Научная статья на тему 'ШОЛИ НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИНГ ДОН ҚОБИҚЛИЛИГИ ВА ШИШАСИМОНЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ШОЛИ НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИНГ ДОН ҚОБИҚЛИЛИГИ ВА ШИШАСИМОНЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
481
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Ключевые слова
шоли дон / гуруч / фоиз / ҳосил / пўстлилик / ялтироқлилик / сифат / шишасимонлик / рувак / нав.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Сафаров А.А., Давлатов Ж.Ш., Сайдуллаева М.Э.

Ушбу мақолада шоли навларининг дони сифатига қўйиладиган талаб бўйича тадқиқотлар олиб борилган бўлиб доннинг қобиқлилиги ҳосилда тўла қимматли ва яхши пишган дон бўлиши ва доннинг ялтироқлигига қўлланилган етиштириш агротехнологияларининг таъсир қилиши ўрганилган. Шоли донининг сифат кўрсаткичларига тажрибада танлаган навларда баҳорда йилнинг келишига қараб апрель ойининг учинчи, май ойининг биринчи ўн кунлигидан кечиктирмай экилганда шолининг пўстлилиги кам, шишасимонлиги юқори бўлиши аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШОЛИ НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИНГ ДОН ҚОБИҚЛИЛИГИ ВА ШИШАСИМОНЛИГИГА ТАЪСИРИ»

Received: 2 September 2022 Accepted: 18 September 2022 Published: 30 September 2022

Девдончилик

ШОЛИ НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИНГ ДОН ЦОБИЦЛИЛИГИ ВА ШИШАСИМОНЛИГИГА ТАЪСИРИ

Сафаров A.A. \ Давлатов Ж.Ш.2, Сайдуллаева М.Э.3

'к;ишлок;хужалик фанлари буйича фалсафа доктори, доцент asqar_safarov@mail.ru

2магистрант,

Зталаба, ТошДАУ

Аннатоция. Ушбу ма^олада шоли навларининг дони сифатига куйиладиган талаб буйича тад^ик;отлар олиб борилган булиб доннинг крби^лилиги хрсилда тула к;имматли ва яхши пишган дон булиши ва доннинг ялтирок;лигига цулланилган етиштириш агротехнологияларининг таъсир щилиши урганилган. Шоли донининг сифат курсаткичларига тажрибада танлаган навларда ба^орда йилнинг келишига ^араб апрель ойининг учинчи, май ойининг биринчи ун кунлигидан кечиктирмай экилганда шолининг пустлилиги кам, шишасимонлиги юцори булиши ани^ланган.

Таянч сузлар: шоли дон, гуруч, фоиз.^осил, пустлилик,ялтирок;лилик, сифат, шишасимонлик, рувак, нав.

Кириш. Шоли экини ер юзидаги энг Кадимги экинлардан бири булиб, дунё а^олисининг учдан бир к;исми учун асосий озук;а манбаи х,исобланади ва тропик келиб чик;ишига карамай, муътадил худудларда кенг таркалган. АЦШ ^ишлок; хужалиги депертаменти (ШОА) маълумотларига Караганда, 2019 йилда дунё буйича 765,6 млн. тонна, жумладан, Хитойда - 224,6 млн.т, Х,индистонда - 176,9 млн.т, Индонезияда - 56,1 млн.т, Бангладешда - 54,6 млн.т, Вьетнамда - 43,5 млн.т, Таиландда - 31,5 млн.т, Бирмада - 20,5 млн.т, Филиппинда - 18,4 млн.т, Японияда -12,0 млн.т, Покистонда - 11,5 млн. тонна шоли х,осили етиштирилган.

Дунёда шоли етиштирувчи бир ^атор ривожланган давлатларда ози^-овк;ат хавфсизлигини таъминлаш максадида тупро^-и!ушм шароитларига мое навларни яратиш, танлаш, о^илона жойлаштириш, етиштиришнинг илгор ресурс тежамкор технологияларни илмий асосланган холда куллаш эвазига дон сифати яхшиланиб юцори ^осилдорликка ва и^тисодий самарадорликка эришилмокда.

Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2018 йил 16 январдаги "Мамлакатнинг озик-овк;ат хавфсизлигини янада таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ 5303-сон Фармони, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 29 мартдаги 259-сонли "2019 йил х,осили учун кишлок; хужалик экинларини окилона жойлаштириш ва мах,сулот етиштиришнинг прогноз хажмлари

тугрисида"ги ва 2019 йил 12 декабрдаги 986-сон "Шоличиликни ривожлантиришга дойр кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги К^арорларида х,амда бошк;а меъёрий-хувд'кий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадки^отлари муайян даражада хизмат к;илади.

Тадкицот услублари. Шоли дони к;оби1у1илиги уруглар намунасидан уртача 5 г дан тортиб олиш йули билан анинушнди. Х,ар бир намунадаги доннинг кобиги пинцет билан эх,тиёт ^илиб ажратиб олинди, сунгра ажратилган к;обик; ва тозаланган дон алох,ида-ало^ида тортилиб, уларнинг массаси намунанинг умумий массасига нисбатан фоиз х,исобида аник;ланди.

Шоли донининг шишасимонлигини аник;лашда шоли дони намунасидан каторасига 100 та дон санаб олиш йули билан аникланди. Сунгра фаринотомга 50 та гуруч дони солиниб, улар пичок; билан кундалангига кесилади.

Кесилган донларнинг пастки ярмидан ялтиро^ донда эндосперм бутунлай ялтирок булди ёки унли ядро дон кундаланг кесимининг 25 фоизни ташкил к;илди. Унли донда эндосперм бутунлай унли булди ёки унли ядро дон кундаланг кесимининг 75 фоизни ташкил этди. Долган 50 та намуна шолининг шишасимонлиги х,ам шундай тартибда аникланди.

Шоли етиштиришни купайтириш гуруч сифатини ошириш билан бевосита боглик;, агарда шоли дони коби1ушлигини ва шишасимонлиги 1 % га камайтирилса, кушимча равишда шоли х,осил олиш имконияти

N3 [5] 2022 Agro Inform

яратилади [1, -80 б.].

Шоли рувагидаги бошо^чалар ^ултигининг ранги гулк;обик;к;а мое булади. Бошок;ча ^обиги ва гулк;обик;нинг бошок;ча вазнига нисбати цобикдорлик деб аталади. Коби^лилик шолининг навига боглик; булиб, мамлакатимизда етиштириладиган навларнинг ^обикутилик даражаси 17-20 % ни ташкил к;илади [2, -124 б.].

Шоли дони сифатига энг катта талаб ^уйилади, бу уз навбатида к;обикдилиги, Хосилда тула ^имматли ва яхши пишган дон булиши, доннинг ялтиро^лигига таъсир ^илади. Бу сифат курсаткичлари бизнинг танлаган навларимизда яхши натижани берди.

Ок^анмаган шолининг пустлилиги [гул ва бошо^ча к;обик;лари вазнининг оцланмаган дон вазнига нисбати % х,исобида] 14-35 % орасида

кучли узгариб туради, бизда экиладиган навларда уртача 17-20 % ни ташкил к;илади. Гуруч дони кесиги бутунлай ялтирок; ёки ичида бирмунча ривожланган унли ядро булади. У дон кунгдаланг кесигининг 60 % гача ^исмини эгаллайди [1, -28-29 б.; 3, -15 б.].

Шоли етиштиришни купайтириш гуруч сифатини ошириш билан бевосита боглик. Доннинг ^обиклилиги фак;ат 1 фоизга камайганда ва шишасимонлиги 1 фоизга оширилганда давлатга ^ушимча равишда гуруч топшириш имконияти мавжуд булади. Доннинг боища сифат курсаткичларини яхшилаш, ёрилишини, аралашган ^изил, сарик„ пишмаган ва боцща дон микдорини камайтириш йули билан кушимча шоли чик;иши ортади. [1,-28-29 б.]

1-жадвал

Шоли навлари донининг к;обиклилиги ва шишасимонлигига экиш муддатлари ва меъёрларининг таъсири (Тошкент вилояти, 2020-2022 йй.)

Экиш муддатлари Экиш меъёри, дона/га Цобик^илиги, фоиз Шишисимонлиги, фоиз

«УзРОС-7-13»

25.IV (назорат) 4 млн 16,6 92,1

5 млн 16,8 90,6

6 млн (назорат) 17,0 89,2

5.V 4 млн 16,8 90,4

5 млн 16,8 88,7

6 млн 16,8 86,7

15.V 4 млн 16,8 90,1

5 млн 16,7 87,3

6 млн 16,9 84,3

«Мустак;иллик»

25.IV 4 млн 15,2 93,7

5 млн 15,6 92,4

6 млн 16,5 90,5

5.V 4 млн 15,1 91,8

5 млн 15,9 88,1

6 млн 17,0 87,3

15.V 4 млн 15,6 91,0

5 млн 15,8 88,2

6 млн 16,7 86,1

Agro Inform N3 [S] 2022

Иккита параллел аншутш уртасида фарк 5 фоиздан ошмади, шишасимонлик фоиз билан ифодаланди. Тад^ицотлар давомида усимлик донининг к;обиклилига ва шишасимонлиги аниклаб борилди (1-жадвалга царанг).

Тажрибаларда олинган уртача уч йиллик маълумотларни тахлил к;илиш жараёнида шунга эътибор бериш мумкинки, шолини кечпишар «УзРОС-7-13» ва «Мустак;иллик» навларини турли муддатларда ва меъёрларда экилган вариантлардаги донининг

цобиклилиги ва шишасимонлиги юцорилиги билан тавсифланади.

Тошкент вилояти шароитида 25 апрель экиш муддатида шолининг «Муста^иллик» нави тулик; тупланиш даврида гектарига 4, 5 ва 6 млн. дона экилган вариантларда уртача мутаносиб равишда энг кщори 15,1-16,7 фоиз к;обиклилик булган булса, тажрибанинг назорат «УзРОС-7-13» навида ушбу курсаткичлар барча экиш муддатлари ва меъёрлардаги вариантларда 16.6-16,9 фоиз кобиклиликни ташкил этди.

Тошкент вилояти шароитида 25 апрель экиш муддатида шолининг «Мустак;иллик» нави тулик; тупланиш даврида гектарига 4, 5 ва 6 млн. дона экилган вариантларда уртача мутаносиб равишда энг юк;ори 86,1-93,7 фоиз дони шишасимон булган булса, тажрибанинг назорат «УзРОС-7-13» навида ушбу курсаткичлар барча экиш муддатлари ва меъёрлардаги вариантларда 84,3-92,1 фоизни ташкил этди (1-жадвалга к;аранг).

Тажрибаларда олинган уртача уч йиллик маълумотларни тахлил к;илиш жараёнида шунга эътибор бериш мумкинки, шолини кечпишар «УзРОС-7-13» ва «Муста^иллик» навларини эрта муддатларда ва 4-5 млн дона/ га экиш меъёрларда экилган вариантлардаги донининг к;оби!ушлиги кам шишасимонлиги эса юк;орилиги билан тавсифланди.

Хоразм вилояти шароитида 30 апрель асосий экин сифатидашолининг «Муста^иллик» нави гектарига 4, 5 ва 6 млн. дона экилган вариантларда уртача мутаносиб равишда энг юк;ори 15,1-16,5 фоиз к;обиклилик булган булса, тажрибанинг назорат «УзРОС-7-13» навида ушбу курсаткичлар барча экиш муддатлари ва меъёрлардаги вариантларда 15,6-16,7 фоиз Кобиклиликни ташкил этди.

Хоразм вилояти шароитида 30 апрель асосий экин сифатидашолининг«Муста^иллик» нави тулик; тупланиш даврида гектарига 4, 5 ва 6 млн. дона экилган вариантларда уртача мутаносиб равишда энг юк;ори 86,2-96,1 фоиз дони шишасимон булган булса, тажрибанинг назорат «УзРОС-7-13» навида

ушбу курсаткичлар барча экиш муддатлари ва меъёрлардаги вариантларда 85,8-94,1 фоизни ташкил этди (2-жадвал).

Бирок^экишмуддатларивамеъёрларининг шолини кечпишар «Мустациллик» навини 30 апрель гектарига 4 млн. дона зичликда экилган вариантда энг кам к;обиклилик 15,1 фоизни ташкил килиб, назорат экиш меъёрига нисбатан 1,1 фоизга шишасимонлиги 5,0 фоиз юк;ори булди.

Лекин, тадк;икот натижаларига кура, энг юк;ори к;обик;лиликни кечпишар шоли навларини Тошкент вилояти шароитида Назорат «УзРОС-7-13» навини 15 май гектарига 6 млн. донадан экилган вариантда 16,9 фоизни шишасимонлиги энг юк;ори курсаткич Хоразм вилояти шароитида «Мустакиллик» навида 20 май экиш муддати 6 млн дона/га экиш меъёрида доннинг к;обиклилиги 16,5 фоизни, шишасимонлигининг энг паст курсаткичи 86,2 фоиз булди.

Тошкент вилояти шароитида етиштирилган кечпишар шоли навларининг дони коби^лилиги ва шишасимонлик курсаткичлари Хоразм вилояти шароитига нисбатан «УзРОС-7-13» навида к;обиклилик 0,5-1 фоиз, шишасимонлик 1,-2,0 фоизга, «Мустакиллик» навида к;обиклилик даражаси орасида сезиларли фарк; кузатилмаган булса, шишасимонлиги 4 млн дона/га экиш меъёри, 30 апрель экиш муддатида 2,4 фоизга юк;ори булди.

Экиш муддатлари усимликларнинг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсир курсатиб к;олмасдан, доннинг сифат курсаткичларини ^ам белгилайди. Юк;орида курганимиздек, кеч экилган усимликлаР х,осилдорлиги пасайиб, дони майда булди, 1000 та доннинг вазни хам камайиб кетди.

Бу эса дон сифатини кеч экилган усимликларда агротехник усулларни 1^уллаш йули билан яхшилаб булмаслигини курсатади. Шишасимонлик навнинг узигагина хос хусусият булиб, лекин бухусусиятусимликнинг устириш шароитига ^ам боглик. Доннинг шишасимонлиги юкори булса гуручнинг чик;иши куп булади. Доннинг шишасимонлиги тупрокда нам куп булиб, азот етишмаганда камаяди. Бу хусусият йилнинг келишига, экиш муддатига, угитларнинг кулланилишига х,ам богли^ булади. Тажрибаларда экишнинг кечикиши шишасимонликни 6-9 % пасайишига олиб келиши аникланди.

2-жадвал

Шоли навлари донининг к;обиклилиги ва

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

шишасимонлигига экиш муддатлари ва меъёрларининг таъсири (Хоразм вилояти, 2020-2022 йй.)

Экиш муддатлари Экиш меъёри, дона/га К^обик;лилиги, фоиз Шишасимонлиги, фоиз

«УзРОС-7-13»

30.IV (назорат) 4 млн 15,6 94,1

5 млн 15,9 93,6

6 млн (назорат) 16,2 91,1

Ю.У 4 млн 15,8 93,4

5 млн 16,1 92,7

6 млн 16,4 90,3

20.У 4 млн 16,0 89,3

5 млн 16,5 87,9

6 млн 16,7 85,8

«Мустак;иллик»

30.IV 4 млн 15,1 96.1

5 млн 15,2 94.4

6 млн 15,8 94.1

Ю.У 4 млн 15,3 94.3

5 млн 15,7 92.7

6 млн 16,0 93.2

20.У 4 млн 15,6 90,2

5 млн 15,9 88,9

6 млн 16,5 86,2

Етиштирилган ма^сулотнинг яна бир сифат курсаткичи з^ам унинг шишасимонлиги булиб, бу курсаткич навнинг биологикхусусиятларига хосдир. Аммо тадк;ик;отлар натижасига кура берилган

экиш муддати гуручнинг шишасимонлилик ва пучлилик курсаткичига к;исман таъсир курсатди. Бунга асосий сабаб, шоли етиштиришда асосий етиштирилган ^осилни ён шохлар ^исобига тугри келиши ва улар усув даври охирида тулик; пишиб етилмаслиги х,исобига «Мустак;иллик» навида бир хил экиш муддатида экиш меъёрлари 4-6 млн дона/ га экилганда 1-4 %, «УзРОС-7-13» навида 3-4 % олинган ма^сулотнинг шишасимонлигини пасайиши кузатилди.

Бунга асосий сабаб тажриба олиб борилган йилларда август-сентябрь ойларида ^аво-х,арорати ва х,авонинг нисбий намлиги олдинги

йиллар ва уртача куп йиллик курсаткичларга нисбатан юк;орирок; келганлигини к;айд этиш лозим.

Хулоса цилиб айтганда, кечпишар шоли навларини бах,орда йилнинг келишига к;араб апрель ойининг учинчи, май ойининг биринчи ун кунлигидан кечиктирмай экилганда шолининг пустлилиги кам, шишасимонлиги юк;ори булиши аникланди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Чирков В.Н. ва боцщалар. Шоличилик, Т.:Ук;итувчи,-1977. 28-29-80 б

2. Атабоева Х.Н., ОДодирхужаев Усимликшунослик Т. Янги аср авлоди-2006 124

б

3. Исхаков Т.Э. Влияние срока сева на рост, развитие и продуктивность некоторых

сортов риса в условиях Ташкентской области. Автореф. дисс. канд. с-х. наук.-Ташкент, 1969, с 15.

Agro 1п1'(]ГШ N3 [3] 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.