жагдай империяда дiни алауыздыкты квтерш, ол елдiц тутастыгы мен мемлекеттщ идеологиясын жYргiзуге ерекше кедергi болды. Муныц барлыгы Византияныц саяси дамуына керi эсер ететiн факторлардыц бiрiне айналды. Осыган байланысты империяда дiнсiздердi кудалау мен взге дiндi устанатын халыктарга христиан дiнiн уагыздау туралы зандар кабылданды. Император Византияда Христиан дшшщ непзп кепiлi болып, ол халыкка осы дiндi сiндiру жумыстарыныц негiзгi бастаушысы болды [6].
Осылайша, Византияда христиандык шiркеудiц кызмеп мен беделi жогары болып, император онымен санасып отыруга мэжбYP болды. Христиандык шiркеу Батыстыц шiркеуден ерекшеленш, оныц басты ерекшелiгi ол бYкiл империядагы саяси iстерге араласты жэне мемлекетлк билеушiлер мен жер иеленушшердщ элеуметпк мYДделерiн коргады. Твменгi децгейдеп халыкка баса назар аудармады. Бул жагдай империяда саяси-элеуметтiк кYрестiц тууына себепкер болган басты себеп болды. Осыныц салдарынан шiркеу кызметiне карсы халык арасында еретиктердiц козгалысы орын алып отырды. Византия шiркеуiнiц басты мэселеа ол эсiресе шыгыста вмiр сурген несториандар мен монофизиттердiц эрекеп болды. Олар Константинопольдегi орталык шiркеудiц мемлекет iсiне араласуына жэне халыктыц элеуметтiк жагдайын жаксартуга кiрiспеуiне карсы болды. Бул iлiмдегiлер мемлекетте сепаратиста козгалыстар уйымдастырды. Шiркеу оларды дшнен бас тарткандардыц саяси багыттагы уйымдастырушылар деп айыптады жэне мемлекетте жш орын алып отыратын саяси-элеуметтiк наразылыктар мен басквтерулердiц негiзгi козгаушы кYшi ретiнде сынады [7].
¥лы коныс аудару дэуiрi Византия империясыныц жеке-дара империя болып шш саяси курылымдарын калыптастырумен катар, оныц сырткы саяси багыттарын айкындаган кезец болды. Шыгыс Рим империясыныц аяктан тiк турып мемлекет болып курылуында басталган когамдык, саяси-элеуметтiк кYрестердiц тууына эсер еткен фактор сырткы жагдайдыц шиеленiсуi болды. Жогарыда аталгандай, коныс аудару кезшде Батыска жылжыган халыктар империяныц ата жауы болып шыга келд^ Варвар тайпаларымен туындаган тартыстар империяныц саяси дамуына керi эсерiн типзш отырды. Сонымен бiрге, сырткы саяси жагдайдыц аса кубылмалы, кауiптi жэне вте киын жагдайда калуына себепшi болды. Шыгыс Рим империясы батыстан бвлiнiп, тек кана Батыс Рим империясымен, ягни касиеттi Риммен байланыс орнатып, взiнiц сырткы жагдайын реттей беруге болатын едi. Алайда ¥лы коныс аудару дэуiрi Византияныц сырткы саяси жагдайын взгертш жiбердi. Мунда Византия сырткы саясатыныц багыттарын взi аныктап алган жок, оган керюшше сырткы саяси кYштер эсер етп [8].
Бул дэуiрде Византияныц шш ахуалы мен жалпы саяси-элеуметпк к^рестер мен империяныц сырткы жагдайын аныктауда жэне оныц мазмунын ашуда эр кезецде билiк курган императорлардыц жYргiзген саясатын аныктаган жвн. Себеб^ эр император взiнiц жеке кабшетше байланысты саясат жYргiзiп, ол империяныц шш-сырткы саяси жагдайын анык суреттеп берш отырды. Эрбiр мемлекет
басшылары империяны езiнiн жеке табиги жэне адамгершшк кабiлетiне сай баскарды. Кейбiреулерi ел баскаруга кулыксыз болса, кейбiрi мемлекеттiк баскару курылымдарын езгерттi, халыктын элеуметтiк ахуалын жаксартты, саяси-элеуметтiк кайшылыктардын орын алмауы Yшiн iрi саяси кадамдар жасап, реформалар кабылдап жатты. Мундай византиялык императорлар арасында атап айтканда II Феодосий, I Анастасий, I Юстиниан тарапынан кабылданган мемлекетпк зандар мен саяси жэне элеуметпк-экономикалык реформалар мемлекеттiн саяси турактылыгын калыптастыру жолында кызмет еттi.
Халыктардын ¥лы коныс аудару дэуiрiнде Шыгыс Рим империясынын Батыстан белiнбей жатып-ак езара iшкi саяси кYрестер мен тартыстар басталып кеткен болатын. Негiзiнде, шыгыс империянын эу баста курылуына осындай тартыстар себепшi болган еда. Бул кезде император I Феодосий тYрлi саяси амал-тэсшдердщ негiзiнде мундай iшкi саяси кYрестердi басып, бул жагдай акыры Шыгыс Рим империясынын Батыстан белiнуiмен аякталды. I Феодосий баскарган тустагы басты мэселе римдж провинция басшыларынын жеке-дара билiкке умтылуы мен узурпаторлардын билiкке негiзсiз карсы шыгуымен сипатталды. Император мундай жеке-дара бил1кке умтылып, халыкты жаппай таптык кYреске шадырган саяси кYрескерлердiн барлыгынын эрекетiн кYшпен жэне бейбiт жолмен басып, о л акыры 395 жылы Шыгысты Батыстан белiп алды жэне алгашкы император атанды [9].
Зерттеу нэтижелерь Бул дэуiрде жанадан кайта курылып отырган империяда шш саяси мэселелер жеткiлiктi едi. Кргамды бытыранкылыкка ушыратуы мYмкiн болтан факторлар ете кеп ед^ Солардын бiрi жэне ен негiзгiсi дiни фактор болып, онын iшiнде Христиан датн устану мен оган карсы болган когамдык орталардын дiни кезкарастары басты мэселеге айналды. Мемлекет батыстан саяси жэне экономикалык тургыдан белiнгенiмен дши жагдайда белiну киынга сокты. Батыс шiркеуi мен шыгыс шiркеуiнiн белшга когам арасында белiнiс тудырып, ол халыктын алауыздыгын туындатуга бiрден-бiр себеп болуы мYмкiн едi. Бул кезде Христиан датнщ де ез iшiнде бiрнеше багыттары болып, олардын ен негiзгiлерi Никейлiк жэне Ариандык шiркеулердiн сенушiлерi болды [10]. Сонымен бiрге Византияда езге улттар ете кеп болып улттар арасында езара тартыстар мен аймактагы улттык басымдык пен гегемондык Yшiн талас журiп, ол да империянын шш саяси жатдайына керi эсер еттi. Онын салдарынан тiптi билiкке карсы кептеген саяси кетершстер орын алды.
Мундай саяси алауыздык туган аймактардын кешбасында Сирия, Палестина, Мысыр провинциялары турды. Жанадан курылган Шыгыс Рим империясында мундай улттык, таптык, дши жэне езге де шш саяси кYрестердi болдырмауда I Феодосий мен онын мурагерi император I Аркадий ерекше кызмет етт! Бул императорлар сырткы саясатта негiзiнен готтармен бакталастыкка тYсiп отырды. Шыгыстан келген тайпалардын эсерiнен Византиянын шекарасына келiп орныккан олар Византия билеушшерше талаптар койып, акыры согыс кимылдарымен аякталып отырды. Готтар император I Аркадийдщ басты сырткы мэселеа болды, ол бiрнеше рет согыс кимылдарын жYргiздi. Византиянын готтармен болган басты согыс жагдайы 395, 400 жылдары болып, Аркадий (395-408 жж.) табысты кимылдар жургiзе алды [11].
V гасырдын алгашкы жартысы Византия Yшiн iшкi саясатка караганда сырткы саяси мэселелермен ерекшелендi. Бул туста коныс аудару процесшщ кYшейдi, шыгыстан кешiп келген варвар тайпалары Батыска жылжи отырып олардын басым белт Византия шекараларында турактап калды. Олардын швде белсендiлiк таныткан готтар, гундар, вандалдар жэне баска да iрiлi-усакты тайпалар болып, олар империя территориясына кауiп тендiрдi. Аталган тайпалар арасынан гундар белсендi кимылдар жасап, олар империяны узак уакыт алымдар телеуге мэжбYрледi. Бул кезде империя лзптн узак; уакыт колында устаган II Феодосий (408-450 жж.) империянын шш саясатына караганда сырткы саяси мэселелерш шешiп алуга кеп уакыт жумсады. Империя езiнiн шыгыстагы басты карсыласы сасанидпк Иранмен согыс кимылдарын ^шейхи. Ек1 мемлекеттiн шекiсуiнiн негiзгi себебi Христиан дiнiнiн империядан тыс аумадтаты халыктарга таралуы болып, оган парсылардын карсылык танытуымен байланысты болды. варвар тайпаларымен Yздiксiз тартыстар жэне Иранмен кYшейтiлген согыс жагдайлары империянын шш элеуметтiк-экономикалык ахуалына керi эсер етп.
Бул процесс императорлар Маркиан, Лев, Зенон жэне баскалардын тусында жалгасып, варвар тайпалары империянын сырткы саясатын аса ауыр денгейге шыгарды. Сырткы алымдар телеудiн салдарынан халык наразылыгы туындап, букаранын императорга деген сенiмi азайды. Осынын салдарынан императорлар такка узак отыра алмады. Империяда саяси-элеуметпк шиеленiс артып, ол халыктын бил^е наразылыгын кYшейте бердi. Елдегi шш саяси-элеуметтiк кYрестiн алдын-алу Yшiн арнайы экономикалык реформа керек болды.
Мундай экономикалык реформа император I Анастасий билж курган (491-518 жж.) туста жасалды. Ол халыктын элеуметпк жагдайын терен угып, оны кетеру Yшiн жэне елде таптык жэне элеуметпк кYрестiн алдын-алу максатында белгiлi бiр шешiмдер кабылдауды жен санады. I Анастасий шш жэне сырткы сауданы дамытуга назар аударып, бул салада айналысушыларга келетiн тYрлi кауiп-катердiн алдын алуга кепiлдiк бердi. Сонымен бiрге елде кэсiпкерлiкпен айналысатын тулгаларды мемлекет пайдасына шакырып, оларды белгiлi бiр мерзiмге салыктан босатты [12]. Турлi каржылай женiддiктер карастырып бердi. Мунын барлыгы кеп узамай жемiсiн берш, империянын халыкаралык саудадагы ролiн кYшейттi. I Анастасий кезiнде империяда жер шаруашылыгы басты назарда болып, онда жер салыгы енгiзiлдi жэне ол алгаш кезде аз мелшердегi салык керсеткiшiмен белгiлендi.
I Анастасийдiц сырткы саясаттагы басты карсыласы Сасанидтiк Иран болды. Еш жакты басты геосаяси тартыстары Кавказда, Армения мен Лаз жерлерше байланысты болып, ол мемлекетаралык саяси байланыстарды бузды. Басты желеу Византияныц аймактагы халыктарга ешбiр негiзсiз христиан дшш таратуы деген атпен байланыстырылды. Варварлардыц шапкыншылыктары жалгасып, бул кезде готтар мен гундардыц кысымынан бвлек славяндардыц саяси кыр кврсетуi басты такырыпка айнала бастады.
I Анастасий кенеттен кайтыс болып, оныц орнына такка кай эулеттiц вкiлi келетiнi белгiсiз болып, бул империя тагы ушiн тартыстардыц тууына алып келдi. Акыры сенаторлардыц усынысымен I Юстин император болып сайланды. Дегенмен, император сайланганымен талас-тартыс толастамай, оныц акыры империяда бил^е карсы квтерiлiске уласты. Квтерiлiстi дшшш Амантия есiмдi адам баскарды. Ол шш саясаттан хабардар болып, жацадан билiкке келiп отырган I Юстиндi пара берiп алдауга кiрiседi. Ол мемлекетте белгiлi бiр лауазымды кызметте отыруды калайды. Бiрак, Амантияныц ойлары мен iстерi эшкере болып, ол жактастарымен бiрге влiм жазасына кесшдг Арадан квп узамай онымен бiрге камауга кеткендерге кешiрiм жасалып, олар кайтып келдi. Алайда, кешiрiм жасаган соц I Юстинге карсы мундай булiк тагы да пайда болды.
Саяси булiктi Виталиан есiмдi адам баскарды. Ол да взшщ дши жэне саяси устанымдарын алга тартып, Амантия ушiн кек алуга дайын екенiн бiлдiредi. Бiрак, ол квп узамай кайтыс болады. Жалпы, I Юстинге карсы согыс жургiзген булiкшiлер негiзiнен дiншiлдер болды. бул туралы Евагрияныц хроникалары дэлелдейдi. 518-527 жылдары билiк курган император I Юстин мемлекетте Христиан дшшщ Православие багытын таратуды толыкканды колдайтынын айтты [13].
Византия империясында халыктардыц саяси жэне элеуметпк куресi мен империяныц сырткы саясатындагы дагдарыстардыц ец шиеленiскен кезi ол император I Юстинианныц баскарган кезецiмен туспа-тус келедi. I Юстиниан баскаруыныц алгашкы жылдарында империяныц Шыгыс провинцияларында (Антиохия, Лаодикея, Селеуксия т.б.) жер сшшша мен баска да табиги апаттар орын алып, олардыц салдарынан 10 мыцнан астам адам опат болды. Бул жагдай империяныц элеуметпк-экономикалык жагдайына ерекше юер еттi. Император I Юстиниан зардап шеккен аймактардагы халыктарды уш жылга барлык салыктардан босатып, зардап шеккен калаларды калпына келтiру ушiн 200 фунт алтын жумсауга буйрык берд^ Сонымен бiрге мемлекет астанасы мен баска да аймактарда жвндеу жумыстары жYргiзiлiп, мэдени орындар салынды. Ол ушiн де кыруар каржы жумсалды. Мундай iстер мемлекеттiк кiрiстердiц квбеюше айтарлыктай керi эсер еттi.
I Юстиниан кезшде империядагы саяси-элеуметтiк курестердiц мысалы бола алатын факторлардыц бiрi ол жогарыда аталгандай дiни жагдай болды. Император I Юстиниан дшаздер мен путка табынушыларды кудалау туралы зацдар кабылдады. Себебi, эр турлi дiндi устау мемлекеттiц саяси вмiрiне кауiптi болуы мумкiн едi [14]. Ол непзаз согыстардыц, халыкаралык жанжалдардыц пайда болуына ыкпал етедi деп сендг 529 жылы Палестинада жергшкп халыктардыц квтерiлiсi мен онда орын алган жаппай канды согыстыц салдарынан жYЗ мыцга жуык адам квз жумды. Бул туралы Прокопийдiц ецбектерi мэлiмет бередi. Бул жагдай империя казынасына ауыр болды. Прокопий, I Юстинианныц елдеп кантвгiстен кейiн Палестина халкыныц ецбек жалакысынан ешкандай шегерiм жасамаганын жэне кацырап бос калган жерлер ушiн жалакы твлеуге мэжбур болган христиан жер иелерiнiц жагдайы одан сайын нашарлаганын айтады.
Осыдан соц квп узамай 532 жылы Византия тарихында атакты «Ника» квтерша басталды. Ника квтерiлiсi взге двдегшердщ гана емес, тiпгi Христиан дшшщ жаца багыттарын устанатын адамдарды да кудалады. Бул квтерiлiсте халык дш ушiн согыска шыккандай болды. Буган карай отырып, дiннiц Византия когамында саяси жэне элеуметтiк мацызыныц вте зор екенш квруге болады. «Ника» квтерша I Юстинианныц дiни саясатына жэне мемлекет пен когамды баскару жолында кабылдаган зацдары мен турлi шараларына карсы уйымдастырылды.
Бiрак, квтершс бастырылып, ол халык арасында тусiндiру жумыстарыныц жYргiзiлуiмен аякталды. I Юстиниан елде болып жаткан дiни устанымдар мен квзкарастардыц кактыгысы мен жалпы дши алауыздыктар мемлекет пен когамныц дамуын тежейтiн басты кертартпа ^ш деп бiлдi. Император егер оны дер кезiнде реттемейтiн болса, онда ол империяда букара халыктыц саяси куреске шыгуын одан сайын удетiп, империяны iштен ыдыратуы мYмкiн деп топшылады [15]. Дегенмен, мунымен империяныц эр аймактарында халыктардыц козгалысы толастаган жок. Дiни такырыптар империяныц эр аймагында уакыт агымына сай туындап жатты.
Прокопий осы жылдарда Юстиниан билшне укiметтiц жергiлiктi халыктыц апаттарына деген квзкарасын жеткiздi, вйткенi акшага деген зэрулiк мемлекет ушiн улкен мэселеге айналды. Бул кездегi Юстиниан режимшщ дагдарысы ендi гана басталган едi. Оныц келесi бiр мысалдары Сасанидтiк Иранмен жургiзiлген согыстар мен оныц келгамдерш кабылдау жэне оны жузеге асыру Византия тарапынан сатып алынды. Дэлiрек айтканда, бейбiтшiлiк туралы келюсвздер жYргiзу усыныстары I Юстиниан тарапынан басталып, ол Yшiн Византия Иранга согыс шыгындары мен алымдар твледi. Себебi, ол вз билтнщ алгашкы жылдарынан бастап парсылармен согысып жатты. Византия Ираннан согыста жецшп калуы мYмкiн деп укты жэне взшщ бил^е келгенiне дейiнгi кезецде басталган бул согысты барынша тез аяктауга умтылды.
Сол замангы тарихшылар Фоканын мемлекеттегi басты кызметiн онын атакты Эулие София храмынын курылысын бастауымен сипаттайды. Бул Yшiн онын императорга 4 мын фунт алтын сыйлаганы айтылады. Прокопийдщ жазбаларында берiлген мэл1меттерге сэйкес, Юстинианнын префектi лауазымында кызмет еткен барлык адамдардан (550-шi жылга дейiн) тек Фока жэне Басс есiмдi префектшер (547-шi жылы) езiнiн жеке басынын камын ойламаган, байлык Yшiн ез кызметш пайдаланбаган мемлекет Yшiн енбеккор саналган адамдар болды. Бiрак, бул лауазымды ез мiндетiне алып адал орындаган осы адамдар узак жылдар бойы отыра алмады. Мунын басты себеш^
Прокопийдiн айтуынша, I Юстиниан тусында халыктын белгiлi бiр белт мен бил1к екiлдерi онын эйел1 Феодоранын билiкке араласуына байланысты саяси наразылыктары туындады. Халык арасынан элеуметпк тап екiлдерi онын мулде мемлекет пен онын казынасын баскаруга араласпауын талап еттi. Феодора саяси мэселелермен турмай, казына каржысы мен мемлекетпк кiрiстердi баскаруга дагдыланды. Дегенмен, ол император казынасын байытуга арналган кен аукымды жоспарлары мен курылыс орындарын салудын жэне олардын табыс табуынын курделi мiндеттерiн шеше алмады. Мемлекетке каржы саласында жана багыт немесе ттпп жана емiр кажет едг Ол Yшiн аса бiлiктi маман кажет болды. Бул iсте бшкп маман ретiнде сириялык Питер Варсима белсендшк таныга алады деп шешлда. Питер Варсима Феодоранын усынысымен сайланды. Ол бiртiндеп мемлекеттiк казынага жанаша тэртiп енгiздi. Питер Варсима префект болып ек1 рет сайланды. Онын бiрiншiсi 543-546 жэне 555-559 жылдар аралыгы болды [16].
Осы жылдары мемлекетте оба ауруы тарап, ол тым аскынып кYшейiп кеттi. Оба ауруы империя казынасына Yлкен шыгын келтiрдi. Билiк тарапынан ешкандай ^ш обадан туындаган берешектi тазарта алмады. Обадан кешнп жылдарда империянын саяси-элеуметпк жагдайы ете киын халге тYCтi. Император I Юстинианнын кезiндегi басты сырткы саяси мэселе ол парсы согыстарымен байланыс болып, ол императордын Иран шахы I Хосровпен 545 жылга дейiн бейбiтшiлiктi кайта калпына келтiру максатында жумсалган каржы жэне баска да каржы киындыктары мемлекетп Yлкен экономикалык шыгындарга ушыратты [17].
VI гасырдын соны мен VII гасырдын алгашкы ширегi Шыгыс Рим империясында кейбiр когамдык орталарда кулдык катынастар элi де болса бар едi жэне басты жагдай бул когам осы кезенде Yлкен дагдарыска ушырады. Осыган байланысты бул уакыт аралыгы империяда саяси-элеуметтiк кYрестiн аукымды орын алган кезенi болды. Мемлекетте феодалдык катынастар дамып, когам санасы адамзат дамуынын келесi бiр сатысына кетерiлдi. Мемлекетте когамдык емiрде эр тYрлi езгерiстер орын ала бастады. Эрбiр азамат езiн белгiлi бiр денгейдегi кызметшi ретiнде сезiнуi тшс болды. Билiктегi тулгалар мен тYрлi шендi кызметкерлер букара халыкпен санасуы тиiс болып, ол когамнын санасын есiрдi. Халык билiкке кептеген саяси жэне элеуметпк багыттагы талаптарды коя бастады. Басты талап мемлекеттщ халыкпен санасып жумыс iстеуi кажет ед^ адамдарга кулдык кездегiдей катынастар жойылып, канаушылык азаюы тиiс болды. Бурынгы кулдыкта емiр CYрген адамдар ендi дербес жалдамалы жумысшыга айналып, ол ершп шаруага айналды, колынан келсе коленермен айналысты немесе саудага юркт!
Дегенмен, мундай талаптар эр жерде эр тYрлi кабылданды. Мысалы, мемлекет астанасында кара халыкка колдау мен курмет керсетiлсе, провинция халкында мундай жагдай болмады. Канаушылык сакталды, караша халыкка жергiлiктi бил1к екiлдерi курметпен карамады. Сонын негiзiнде кептеген кетершстер орын алып, ол империяда саяси-элеуметпк кYрестiн тууына себеп болды. Мундай кYрестiн басты мысалдары аймактардагы наразылыктар мен кетерiлiстер жэне осы кетерiлiстердi пайдаланып, лауазымды кызметкерлердiн мемлекеттiк саяси тенкерк уйымдастыруы болды. Мемлекеттiк лауазымды кызметкерлер арасында бил1кке карсы шыгып Yлкен нэтижеге кол жетк1зген центурион (эскери кызметкерлер) Фока болды. Фока езi эскери адам болып, ол Еуропа жершде жYргiзiлген согыстарда кол бастады. Ол император Маврикий жYргiзген саясатка карсы шыгып, кол бастады, тараптар арасында ашык согыс басталды. Басты себеп, сырткы согыстарга байланысты шенеушктер мен эскерилерге жэне кара халыкка койылатын саяси жэне элеуметпк талаптар болып, онын iшiнде эскерге адам алу мен согыстарга катысты халыктан салык жинау болды.
Фоканын кетершсшщ кезiнде 602 жылы император Маврикий жан-жактан колдау iздеуге карамастан, ол женiлiске ушырады жэне тактан тYсiрiлiп, кайтыс болды. Бул жагдай Халыктардын ¥лы коныс аудару дэуiрiндегi ен iрi саяси жэне элеуметпк кYрес пен тенкерiстiн бiрi болды. Император тагына Фоканын езi отырды. Ол империянын 610 жылга дешн баскарып, ол жасаган тенкерiстiн саяси, элеуметпк-экономикалык мацызы зор болды. Халык езше не кажет екенiн тYсiне бастады жэне оны билiкке жеткiзудi Yйрендi. Император Фоканын кетерiлiсi империянын шш саяси-элеуметтiк емiрiнде iрi езгерктерге бастама болып, ол сонымен бiрге сырткы саясатка да эсер етп. Фоканын кетерiлiсiне салдарынан империяда шш саяси жагдайдын шиеленiскенiн пайдалануды кездеген басты карсылас Сасанидтiк Ираннын билеушга II Хусрау Византиянын шыгыс аймактарын иеленудi кездеп, оган эскер юрпзда. Бул жагдайы империяны аса Yлкен саяси жэне элеуметтiк-экономикалык дагдарыска урындырды.
Жалпы, Маврикий мен оган дейiн билш курган императорлар II Юстин мен II Тиберийдщ бил1к курган тусында Шыгыс Рим империясында халыктын саяси ахуалы мен онын элеуметтiк емiрiне баса назар аударылмады деуге де болады. Мунын езiндiк мацызды себеш^ болып, I Юстинианнан кейiн
мемлекет тiзгiнiн колга алган императорлар II Юстин, Тиберий, Маврикий мемлекеттщ сырткы саясатына баса назар аударды. Себебi, VI гасырдыц екiншi жартысы Византия империясыныц саяси вмiрiнде аса бiр кауiптi кезец болып саналды.
Ал, сырткы жагдайды ретке келпрмей iшкi ахуалды турактандырып, халыктыц саяси-элеуметпк жагдайын квтеру киын болды. Оныц сырткы саясаттагы басты бакталасы болган Сасанидтiк Иран Византияныц шыгыс провинцияларын, тiптi империяны тугелдей кулатуга дайын турды. Варвар тайпалары, оныц швде эсiресе аварлар, славяндар, готтар, гундардыц урпактары жэне баска да квшпелi халыктар Византияга сырттан уздiксiз кауш твндiрiп отырды. Бул уакытта Византияны алым твлеуге мэжбурлеген мемлекет Авар кагандыгы мен славяндар болды. Олардыц шектен тыс алымдарды талап етуi Византияныц оларга сан рет согыс ашуына себеп болып, ол да империяныц саяси жагдайына керi эсер етп [18].
Бул императорлардыц кезiнде де шiркеу iсi взiнiц кызметш жалгастыра бердi. Мемлекеттiк орталыктанган баскарушы аппарат дiннiц ролiнiц удайы жогары бола беретiнiн, шiркеудiц мемлекет кызметше деген улесi удайы квп болатыны айтылды. Тек Тиберийдiц тусында гана аздап карсылык эрекеттерi туындап онда шiркеу кызметкерi Евтихий бiраз карсылык кврсеттi. Тиберий шiркеу кызметкерлерi мен карсылык уйымдастырган адамдарга катысты турлi шаралар кабылдады. Ол император I Юстинианныц шiркеу iсiне катысты мемлекетпк зацдарын басшылыкка ала отырып, турлi жазалау шараларын уйымдастырды.
Сырткы саясатты реттеу iшкi ахуалды турактандыруга гана септiгiн тигiзiп кана коймай, ол сонымен бiрге империяныц сырткы саудасын реттеуге квмектестi. Сырткы сауда Византия ушiн мацызды болды. Император II Юстин (565-578 жж.) сырткы сауданы дамыту ушiн шыгыста кушейiп келе жаткан Туркi каганатымен сауда карым-катынастарын орнатты. Ек1 мемлекеттщ сауда-саттык байланыстары олардыц саяси карым-катынастар орнатуына себепшi болып, император оларды парсыларга карсы пайдаланды. Бул саясат взшщ жемiсiн берiп, империяныц сырткы саясатында табысты кадамдардыц бiрi болды. II Юстиннен соц туркiлермен байланыстарды жалгастырган II Тиберий сырткы саясатта тиiмдi кадамдар жасай бiлдi.
Одан соц билжте болган император Маврикий (582-602 жж.) империяныц сырткы саясатында табысты саясат жYргiзе алды. Ол парсылармен арадагы саяси жагдайды реттеп, Балкандагы согыс кимылдарында бiраз нэтижелерге кол жетшздг Жогарыда аталгандай, Маврикий елдщ iшкi жагдайына баса назар аударган жок. Оныц басты максаты тек империяны сырткы куштерден коргау болды. Ол 591 жылы Иранды вз калауы бойынша усынылган келтамдерге квндiре алды. Аварларга карсы табысты согыстар жургiзiп, оларды бiрнеше дуркiн жецiлiстерге ушыратты. Аварларды Дунайдыц аргы беткейiне ысырып тастады.
600 жылы жасалган келiсiмде аварларды вз дегенше квнуге мэжбурледi. Одан соц империяныц келеа бiр аса кауiптi карсыласы болган славяндарга аттанып, 601-602 жылдары оларды бiрнеше рет жецiлiске ушыратты. Славяндар да келiсiм сурауга мэжбур болды. Осылайша, император Маврикийдiц эсери тактикасы жогары болып, ол Халыктардыц ¥лы коныс аудару дэуiрiнде сырткы саясатта белсендшк танытып, жецiстi согыстар жургiзген императорлардыц катарынан орын алды. Бiрак император Маврикий квп жылдар согыс кимылдарында журiп, iшкi жагдайдан квбiнесе бейхабар болгандыктан, взiнiц шш карсыластары мен бакталастарыныц карсылыгына бiрден карсы тура алмай, солардыц бiрi болган эскербасы Фоканыц квтерiлiсiнен кешн тактан тайдырылды [19].
Фока империя тагын иеленген жылдары мардымды саясат жургiзе алмады. Ол империяныц шш -сырткы саясатында туындаган мэселелердi шеше алмады, парсыларга карсы куресте жецiлiстерге ушырады. Фоканыц басты кателш парсыларга карсы жеке согысу ушiн аварлармен аса ауыр келiсiмшарттарды кабылдады. Халыктыц басын бiрiктiре алмады жэне елдi баскаруда квбiнесе эскери ^ш колданды. Мемлекеттi баскаруга кабiлетсiз болып, оныц бастаган шаралары жYзеге аспай калды. Муны кврген халык оныц билжтен кетуiн талап ете бастады. Бул жагдай сол кездегi алдыцгы катарлы мемлекеттермен салыстырганда Византия халкында саяси сананыц оянганын анык кврсетп. Букара халык мемлекеттi баскаруга дэрменаздж таныткан билеушiлердi билiктен аластатуга бешм бола бастады. Мундай саяси кимылдар негiзiнен империя астанасы мен оган жакын жаткан провинция халыктарына тарапынан квптеп уйымдастырылды. Осындай келецсiздiктердiц салдарынан Фока 610 жылы тактан тайдырылды жэне влтiрiлдi. Византия империясыныц тагына Ираклий отырды.
Бул кезде империяда экономикалык куйзелiс жэне iшкi саяси-элеуметпк дагдарыс жагдайында болса да парсылармен согыс токтаган жок. Византия мен Иран арасындагы бул согыс 602-628 жылдары узак уакытты камтып, ол империяныц шш жагдайында туган саяси-элеуметпк мэселелерге байланысты узакка созылды. Фока баскарган жылдары iшкi саяси курес пен сырткы согыстардыц салдарынан дагдарыс жагдайында турган Византияны кайта квтеру Ираклий ушiн басты саяси мiндет болып кабылданды. I Ираклий деген атпен Византия императоры болып сайланган Ираклий взi тектi эулеттен шыгып ол мемлекеттi баскаруда табысты кимылдар жYргiзуге бел байлады. Ол шш квтерiлiстер мен провинцияларда халык наразылыктарын, сан турлi саяси толкуларды басты. !шк1-сырткы согыстан кажыган халыктыц саяси-элеуметпк жагдайын жаксарту жолында бiрнеше жылдам шешiмдер кабылдады. Мемлекет саясатына карсы куреске шыккандарды, себепсiз квтерiлiс уйымдастыргандар жазага тартылды. Осылайша, империядагы саяси-элеуметпк курес бiршама азайды [20].
Келеа кезекте I Ираклий сырткы саяси мэселелердi реттеуд^ онын iшiнде Сасанидпк Иранмен согысты аяктауга кiрiстi. Нактырак айтканда, I Ираклий билiк еткен туста Сасанидтiк Иран Византиянын кас душпаны болып саналды. 1шш жагдайды реттеген сон кайта эскер жасактап, Константинополь тYбiне келген парсыларды кууга белсене кiрiскен I Ираклий табысты кадамдар жасай бастады. Аса Yлкен согыс майданына шыккан византиялыктар Шыгыста хазарлармен, Батыс ТYркi каганатымен одактаса отырып, басты карсыласы Сасанидтiк Иранды женiлiске ушыратты. VII гасырда Византиямен, ендi кYшейiп келе жаткан арабтармен жэне баска да мемлекеттермен токтаусыз согысып, сонымен бiрге iшкi жагдайда турактылыкты сактай алмаган Сасанидтер эулеп билiктен кулатылды. Бул аса iрi тарихи жагдай болып, империянын кулауына буган дейiнгi Шыгыс Рим империясымен жYргiзген согыстар елеулi ыкпал етп [21].
^орытынды. Кррыта келе, мэселеге катысты гылыми тужырымдардын негiзгi тYЙiнi -Халыктардын улы коныс аудару дэуiрiнде Шыгыс Рим империясынын саяси жагдайы аса кубылмалы кYЙде болды. Империянын шш саяси вмiрiнде тураксыздык кептеп орын алды. Бул дэуiрде империядагы iшкi тартыстар мемлекеттiн саяси-элеуметпк дамуына керi эсерiн тигiзiп отырды. Империяда орын алган саяси жэне элеуметпк-экономикалык тартыстар негiзiнен мемлекет басшыларынын алауыздыгынан, жеке-дара билiктiн шектен тыс журпзген катан саясатынан туындады. 1шш саяси квтерiлiстер мен наразылыктар билж пен халык арасындагы тYсiнбеушiлiктiн салдарынан туындап, ол бiрте-бiрте мемлекеттiк баскару аппаратынын букара халыкка деген саясатын тYбегейлi взгертуге алып келдi. Нактырак айтканда уакыт вте мемлекеттiк билж халыкпен толык санасу кажетппн уакыттын взi кврсетiп бердi. Саяси-элеуметтiк кайшылыктарды реттеудiн салдарынан iшкi саяси жагдайды баскарудын византиялык взiндiк жолы калыптасты. Бул Византия империясынын кейiннен саяси дамуына ыкпал етп.
¥лы коныс аудару дэуiрiнде iшкi саяси жагдайдьщ кубылуына, элеуметпк-экономикалык дамудын уакыт агымына сэйкес шегерiлiп отыруына сырткы саяси факторлар ерекше ыкпал еттi. Кершi халыктармен, мемлекеттермен, империялармен байланыстар орнатуда, согыстар жYргiзуде Византия взiнiн сырткы саясатты баскарудын алдынгы катарында турган мемлекет ретiнде кврсеттi. ¥лы коныс аудару процеанде Батыска карай жылжыган эрбiр варвар тайпаларынын «аялдамасына» айналган Византия, олардын бетiн кайтару Yшiн берiлетiн алымды казынадан берсе, ал казынаны халыктан алынган салыктын есебшен толыктырып, ол империянын элеуметтiк-экономикалык жагдайын твмендетiп жiберiп отырды. Дегенмен, империя взшщ саяси твзiмдiлiгi мен утымды саясатынын аркасында iшкi жэне сырткы саясатта орын алган сан тYрлi кедергiлердi женiп, взiнiн даму жолын айкындай алды жэне келесi бiр тарихи кезенге аяк басты.
ЭДЕБИЕТТЕР
1.Timothy E. Gregory. A History of Byzantium. - Hoboken: Wiley-Blackwell, 2010. - Р. 95-96
2.James Allan Evans. The Emperor Justinian and the Byzantine Empire. - London: GREENWOOD PRESS, 2005. - Р. 25-26
3.Коптев А.В. Проблемы эволюции общественного строя и международных отношений в истории западноевропейской цивилизации. / Сборник статей под ред. Ю.К. Некрасова. - Вологда: Русь, 1997. С.11-30.
4.Коптев А.В. Изменение статуса римских колонов в IV-V вв. / А.В. Коптев. // ВДИ. - 1989. - №4. -С.33-38, 42-48
5.Максимова Л.Ю. Эволюция феномена гражданства в контексте исторического развития Западной Европы Вестник МГИМО. - 2017. - №6(57). - С. 40-63
6.Карташёв А.В. Вселенские Соборы. - М.: Республика, 1994. - С. 392.
7.Кузенков П.В. Канонический статус Константинополя и его интерпретация в Византии. // Вестник ПСТГУ. Серия Богословие. Философия. - 2014. - Вып. 3(53). - С. 25-51
8. Джонатан Харрис. Византия. История исчезнувшей империи / Пер. с англ. Натальи Нарциссовой. -М.: АИФ, 2017. - 352 с.
9.Грант М. Римские императоры: Биографический справочник правителей Римской империи 31 г. до н.э.-476 г.н.э. / Пер. с англ. М. Гитт. - М.: ТЕРРА 1998. - 126 с.
10. Смирнов К. Обозрение источников истории первого вселенского Никейского собора. - М.: Книга по Требованию, 2011. - 297 с.
11. Дашков С. Императоры Византии. - Москва: Красная площадь, 1997 - 328 с.
12.Прибыловский В.В. К вопросу о налоговой реформе императора Анастасия I // Византийский временик. - 1986. - № 46. - 189 с.
13.Евагрий Схоластик. Церковная история. Книги I-VI / Пер. с греч., вступ. ст., комм., приложения и указатели И. В. Кривушина. - Изд. 2-е, исправ. - СПб.: «Издательство Олега Абышко», 2010. -275 с.
14.Prinzing G. Das Bild Justinians I. in der Überlieferung der Byzantiner vom 7-Jahrhundert.. - 1986. Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte. - Т. 14. -98 p.
15.The Cambridge Companion to the Age of Justinian / ed. by M. Maas. - 2005. -412р.
16.Крылова М., Тушинский М. Феодора - дар Юстиниану // Вокруг света. - 2007. - №10. -208 с.
17.Акынова А.П. Юстинианнын Византия империясында каржы саласын баскару жобаларынын кейбiр баг^ггтары. // т.г.д, профессор КТ. Жумагуловтыц 70 жылдыгына жэне гылыми-педагогикалык; кызметшщ 50 жылдыгына арналган «Интеграция жэне модернизация жагдайындагы ДYние жYзi тарихы жэне Еуразиядагы халыкаралык катынастар» аггы халыкаралык гылыми-теориялык конференция материалдары. - Алматы 2018. - 141 б.
18. Crawford Peter. The War of the Three Gods: Romans, Persians and the Rise of Islam. - Barnsley. Pen and Sword, 2014. - Р. 12-13
19. Маврикий. Тактика и стратегия. Первоисточник сочинений о военном искусстве императора Льва Философа и Н. Маккиавелли. / Пер. с лат. капитана М.А. Цыбышева, предисл. П.А. Гейсмана. -СПб.:
1903. -229 с.
20.Kaegi Walter E. Heraclius, Emperor of Byzantium. - Cambridge University Press, 2003. -362p.
21. Parvaneh Pourshariati. Decline and Fall of the Sasanian Empire. The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. - London: I.B.Tauris & Co Ltd 2008. -420 р.
