CC BY
0SHAXS SENSO TARBIYASINI TASHKIL ETISH - IJTIMOIY PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA
Parmonova Laylo Ilxomovna
Qarshi davlat universiteti doktoranti parmonovalaylo@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.11183288
Annotatsiya. Bu maqolada shaxs sensotarbiyasini tashkil etishni ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida muhokama qilinadi. Shaxsning his-tuyg'ularining, mavqey-raqamlari va g'amxo'rliklarining o'zaro aloqasi, ijtimoiy mavqe va muhit bilan bog'liqlikni o'rganish, shaxsning ijtimoiy mavqeyini va muhitga moslashtirishning muhimligi, shuningdek, bu tashkil etish jarayonining shaxsga yoki jamiyatga qanday o'tkazilishi, uning o'ziga xos xususiyatlari va afzalliklari, ijtimoiy tarbiya jarayonida o'rnini qanday ega bo'lishi ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: bolalar, shakl, rang, hissiy rivojlanish, ta'lim, rivojlanish, psixologiya, rivojlanish, buyum, munosabat, rivojlantirish, qobiliyat, tarbiyalash, maqsad, mazmuni, o'rgatish, o'quv, vazifalar, amaliyot, faoliyat, teshik, mavjud bo'lgan, individual, ta'lim, mehnat.
O'zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik jamiyat qurish yo'lidan borar ekan, o'z fuqarolarining ayniqsa, yangi jamiyat barpo etishga bel bog'lagan, o'sib kelayotgan yosh avlodning barkamol bo'lib voyaga yetishiga alohida e'tibor qaratmoqda. Tabiiyki, hozirgi ta'lim islohotlari sharoitida ham barkamol shaxs tarbiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ilk va maktab bolalarni buyumlarning shakli, katta-kichikligi va rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu xossalarni to'g'ri idrok qilish ko'nikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik to'g'ri yo'lga quyilsa bolalarning nafaqat aqliy tarbiyasi, balki estetik, jismoniy va xatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli bo'ladi, ya'ni bolaning umumiy rivojlanishi samarali kechadi. Masalan: Maktab yoshidagi bola shakli va barglariga qarab ikki xil gulni bir-biridan farqlay oladimi, bu gullarning shakli va rangini chizayotgan rasmida aks ettira oladimi, bularning hammasi ma'lum darajada bolaning idrok qilishning qanchalik rivojlanganiga bog'liq bo'ladi.
Bolaning hissiy rivojlanishini o'rganish ko'p yillar davomida xorijiy va mahalliy tadqiqotchilar e'tiborini tortadigan klassik ilmiy masalalardan biridir.
XIX-XX asrlardagi psixologik-pedagogik adabiyotlarda "hissiy organlarni rivojlantirish va tarbiyalash", "sensomorikani tashkil etish", "hissiy qobiliyatlarni rivojlantirish va tarbiyalash" kabi atamalar keng tarqalgan.
Har bir turdagi hissiy axborot o'ziga xos "sezuvchanlik" turiga, o'z sensorli tizimiga mos keladi. Bola hayotining ikkinchi va uchinchi yillarini qamrab olgan erta bolalaik davridagi hissiy rivojlanishning inson haytidagi ahamiyati beqiyos. Ushbu davrda shakllanadigan psixologik neoplazmalar insonning yanada rivojlanishi va faoliyatiga ta'sir qiladi. Bu yosh hissiy organlarning ishini yaxshilash, g'oyalarni to'plash uchun eng qulaydir.
Sensor jarayonlari, ayniqsa, ilk bolalik davrida alohida ahamiyatga ega bo'ladi, chunki voqealikdagi narsa va hodisalarning shakli, katta-kichikligi, rangi va boshqa xossalarini to'g'ri va aniq idrok qilish qobiliyati ayni shu ilk va maktabgacha tarbiya yoshi davrida tez rivojlanadi. Shuning uchun ham ilk bolalik davrini o'rganguncha mashhur rus tadqiqotchilari M.Aksarina ilk bolalik davrini "sensor taraqqiyotining oltin davri" deb ataydi va bolalarda sensor madaniyatni
ular hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq shakllantirib borish zarurligini alohida ta'kidlaydi. Hozirgi psixologik va fiziologik tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, idrok o'ziga xos mo'ljallovchi harakatdan iborat faol jarayon bo'lib, u buyumlarni tekshirishga, uning xususiyatlarini va xossalarini aniqlashga qaratilgan. L.A.Venger ta'kidlashicha bola ikki-uch yoshida o'zining sensor rivojlanishda muhim qadam qo'yishi lozim, ya'ni u buyumlar o'rtasida, ularning shakli, katta-kichikligi, bo'shliqdagi holati, rangi va boshqa xossalari bo'yicha mavjud bo'lgan munosabatlarni belgilab chiqishi o'rgatilishi kerak .
Maktab yoshdagi bolalar rasm chizish, qog'oz va matodan qirqib narsa yasash va loy yoki plastilindan biror narsa yasash vaqtida, avvalo bu narsalarni shaklan farqlay olishlari kerak. Bolalar 3-4 oyligidayoq hajmli shuningdek, yassi narsalarni tekshirish va ularning xossalarini aniqlash qobiliyatlari ancha keyinroq bolaning individual rivojlanishi jarayonida vujudga keladi.
• Aytilgan narsalarni faqat rasmlardagina emas balki, real voqelikda ham ko'rsatish juda foydalidir. Biz o'z tajribamizda ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni sensor tarbiyalash to'g'risida pisixologiyada ilgari surilgan fikrlarga, ya'ni narsalarning xossalarini tekshirishning umumlashtirilgan usularini shakllantirish yuzasidan bir maqsadni ko'zlab ish olib borish va ularni umumiy tarzda ishlab chiqilgan sensor etalonlar, shaxsning xissiy tajribasini tizimlashtirish vositalari bilan taqqoslash asosida aniqlash zarurligi haqidagi fikrlarga tayandik. Tajribaning konkrent vazifalari quyidagilardan iborat:
• bolaning narsalarni ko'rish vositasida tekshirish va shakliga qarab taqqoslash usullarini o'zlashtirish prinsipi jihatidan mumkinligi shuningdek, xossasiga (bir xil, har xil) qarab narsalar o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash mumkinligi masalasiga qarab chiqish;
• narsalarning shaklini tekshirish va hisobga olish usullarini samarali o'rgatish shartlari va yo'llarini amaliy topshiriqlarning tillarini o'rganish;
• ta'limning buyumlar bilan ishlash usullarini takomillashtirishga, bolaning sensor tarbiyasi darajasini oshirishga ko'rsatadigan ta'sirini kuzatish.
Bir yoshu uch oylik bolalar esa katta yoshdagilarning kub yoki sharni olish haqidagi talablariga to'g'ri javob bera boshlaydilar, kub va sharga quvonib, qo'l cho'zadilar. Bu mashg'ulotda bolalarning dastlabki harakatlarini analiz qilish ilmiy jihatdan qiziqish uyg'otadi. Yuqorida aytib o'tilganidek, ayrim bolalar teshik qanday bo'lsa ham figurani darhol unga yaqinlashtiradilar. Masalan, agar bola birinchi galdayoq sharni dumaloq teshikchaga yaqinlashtirib, undan o'tkazib yuborganda qanchalik quvongan bo'lsa, shu sharning o'zini kvadrat teshikka olib borib, uni o'tkazish uchun zo'r berib urinadi, lekin uni boshqa dumaloq teshikka sira qiynalmasdan solishi mumkin, sensor tarbiyaning mazmuni o'z ichiga tevarak-atrofdagi hamma sensor belgilarni qamrab oldi. Bu topshiriqlarning barchasi bolalarning faoliyatlari orqali amalga oshirildi va turli sensor asosga egadir. Maktab yoshidagi bola ranglarni farqlash, ularning nomini aytishga o'rgatiladi, ularda rang-tuslar va buyoqlarni aralashtirish natijasida yangi rang yoki tuslar paydo bo'lishi to'g'risida tasavvur hosil bo'ladi. Shuningdek, musiqa tinglash uquvini rivojlantirish ham sensor tarbiya mazmuniga kiradi. Sensor tarbiya vazifalaridan yana biri taktil sezgilarni buyumlarning siftini paypaslab ko'rib farqlash va ularni to'g'ri aytish ko'nikmalarini rivojlantirishdir.
Bolalar tabiat bilan bevosita munosabatda bo'lishi tufayli gul va o'simliklarning nomini osongina va bajonu dil bilib oladilar. Keyinchalik ularning shakli, rangi, tuzilishi, xidi, nomini, silliqligi va mayinligiga qarab aniqlaydilar. Buyumlarning xususiyatlarini nomini va ta'rifini aniqlash, ularni ma'lum bir xossalariga ko'ra taqqoslash uchun didaktik o'yin va qo'llanmalardan
ham foydalanish mumkin. Ular bolalar bilan olib boriladigan xilma-xil mashg'ulotlar, mehnat faoliyati va bolalarning mustaqil ishlarida yaxshigina qo'shimcha material hisoblanadi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Мухлынина О.В. Соотношение уровня ответственности по данным самооценки школьников и их родителей. - Екатеринбург, 1997
2. Rahimova R. Tarbiyachiga ming bir maslahat. lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent - 2007
3. Тихеева, Е. И. Развитие речи детей / Е. И. Тихеева. — Москва : Издательство Юрайт, 2019.
4. Yusupova P. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. T.: "O'qituvchi" 1993
5. Mamedov K.K. Maktabgacha yoshdagi bolalar va o'quvchilarning aqliy rivojlanish xususiyatlari. Psix. Fan. Doktori. Avtoreferat. M.Ulug'bek nomidagi O'zb.Mil.Uni-ti. T-2004.
