CC BY
0SHUKUR XOLMIRZAYEV NASRIDA INSON VA TABIAT
TASVIRI
Hamidova Muhayyoxon Obidovna
filologiya fanlari nomzodi, professor, Namangan davlat universiteti https://doi.org/10.5281/zenodo.13943965
Annotatsiya. Ushbu maqolada Shukur Xolmirzayevning nasriy asarlarida inson va tabiat tasviri xususida fikr yuritilgan. Maqolada adibning "Ko'k dengi", "Jarga uchgan odam" hikoyalari atroflicha talil qilingan.
Kalit so'zlar: milliy o'zlikni anglash, milliylik va umuminsoniylik, milliy xarakterlar, umuminsoniy qadriyatlar, tabiat va inson tasviri, zabardast adib, tendensiya, badiiy tahlil, badiiy obraz, ijodiy jarayon, yozuvchi fantaziyasi, qahramon ichki olami, peyzaj.
Shukur Xolmirzayev XX asr o'zbek adabiyotining rivojlanishiga katta hissa qo'shgan taniqli yozuvchi. U o'zining yuksak badiiy mahorat bilan yaratilgan betakror nasri bilan o'zbek xalqi ma'naviyatining yuksalishida o'ziga xos o'ringa ega.
Shukur Xolmirzayev nasriy asarlarini xolis tahlil qilinishi uning ijodiy evolyusiyasini to'g'ri idrok etishga,yozuvchi badiiy uslubining o'ziga xos tomonlari, uning adabiyotda tutgan o'rni va mavqyeini haqqoniy baholashga yo'l ochadi. Yozuvchi mahoratining shakllanganligini ko'rsattuvchi bunday tadqiqotning yaratilishi adabiyotshunoslik rivojiga hsm, yosh ijodkorlar iste'dodining voyaga yetishida ham jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Asad Dilmurodning "...Shukur aka hikoyalari allaqachon jahonga tanilishi va bu xayrli yumushni tanqidchilik o'z zimmasiga olishi lozim edi. Haqqoniy so'z - g'am chekuvchi fidoyi kalom Shukur aka hikoyalarining qoni va jonidir. Afsuski, ular tilining biyronligi, tasvir yo'nalishidagi ezgulik va tabiiylik siri hamon qulf-kalitligicha turibdi. Avvalgi talqinlar o'z yo'liga, endi san'atkor adimizni boshqatdan kashf qilmog'imiz lozim" [1] degan gaplari yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi.
Shukur Xolmirzayevning adabiy matn tuzilishidagi peyzajni o'rganish muammosi bilan bog'liqligi tasodifiy emas: yozuvchi haqli ravishda peyzaj rasmining ustasi hisoblanadi. Shukur Xolmirzayev peyzaji nafaqat o'zbek tabiatining milliy o'ziga xosligini aks ettiradi, balki borliq sirini ham o'z ichiga oladi. Yozuvchining tasviriy iste'dodining kelib chiqishi o'z ona yurtining tabiati, o'sha vohada joylashgan, eng boy o'zbek tili shakllangan va Shukur Xolmirzayev boshchiligidagi deyarli barcha eng buyuk o'zbek yozuvchilari joylashgan Surxondaryo viloyati bilan bog'liq.
Shukur Xolmirzayev ijodi yuzasidan ko'plab maqolalar va tadqiqotlar, jumladan, akademik H.Karimovning "Shukur Xolmirzayev ijodiy portreti" risolasi, akademik B.Nazarovning "Shukur Xolmirzayev"[3, 497-511] nomli maqolasi yaratilgan.Bundan tashqari yozuvchi hikoyalari haqida U.Normatov, S.Mamajonov, Q.Yo'ldoshev, H.Boltaboyev, O.Otaxonov,R.Qo'chqorovlarning, adibning qissalari to'g'risida M.Qo'shjonov, A.Rasulov, M.Olimov; romanlari haqida U.Normatov, O.Tog'ayev, I.G'afurov, S.Sodiqov va boshqa adabiyotshunos olimlarning maqolalari e'lon qilingan. Biroq bu tadqiqot va maqolalarda Sh.Xolmirzayev ijodining ayrim qirralari yoritilgan edi. Shukur Xolmirzayevning nasrchilikdagi mahorati, badiiy so'z san'ati, tasvir uslubi haqida ilmiy tadqiqot ishlari ham olib borilgan. Jumladan, G.N.Tavaldieva (2001), Sh.Doniyorova (2001) kabi adabiyotshunoslar yozuvchining hikoyachilikdagi o'ziga xos tasvir uslubi, voqelikni badiiy idrok etish tamoyillari haqida ilmiy xulosalar berganlar.
Adabiyot har doim tabiatda va bizni o'rab turgan dunyoda sodir bo'layotgan barcha o'zgarishlarga sezgir munosabatda bo'lgan. So'nggi bir necha yil ichida "peyzaj" janrida bosim ostida bo'lgan tabiiy dunyo haqida tobora ortib borayotgan xabardorlik tufayli yangi dolzarblik hissi paydo bo'ldi.
Shukur Xolmirzayevning nasriy asarlarini tahlil qilish jarayonida tabiat mavzusida yozilgan asarlari yozuvchining aynan tabiat haqidagi, insonning tabiat bilan mangu hamroh qadriyatlari haqidagi hikoyalari jamlangan kitoblari e'tiborimizni tortmay qolmaydi. Bu ham bo'lsa, ijodkor iste'dodining o'ziga xos qirrasidirki, ayni bir mavzuda buni uddalash mushkul.
Peyzaj adabiyoti o'quvchilari sifatida biz nafaqat tasvirlangan narsalarga - xabar qilinayotgan moddiy muhitga, balki tasvirning o'zi qanday shakllantirilishiga va individual yozuvchilarning xayoliy tabiat bilan munosabatlarini o'rganish uchun qo'llagan strategiyalariga ham e'tibor qaratishimiz kerak.
"Ko'k dengiz" (1991) hikoyasi Shukur Xolmirzaevning istiqlol mavzuida yaratilgan, o'quvchini mushohada qilishga, fikrlashga chorlaydigan eng yorqin asarlaridan biridir.
Hikoya qahramoni oltoylik turk - Umrzoq (Ivan Ivanovich). U bir vaqtlar kattagina olim bo'lgan. Oliy o'quv yurtlarida dars bergan. Oltoyda mahalliy aholini yoppasiga ruslashtirish boshlanganda, bu harakatga qarshi turgani uchun millatchilikda ayblanib, surgun qilingan. qamoqdan qaytgach, o'z uyida yashashiga ruxsat berilmaydi va ro'yxatga olinmaydi. Tirik turib oilasidan mahrum bo'ladi. Ichkilikka beriladi. Kechagi olim endi o'z Vataniga sig'maydi, noilojlikdan yerto'lalarda yashaydi. Shu ahvolda ham fikri-zikri millat qismatida. Ahvol shu darajaga yetadiki, boshqalar zamonning milliy siyosatini ko'klarga ko'tarib, amal pillapoyalaridan o'rmalayotgan bir paytda, bu xo'rlangan qalb o'z millatiga mansub bolakaylarni yerto'laga chaqirib, xalqining o'tmishi, urf-odatlari, madaniyati haqida rivoyatlar aytib beradi.
Asar boshida bir piyonistamikan, deb ishtibohga berilgan qahramonga sekin-asta mehr qo'yganimizni sezmay qolamiz. Bir g'arib inson hasrati (taqdiri)da bovujud bir millat qismati namoyon bo'layotganini idrok eta boshlaymiz.
Hikoya nihoyasida qahramonning xarakteri yanada teranroq tasvirlanadi. Malum bo'lishicha, u O'zbekistonga faqat uy, ichkilik yoxud xotirjam turmush kechirish uchun emas, o'zining xalqi bilan ildizi bir bo'lgan bu tomondagi turkiy xalqning ahvolini o'z ko'zi bilan ko'rish ishtiyoqida, yuragining tubida so'roq belgisiga aylanib qolgan savollariga javob topish ilinjida kelgan ekan. Bu yerda ham o'z yurtidagi kabi ahvolni ko'rgach, ko'k dengizdek toza va mahobatli dunyoning zaharlanayotgan ko'lga aylanib borayotganini anglagach, bu yurtga ham sig'may qoladi, darveshona tentirab, bosh olib ketadi.
Shukur Xolmirzaev "Ko'k dengiz" asariga faqat oltoy, o'zbek xalqini emas, Sovet Ittifoqi deb atalgan sho'rolar mamlakatidagi ko'pdan-ko'p xalqlarning XX asr nihoyasidagi milliy dard-alamlarini singdira oldi.
"Ko'k dengiz" o'zbek hikoyachiligining xalqaro nufuzini ko'taradigan, jahon hikoyachiligining nodir namunalari qatorida tura oladigan darajadagi asardir.
Shukur Xolmirzaevning hikoyalari ustida ilmiy tadqiqot olib borgan adabiyotshunos olima Sh.Doniyorova bu hikoya haqida fikr yuritib, quyidagilarni yozadi: "Yozuvchi badiiy niyatini amalga oshirish uchun atigi bittagina qahramonni tanlaydi. Adib ko'targan umuminsoniy ahamiyatga molik muammo nimadan iborat? Uning maqsadi nimada? Birinchidan, Umrzoq aytgan qadriyatlar, xalq og'zaki ijodi, marosim va urf-odatlar o'zbek xalqiga ham xosdir. Ikkinchidan, Umrzoq intilgan va u ardoqlagan "Ko'k ko'l" - aslida Orol dengizi bo'lib, uning fojiasi nafaqat Orolbo'yi xalqlari, balki oltoyliklarning ham fojiasidir. Ko'k dengiz - Umrzoq
nazarida, mustaqillik mavjud bo'lgan o'lka. Baliqlar esa mustaqillikni orzu qilgan o'lkaning odamlari"[2, 14].
Darhaqiqat, hikoyada umuminsoniy qiymatga ega bo'lgan Qora dengiz, uning ahvoli haqida ran ketadi. Bir vaqtlar Orol dengizining suvi ko'm-ko'k va tiniqligi uchun ko'k dengiz deyilgan va uning sohillarida turkiy xalqlar istiqomat qilganlar. Dengizda baliq ko'p bo'lib, xalq shu bilan tirikchilik qilgan. Ruslar bu o'lkaga kelishi bilan zavod-fabrikalar qurib, chiqindilarni suvga oqizib, qolaversa, baliq urug'laridan ikralar yasab, bu xalqning boyliklaridan biri atalmish Orol dengiziga, baliqchilarga naqatsar katta ziyon yetkazganligini bilamiz. Yozuvchi xuddi ana shu narsaga ishora qilib, Umrzoqni nazarda tutgan holda bunday yozadi:
"U "Ko'k dengiz"ga ketish taraddudini ko'rar ekan, buning boisini shunday aytadi.
- "Men Ko'k tengisi ketiyam! - Umrzoq aka tuyqus shunday deb, o'rnidan turdi.
-U-u dengiz juda yiroqda! - dedim. Keyin qolganiniyam aytdim:U - Orol ko'li-ku?
U horg'in bosh irg'adi.
-Hi-ya, hi-ya... No Ko'k dengiz - maya mechta! - deb xitob kildi keyin:
- A, vi znayete yeyo sostoyaniye? - dedim. - Ko'k dengiz quriyat. Baliq yok.
Bar! - dedi u jahl bilan. - Ko'k tengis paka tiri! Onda ortalikter bar... Tam budu jit i shamanit, kak Altayskiy shaman! Balikter ach o'lsa, ozumni berem!"[5, 83]
O'z qismatini Vatan va el taqdiri bilan uzviy bog'lagan, Vatan mustaqilligi yo'lida o'limga ham tayyor turgan irodali fojeiy qahramon Umrzoq obrazi vositasida Shukur Xolmirzaev o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan badiiy niyatini muvaffaqiyat bilan poyoniga yetkazadi.
Ekologik muamolar haqida gap ketar ekan biz Shukur Xolmirzayevning "Jarga uchgan odam" hikoyasini o'zbek adabiyotidagi ekologik muammolarga bag'ishlangan eng yaxshi asarlardan biri deb ataymiz. Yozuvchi o'z fikrini o'ziga yaqin personajlar orqali yetkazadi, masalan, ko'p narsaga Islom nigohi bilan qaraydi. Yozuvchi o'z hikoyasining qahramoniga quyidagicha ta'rif beradi: "Islom tug'ilgan uy eski, vassalari qorayib ketgan, bitta keng derazasi ellik qadam naridagi qishloqning daraxtlarga burkangan tomoniga ochilar edi. Uyning ustida Boysuntog'ning musaffo osmoni osilib turar, uning orqa tomonida to'lqinsimon sarg'ish adirlar tog' tarafga emgaklab ketgan, adirlar ortida esa chag'ir toshli qirlar va ular orqasida mol podalariga o'xshab archazor qoplagan tog' ko'rinar edi. Tog'ning osmonga qadalgan o'rkachlarida parquv bulutlar suzib yurar, ular tog' bilan zangori osmonni bir-biriga qo'shib turganga o'xshar edi.
Islom ana shu uyda tug'ilib, shu manzaralarni ilk bor ko'rgan edi. U qishloq markazidagi maktabga qatnay boshladi. Darsdan bo'shashi hamono uyiga chopar, kelgach, o'zini erkin, baxtiyor his etar edi." [6, 131]. Biz qahramon uchun tabiat bilan uyg'unlik, u bilan uyg'unlikda yashash kundalik qulayliklardan ko'ra muhimroq ekanligini tushunamiz. Shuning uchun yozuvchi o'ziga yaqin qahramonni harbiy xizmatga yuborgan o'lkasi ham Islom uchun noma'lum o'rmon emas. Hikoya qahramonning tasodifiy joyini boy va poetik tarzda taqdim etar ekan yozuvchi shunday deydi: "Islom maktabni tugatgach, harbiyga jo'nadi. Baxtiga, u Belorussiyaning shimoli-sharqidagi o'rmonlardan biridagi qismga tushdi. Tog'dan ayriliq azobi o'rtab yurgan qalbiga belorus o'rmonining mayin, yashil manzaralari taskinlik berdi"[6, 131].
Lekin u o'sha o'rmonda turib ham o'z uyini, etakdagi qishlog'iyu shimoldagi tog'larini yanada sevib qolganligini tuydi, ularni juda-juda ko'rgisi keldi. Islom qishlog'iga keldi, uyiga kirdi, tog'lariga sayrga ham chiqdi. Ana shunda u endi bu yurtdan bir umr judolikda yashay olmasligini, jasadi ham albatta shu yerda dafn etilishi kerakligini chuqur his qildi. Islom butun
umri davomida shimoldagi tog' tabiat qo'ynida yashaydi. U tabiatning go'zalligiga qoyil qolish qobiliyatini yo'qotmagan. U o'zini tabiatga qarama-qarshi qo'ymaydi, balki o'zini uning bir qismi sifatida his qiladi. Yozuvchi uni: miltiq ko'tarib yursa-da, kamdan-kam o'q bo'shatishini bu g'alati ovchini tog' ham, sokin o'rmonlar ham, yovvoyi hayvonlaru beozor parrandalar ham bilishishini takidlaydi. U ovchi, lekin hayvonlarni o'ldirish uchun emas, balki hayotni davom ettirish uchun o'ldiradi. U brakonerlikni dahshatli yovuzlik, o'z joniga qasd qilishning bir turi (inson ichidagi tabiatni yo'q qilish) deb biladi. Islom shunga amin bo'ldiki: tog'ni, o'rmonlarni, hayvonotu parrandalarni — umuman, Boysuntog' bag'ridagi tabiat boyliklarini faqat o'zigina emas, hamma, hamma odamlar ham sevar ekan.
Shunday paytlarda Islom hayajonga tushar, tabiat bu mehmonga zavq bag'ishlaganidan faxrlanib, unga mehr qo'yganidan ichida shodlanar edi" [6, 135]. Ko'rib turganingizdek, Shukur Xolmirzayev o'zi yoqtiradigan va yoqtirmaydigan eng kichik tafsilotlarni va nozik farqlarni yetkazishda rostgo'y va samimiydir.
Shukur Xolmirzayevning ko'plab hikoyalarida peyzaj semantik rol o'ynaydi, asarning asosiy g'oyasi o'z-o'zidan tabiat hodisalarini kuzatishdan kelib chiqadi va asar oxirida yozuvchi tomonidan shakllantiriladi. Tasviriy material sifatida mana bu jumlaga nazar tashlaylik: "Ismoil Yusupovich ayiqdan besh qadamcha berida to'xtab, unga tikildi. O'q uning manglayini yorib ketgan edi. Islom botayotgan quyosh shu'lasi bir yelkasini qizartirgan holda, sekin yurib, ayiq boshiga keldi.
Ayiqchalar odamlardan hayiqishmadi, ular tamshanib, o'lik onalarining sut to'la emchagini cho'zib-cho'zib emishar edi" [6, 138]. Dastlab ayiqchalar qochib g'or og'ziga kirib ketishgan edi, o'rmalab borayotgan onalarining to'xtab qolganini ko'rdilar-da, atrofga qo'rqa-pisa qarab, chopqillab keldilar. Ayiqchalar odamlardan hayiqishmadi. Ammo g'alati: ular odamlatdan qochib ketishmadi. Ular dahshatlarini zo'rg'a yengib, o'girildilar va qandaydir kuch ularni tashlab ketgan onalariga-vatanlariga qaytardi! u yerda ularning nobut bo'lish ehtimoli ham yo'q emasdi. Ular qanday yo'llar bilan insoniyatga tenglasha oladilar, raqobatlashadilar? Savolning o'zi kulgili ko'rinadi. Ammo o'lgan ayiq ularning bir vaqtning o'zida onalari va yashash kafolatlari edi. Va ularni qamrab olgan dahshat va umidsizlikka qaramay qaytib borishdi.
Qizig'i shundaki, Shukur Xolmirzayevnning hamdardligi ko'pincha "odam va tabiat" ikki qirrali bog'liqligida tabiat tomonida bo'ladi, bu "Jarga uchgan odam" hikoyasidan tashqari "Kulgan bilan kuldirgan" , "Bandi burgut" hikoyalarida ham tasdiqlanadi: "Islom gangib atrofga qaradi. O'rmonlar, tog'lar, osmonu yerga — tabiatga ko'zi chizilib o'tdi. Shunda birdan qulog'i shang'illab ketdi. Nazarida, bola qalbiga allaqachonlar kirib, uni o'z asiriga aylantirib qo'ygan tabiat uvvos tortib faryod ko'tarayotgandek tuyuldi.
Ismoil Yusupovichning qo'lidan miltiqni tortib oldi-da, qulochkashlab uning bo'yniga tushirdi. Rejissyor ovoz chiqarmay kesilgan shox kabi uchib ketdi, apil-tapil o'rnidan turdi-yu, yana yiqildi, uning gavdasi jardan quyiga uchdi"[6, 138].
Shukur Xolmirzaev bugungi kun o'zbek adabiyotining o'ziga xos uslubga ega bo'lgan ijodkoridir. Uning asarlaridagi qahramonlar ma'naviy olamining rang-barangligi bilan ajralib turadi. Jumladan, adib hikoyalarida peyzajning eng muhim funksiyalariga: ya'ni: xronotopik, syujet-kompozitsiya, psixologik funktsiyalar, muallif uchun zarur bo'lgan rangni yaratish va muayyan falsafiy g'oyalarni ifodalash funktsiyasini kuzatishimiz mumkin. Shu bilan birga, peyzaj tasvirining qayd etilgan vazifalari yozuvchi ijodining turli davrlarda turlicha namoyon bo'ladi, turli og'zaki dizaynga ega va matnlarning syujeti va kompozitsion tashkil etilishida turlicha ishtirok etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Asad Dilmurod. Dil yaxshiroq Hamxona // O'zbekiston adabiyoti va san'ati.-1999.-23- iyul.
1. Doniyorova Sh. Shukur Xolmirzaev hikoyalarining badiiy-uslubiy o'ziga xosligi: Filol. fanlari nomzodi... diss. avtoref. - Toshkent, 2000.
2. Karimov N., Mamajonov S., Nazarov B. va boshq.XX asr o'zbek adabiyoti tarixi: Un-tlar va ped.in-tlari bakalavr ixtisosini oluvchilar uchun darsli. - Toshkent: O'qituvchi, 1999.-544 b.
3. Hamidova M. Hozirgi o'zbek adabiyotida milliy qahramon muammosi (Shukur Xolmirzayev ijodi misolida): Monografiya. - Toshkent: Navro'z, 2020.-B.106.
4. Xolmirzayev Sh. O'zbek xarakteri: hikoyalar.-Toshkent: Ziyo nashr, 2023.-240 b.
5. Xolmirzayev Sh. Tanlangan asarlar:Hikoyalar. -T.: Sharq, 2020.
