Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КЎРСАТКИЧЛАРИ'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КЎРСАТКИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

7
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нав / қурғоқчилик / шишасимон / шўрланиш / ҳашорат / касаллик / ҳосилдорлик / variety / drought / vitreous / salinity / pests / disease / fertility

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Рахат Мирзамуратович Хожанов, Бектурди Суюнбаевич Турдимуратов, Узақбай Турдибаевич Байназаров

Шоли дони бошқа донларга солиштирганда, пишиш даврида ўрим-йиғим, ташиш, йиғиб олингандан сўнг донга ишлов бериш ва сақлаш даврида ноқулай шароитларга тушганда кўпинча ҳар хил макро ва микрошикастликлар пайдо бўлиши кузатилади, натижада уларнинг технологик кўрсаткичлари айниқса бутун гуруч чиқимини кескин пасайтиб юборади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по естественным и точным наукам , автор научной работы — Рахат Мирзамуратович Хожанов, Бектурди Суюнбаевич Турдимуратов, Узақбай Турдибаевич Байназаров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Compared to other grains, when rice grain is exposed to unfavorable conditions during ripening, harvesting, transportation, post-harvest grain processing and storage period, many different types of macro and micro damages are observed, thus their technological indicators drastically reduce the output of rice.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КЎРСАТКИЧЛАРИ»

КОРА^АЛПОГИСТОН ШАРОИТИДА ЕТИШТИРИЛГАН ШОЛИ НАВЛАРИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КУРСАТКИЧЛАРИ

Рахат Мирзамуратович Хожанов

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Бектурди Суюнбаевич Турдимуратов

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Узакбай Турдибаевич Байназаров

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

АННОТАЦИЯ

Шоли дони бошка донларга солиштирганда, пишиш даврида урим-йигим, ташиш, йигиб олингандан сунг донга ишлов бериш ва саклаш даврида нокулай шароитларга тушганда купинча хдр хил макро ва микрошикастликлар пайдо булиши кузатилади, натижада уларнинг технологик курсаткичлари айникса бутун гуруч чикимини кескин пасайтиб юборади.

Калит сузлар: нав, кургокчилик, шишасимон, шурланиш, хдшорат, касаллик, хосилдорлик.

ABSTRACT

Compared to other grains, when rice grain is exposed to unfavorable conditions during ripening, harvesting, transportation, post-harvest grain processing and storage period, many different types of macro and micro damages are observed, thus their technological indicators drastically reduce the output of rice.

Keywords: variety, drought, vitreous, salinity, pests, disease, fertility.

КИРИШ

Бугунги кунда бозор иктисодиёти шароитида янгидан яратилган шоли навлари юкори хосил туплаши билан бир вактда донининг технологик сифат курсаткичлари, озик-овкат ва кулинариялик хоссалари жахон бозори талаблари мос равишда юкори курсаткичларга эга булиши лозим.

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

235

^ишлок хужалиги йилдан-йилга жадал ривожланиб бормокда. Бу жараёнда Юртбошимиз рахбарлигида сохада бозор реформаларини кенгайтириш натижасида, кайта ишлаш ва экспорт инфратузилмасининг ривожланиб бораётганлиги, соханинг давлат томонидан куллаб-кувватланишининг замановий инновацион сув ва ресурсларни тежайдиган технологияларнинг жадал тарзда кириб келаётганлиги, эришилаётган юкори натижаларда асосий уринни эгалламокда [1].

Дунё бозорида шолининг энг кимматлиси узун гуручли юкори шишасимонликка эга булган навлари хисобланади. Бугунги кунда ер ва сув ресурсларининг чекланганлигини хисобга олиб, шоличилик самарадорлигини ошириш хамда республикада яратилган истикболли навларнинг биологик хусусиятларидан тулик фойдаланишда илм-фан сохасида ишлаб чикилган янги самарали агротехнологияларни амалиётга кенг жорий килиш хозирги куннинг долзарб масалалари бири хисобланади [4].

Истикболли шоли навларини куз билан куриб бахолаганда биринчи навбатда кузга ташланаётган курсаткичларга доннинг шакли ва унинг улчами киради. Доннинг шакли доннинг узунлининг энига нисбати буйича хисобланади.

Барча давлатларда шоли навлари узун гуручли, уртача узунликдаги ва калта юмолак гуручли навлар булиб булинади. Узун донли сортларда доннинг узунлиги (L) энини (b) нисбати (Lb=3) учдан юкори. Уртача донли навларда бу курсаткич 2,0 - 2,9 га тенг булади, юмалок донли навларда 1,6 - 2,0 га тенг. Шоли донининг технологик курсаткичлари, навдорлик белги булиб, уларга доннинг шакли, йириклиги, кобиклиги, тиник ва шишасимонлиги, синишга мойиллиги, умумий хосилнинг (ёрма), шундан бутун гуручнинг чикими буйича бир-биридан ажралиб туради [2,3].

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ерни тайёрлашда - дастлаб майдон бегона утлардан тозаланиб, 1 сотих майдонга 180-200 кг (10 сотихга 1,8-2 т) чириган, тоза гунг солинди. Ер 15-20 см чукурликда юмшатилиб, йирик кесаклар майдаланди, яхшилаб текислангач пол олинади ва сув бостирилди. Экишдан олдин челлар 4-6 см калинликда сув билан бостирилади. Кдторлар ораси 15 см, уялар ораси 10 см, хар бир уядаги уруг сони 3-4 та. Экилгандан кейин полдаги сув сатхи 10-15 кун давомида 5-8, кейинчалик 10-12 см булиши керак. Шоли азотли (карбамид, сульфат аммоний), фосфорли (аммофос) ва калийли угитлар билан уч марта озиклантирилади. Вегетация даврида 1

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

236

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

сотихга 0,4 кг (10 сотихга 4 кг) меъëрдa биринчи озикдaнтириш, ^4aT 8-9 Ta бaрг чикaргaндa 1 сотихга 0,3 кг (10 сотихга 3 кг) меъëрдa иккинчи озикдaнтириш Ba бошоклвш дaвридa 1 сотихгa 0,3 кг меъëрдa учинчи озикдaнтириш yткaзилaди. Шоли мвйдони бегонa yтлaрдaн доимий рaвишдa тозaдaб тyрилaди.

НAТИЖAЛAP ТАХЛИЛИ

Тaдкдкотлaр олиб боришимиздж aсосий Ma^caA, шоли нaвлaри донининг технологик кyрcaткичлaри бyйичa бaхолaниб тaхлил килиш Ba энг яхши нaтижaгa эгa бyлгaн нaмyнaдaрнинг моcлaшyвчaнлиги yргaниш

Ургвнилган нaвлaр донининг технологик кyрcaткичлaри бyйичa бaхолaниб твхлил к,илингaнимиздa энг яхши ^тж^та эгa бyлгaн нaмyнaдaр бизнинг шaроитимизгa моcлaшгaнлигини кyрcaтди.

Олингaн мaълyмотлaргa кaрaгaндa тaнлaб олингж нaвлaр донининг тиниклиги Ba кобиклилиги кyрcaткичдaри бyйичa кониккорли микдорга эгa экaнлиги мaълyм 6улди.

Энг yтa кобикли шишacимон гуручли нaвлaргa Сaнaм, Жвйхун, Гулситон нaвлaри кирaди. Бу кyрcaткич aндозa нaвлaрдa 17 - 19 % орaлиFидa 6улди. Нaвлaр донининг кобиклилиги кyрcaткичи кaнчa юкори бyлca, yлaрдaн шyнчa умумий ëрмa чиккими микдори там 6улиши илмий жихaтдaн иcботлaнгaн.

Илмий тaдкдкотлaрдa шоли дони к^нч^т йирик бyлca, унинг кобиклилик микдори шунчадик кaм бyлaди. Бизнинг тaжрибaдaримиздa Ургaнилaëтгaн шоли нaв нaмyнaдaримиздa хaм шyндaй конуният caкдaниб колди. Ута кобикли нaв нaмyнaдaрининг умумий хосили (ëрмacи) чикими к&лин кобикли нaвлaргa cолиштиргaндa aнчa куп 6улди. Доннинг ккобиклилик кyрcaткичи нaвдорлик белгиси булиб, доннинг гул коб^ининг умумий хосилининг микдорига ниcбaти фоиз хиcобидa aникдaниб yргaнгaнимиздa бу кyрcaткичнинг микдори 16,0% дж 20% орaдиFидa булди.

Шоли донининг синиш дaрaжacининг микдори нaвдорлик белги булгани билaн бу кyрcaткичгa тaшкд мухитнинг хaмдa шолини экиб пaрвaришлaш технологияси кaттa тaъcир кyрcaтaди. Бу кyрcaткич тaнлaб aжрaтиб олингaн нaвлaрдa хaрхил микдордa булиб нaвдорлик белги этанлиги aникдaнди.

https://t.me/ares uz

Multidisciplinary Scientific Journals

September, 2023

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

Технологии сифат курсаткичлари

120 -

100 в

80 60 40 20 0

НУКУС-2 ГУЛЗАР ГУЛИСТАН САНАМ ЖАЙХУН

Дон крбиклиги Шишасимонлиги Чик,ими

Расм.1. Шоли навларида сифат курсаткичларининг тах,лили Шоли донининг технологик курсаткичлари ичида синиб ёрилиши гуручнинг шлифовкаланганда уларнинг эндоспермасининг зичлигининг механик таъсирга чидамлилигини белгиловчи курсаткич булиб хисобланади.

Шоли дони бошка донларга солиштирганда, пишиш даврида урим-йигим, ташиш, йигиб олингандан сунг донга ишлов бериш ва саклаш даврида нокулай шароитларга тушганда купинча хар хил макро ва микрошикастликлар пайдо булиши кузатилади, натижада уларнинг технологик курсаткичлари айникса бутун гуруч чикимини кескин пасайтиб юборади.

Урганилаётган шоли навлари бу курсатичнинг микдорига караб Оролбуйи худудида канака мослашганлигини аниклашга булади. Чунки, бозор иктисодиёти шароитларида шоли донини кайта ишловчи корхоналар шоли донининг технологик курсаткичларига юкори талаб куймокда. Айникса, синиб ёрилиши кам, эндоспемаси тигиз тиник шишасимон гуручли навларни юкори бахолайди. Сабаби, бундай гуручларнинг кулинариялик бахоси яхши булиб, бир-бири билан ёпишиб колмайди, яхши бир текис ёйилиш, сув синдириш ахамиятига эга, тами ва мазаси жуда яхши булади. Урганилган нав намуналарининг шишасимонлиги 85% дан 100% оралигида булди (расм-1.).

Бизнинг танлаб ажратиб олиб урганган навларимизнинг умумий хосил чикими 70% дан 76% оралигида булди. Бу курсаткич буйича энг яхшиси Санам ва Алмаз навларида кузатилди. Нав намуналарини бахолаганимизда асосий курсаткич умумий хосил чикими (ёрма) ва ундан бутун гуруч чикими булиб хисобланади.

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

238

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

ХУЛОСА

Шоли навлари донининг кобиклилиги, шишасимонлиги, синиб ёриловчанлик курсаткичларининг барчаси деярли умумий хрсил чикимига (ёрма), шу жумладан бутун гуруч чикимига уз таъсирини курсатиши аникланди.

Барча технологик курсаткичларини хдсобга олиб кимматли-хужалик белгилар юкори булган нав яратиш максадида ушбу нав намуналарини ота-она жуфтларни чатиштириш ишларини олиб боришда фойдаланишни тавсия этамиз.

REFERENCES

1. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi "Sholichilikni rivojlantirishga doir qoshimcha chora-tadbirlar togrisida"gi 986-sonli qarori.

2. Костылева Л.М., Францева Н.В. Анализ взаимосвязи между признаками, характеризующими технологические свойства зерна и крупы риса. // Вестник аграрной науки Дона. 2(13), 2013, С. 68-73.

3. Плешкова Б.А. Качество рисового зерна. // М. «Колос». 2007. 84 с.

4. Эгамназаров А. Шоли сувни хуш куради. // Ж. "Узбекистон кишлок хужалиги". Тошкент, 2005. №7.17 б.

https://t.me/ares uz

Multidisciplinary Scientific Journals

September, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.