Научная статья на тему 'ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ АБИОТИК ВА БИОТИК ОМИЛЛАРГА МОСЛАШУВЧАНЛИГИ'

ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ АБИОТИК ВА БИОТИК ОМИЛЛАРГА МОСЛАШУВЧАНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

11
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қурғоқчилик / ўсимлик бўйи / поя / шўрланиш / касаллик / drought / plant height / stem / salinity / disease.

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — Камолова Ойгул Исламбек қизи, Жумашев Байрамбай Айдосович, Ҳожиев Хусан Соли ўғли, Алламбергенов Танжарбай Даўлетмуратович

Яратилган янги навларнинг касалликларга, ҳашоратларга, қурғоқчиликка,шўрланишгаташқи муҳитнинг ноқулайликларига чидамлилиги ва озиқ-овқат муаммосини ечишда ҳосилдорлик сифатини яхшилашда селекциянинг аҳамияти келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по агробиотехнологии , автор научной работы — Камолова Ойгул Исламбек қизи, Жумашев Байрамбай Айдосович, Ҳожиев Хусан Соли ўғли, Алламбергенов Танжарбай Даўлетмуратович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The importance of selection in improving the quality of the product in solving the problem of food and the resistance of the created new varieties to diseases, pests, drought, salinity, the discomforts of the surface environment are presented.

Текст научной работы на тему «ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ АБИОТИК ВА БИОТИК ОМИЛЛАРГА МОСЛАШУВЧАНЛИГИ»

ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ АБИОТИК ВА БИОТИК ОМИЛЛАРГА

МОСЛАШУВЧАНЛИГИ

Ойгул Исламбек кизи Камолова

^орацалпоFистон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялари институти

3-босцич талабаси

Байрамбай Айдосович Жумашев

^орацалпоFистон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялари институти ассистенти

Хусан Соли ^ли Х,ожиев

^орацалпоFистон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялари институти

2-босцич талабаси

Танжарбай Даулетмуратович Алламбергенов

^орацалпоFистон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялари институти доценти

АННОТАЦИЯ

Яратилган янги навларнинг касалликларга, хашоратларга, цурFOцчиликка,:шурланишгаташци мухитнинг ноцулайликларига чидамлилиги ва озиц-овцат муаммосини ечишда хосилдорлик сифатини яхшилашда селекциянинг ахамияти келтирилган.

Калит сузлар: цурFOцчилик, усимлик буйи, поя, шурланиш, касаллик.

ABSTRACT

The importance of selection in improving the quality of the product in solving the problem of food and the resistance of the created new varieties to diseases, pests, drought, salinity, the discomforts of the surface environment are presented.

Keywords: drought, plant height, stem, salinity, disease.

КИРИШ

Узбекистонда шоличилик хдм мух,им тармоц х,исобланиб, ах,олининг асосий озиц-овцат ресурсларидан бири ^исобланади. Расмий маьлумотларга кура охирги йилларда Узбекистон ресрубликасида бир гектардан олинаётган шоли ^осилдорлиги уртача 35-37 центнердан ошмаяпти. Бунга асосий сабаблардан бири сув тацчиллиги булса, иккинчидан бу экин турини бошца экин етиштириб булмайдиган дарёлар ёнбаFирларидаги ер ости суви юзага яцин жойлашган ботцоц ва унумсиз ерларда узуликсиз

November, 2023

https://t.me/ares uz

Multidisciplinary Scientific Journal

469

экиб етиштирилиши, ундан ташцари минерал yFигларнинг тавсия этилган турлари ва уларнинг микдорларини хамда и^ор агротехнологияларнинг кенг мицёсда цуланилмаслигидадир.

Республикамизда ер ва сув ресурсларининг чекланганлигини хисобга олиб, шоличилик самарадорлигини ошириш хамда республикада яратилган истицболли навларнинг биологик хусусиятларидан тулиц фойдаланишда илм-фан сохасида ишлаб чицилган янги самарали агротехнологияларни амалиётга кенг жорий цилиш хозирги куннинг долзарб масалалари хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 2 февралдаги "Шоли етиштиришни янада ривожлантириш чора тадбирлари тyFрисида"ги П^-4973 сон царори билан шоли етиштириш, сацлаш, цайта ишлашнинг узлуксиз ва самарали тизимни такомиллаштириш, ички истеъмол бозорини гуруч махсулотлари билан барцарор таъминлаш ва экспорт салохиятини ошириш, бу борада илмий тадцицот ишларини кучайтириш хамда шоли етиштиришда сувни тежайдиган технологияларни кенг цуллаш буйича аниц вазифалар белгиланган [1].

Шоли иссиц ва намсевар усимлик хисобланиб, у бузтупроцли ботцоц ерларда, утлоци-ботцоц, шурхоц тупроцларда, яъни механик таркибига кура OFир гил ва енгил цумлоц тупроцларда хам экиб хосил етиштирса булади [3]. Дон махсулотларини купайтиришда шоли катта ахамият касб этади, чунки шоли жахонда ахолининг асосий озиц-овцат махсулоти хисобланади. Экин майдони ва хосилдорлиги буйича шоли иккинчи уринни эгаллайди. Бугунги кунда шоли экини дунё буйича 150 млн гектардан ортиц майдонга экилади. Ялпи махсулот 573,7 млн тоннани ташкил этади.

Изланишлар дала шароитида 4 та вариант ва 3 та цайтарицда олиб борилди. Илмий тажрибаларда фенологик кузатишлар, биометрик улчамлар олиб борилди, махсулотнинг мицдори ва товарбоплиги аницланди. Лаборатория шароитида 1000 дона уруг массаси, униб чициш энергияси ва кугарувчанлиги урганилди.

ЙиFим-теримдан олдин, биометрик курсаткичларни аницлаш учун хар бир вариантдан 3 нуцтадан 1м майдондан боFламлар олинди ва бу боFламлардан цуйидагилар аницланди: Усимлик буйи, см; бошоцнинг узунлиги, см; хосилдор поя сони (дона); Бошоцдаги доннинг сони (дона); Бошоцдаги доннинг вазни, г.; туплаш даражаси; 1000 дона дон вазни, г. Олинган маълуматларга статистик тахлил Доспехов [2] методикаси буйича утказилди.

https://t.me/ares uz

November, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

470

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Тадцицотларимиз 2021-2022 йилларда ^орацалпоFистон Республикаси Нукус туманида жойлашган Дон ва шоли етиштириш илмий ишлаб чицариш бирлашмаси тажриба хужалигида Нукус-2, Нукус-70, Гулистон, Жайхун навларининг хосилдорлиги ва донининг сифат курсаткичлари урганилди. ^орацалпоFистоннинг ицлими кескин континентал булиб, циши совуц ва кам цор ëFади, ёзи эса цуруц ва иссицдир. Нукус туманида январда уртача хаво харорати -4,90С дан июль ойига бориб 28,70С гача узгаради. Кескин континентал ицлим туфайли, кунлик ва йиллик хаво харорати уртасидаги фарц анча каттадир. ^ишда хаво хароратининг энг паст курсаткичи -200С ва ёзда хаво хароратининг энг юцори курсаткичи 500С дан ^ам ошиб кетади. ^орацалпоFистон худудларида ëFингарчиликнинг сезиларли даражада фарц цилиши, хамда йилдан-йилга баъзи ицлим чул худудларда бошца суFориладиган ерларга нисбатан камайиб бормоцда. СуFориладиган ер майдонлари ривожланган Амударё дельтасида бир йиллик ëFингарчилик мицдори 2021-2022 йилларда 77 мм дан 121 мм гача ошган. Нукус туманидаги бир йиллик ëFингарчилик мицдори уртача 102 мм ни ташкил этади. Бу Узбекистон худудидаги энг паст курсаткичдир.

Шолини суFориш тартиби навнинг хусусиятлари, йилнинг цандай келиши, утмишдош экин, уFит ва гербицидларни цуллаш усуллари, сув билан таьминлайдиган ва кераксиз сувларни чицариб юборадиган сув иншоотларнинг режали фойдаланишига боFлиц булади.

Дозирги кунда шолипоялар икки: оцавали ва оцавасиз усулда суFорилади. ^орацалпоFистон Республикаси шароитида олиб борилган илмий изланишлар натижасидан маьлумки, мавжуд шоли етиштириш технологиясида иккала усулни цуллаганда хам шолипоялардаги сув харорати бир хил даражада сацланиб туради. Шу билан бирга оцавасиз усул цулланилганда зовурларда ортицча сув булмайди, бу эса тозалаш ишларини хажмини купайтиришнинг олдини олади, сувчиларни иш унумдорлигини ортиради.

Сувдан фойдаланишда оцавасиз суFориш усулини цуллаш мацсадга муофиц булиб, йиллик сув меьёрини 25-30%га тежаш имкониятини яратади. Бу усул цулланилганда шоли усув даврида барча сув чицарувчи цурилмалар ёпиц холатда булади. Оцавасиз суFориш усулини тупроцлари шурланмаган ёки кучсиз шурланган шароитларда муваффациятли цуллаш мумкин. Барча суFориш усулларида сув бериш тартиби ва унинг поллардаги цатлами тупроцнинг шурланганлик шароити, ёввойи утларга царши кураш усуллари хамда экиладиган навларнинг биологик хусусиятларига уЙFунлашиб бориши керак.

November, 2023

https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal

471

^орацалпоFистон шароитида об-хавонинг оптимал шароитларида шолининг уртача хосилдорлиги Нукус-2 навида 75-82 ц/га, Нукус-70 навида 80-85 ц/га, Гулистон навида 50-55 ц/га, Жайхун навида 85-90 ц/га ва донининг шишасимонлиги Нукус-2 навида 90%, Нукус-70 навида 90-95%, Гулистон навида 92-95%, Жайхун навида 98% ни ташкил цилади. Юцорида келтирилган шоли навлари устида олиб борилган тадцицотлар даврида ноцулай об-хаво ва сув танцислиги кузатилди хамда цуйидаги натижаларга эришилди: хосилдорлик буйича уртача курсаткич Нукус-2 нави 52 ц/га, Нукус-70 нави 55 ц/га, Гулистон нави 45 ц/га, Жайхун нави 60 ц/га ни ташкил цилди. Донининг шишасимонлиги Нукус-2 нави 87%, Нукус-70 нави 89%, Гулистон нави 91%, Жайхун нави 90% га тенг эканлиги намоён булди.

ХУЛОСА

Тажрибаларимиздан олинган якуний натижаларидан хулоса цилганимизда, шуни айтиш мумкинки ноцулай об-хаво ва сув танцислиги шоли навларининг хосилдорлигининг пасайиб кетишига олиб келиши, лекин донининг шишасимонлигини узида сацлаб цолиши исботланди. Шундай цилиб, шоличиликда сувдан тежаб фойдаланишда юцорида келтирилган чора-тадбирларга уз вацтида амал цилинса, шолидан олинадиган хосилни камайтирмаган холда, хар бир гектар хисобига сарф цилинадиган сувни тупроц турига ва шолининг экиладиган навларига цараб 5-9 минг м3 мицдорида тежаш мумкин. Шоличиликда сувдан тежаб фойдаланиш самарадорлиги шолини энг эртапишар, эртапишар ва уртапишар навларни экканда яна хам ортади.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 2 февралдаги "Шоли етиштиришни янада ривожлантириш чора тадбирлари туFрисида"ги П^-4973 сон царори.

2. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. М., Агропромиздат, 1985.

3. Зелинский Г.Л. Морфо-биологическое обоснование агротехники риса. Политематический сетевой электронный научный журнал Кубанского государственного аграрного университета (Научный журнал КубГАУ. 2012. -№03(077). С-1158-1193.

https://t.me/ares uz

November, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

472

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.