CC BY
3INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
SHAXMATNI O'QITISH BO'YICHA XALQARO TADQIQOTLARDAN MAKTAB TA'LIM TIZIMIDA FOYDALANISHNING METODIK JIHATLARI
Toshev Murodjon Xalilovich
Buxoro davlat universiteti o'qituvchisi https://doi. org/10.5281/zenodo. 11653972
Annotatsiya. Maqolada maktab o'quvchilarining shaxmatni o'qitish bo'yicha xalqaro tadqiqotlarning ahamiyati, o'rni ko'rsatilgan. Xalqaro tadqiqotlardan kelib chiqqan holda, shaxmatni o'rgatish jarayonini kompyuter texnologiyalari bilan bog'lash xususiyatlari ochib berilgan.
Kalit so'zlar: shaxmat, o'rgatish, o'quvchi, intellektual qobiliyat, kompyuter, diqqat, xalqaro tadqiqotlar, xotira.
Аннотация. В статье показано значение, роль международных исследований в обучении школьников шахмату. Исходя из международных исследований, выявлены особенности связи процесса обучения шахматам с компьютерными технологиями.
Ключевые слова: шахматы, обучение, ученик, интеллектуальные способности, компьютер, внимание, международные исследования, память.
Annotation. The article shows the importance and role of international studies in teaching shamat to schoolchildren. Based on international research, the features of linking the process of learning chess with computer technology have been identified.
Key words: chess, learning, student, intellectual abilities, computer, attention, international studies, memory.
Dunyo miqyosida shaxmat o'yining intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishga ta'siri bo'yicha bir qator yo'nalishlarda ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan, kognitiv qobiliyat va shaxmat mahorati o'rtasidagi bog'liqlik, maktablarda shaxmatni o'rganish jarayonida egallangan ko'nikmalar, shaxmatning matematika, o'qish va umumiy bilim ko'nikmalariga ijobiy ta'siri, shaxmat mashg'ulotlarining maktab o'quvchilarining akademik ko'rsatkichlariga, xususan, xotiraga, doimiy e'tibor va ijodkorlikka ta'siri, shaxmatning tasavvur, tahlil, fikrlash va diqqatning maxsus shakllarini rivojlantirishdagi imkoniyatlari bo'yicha olib borilgan tadqiqot natijalari muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, kompyuter texnologiyalari yordamida shaxmatni o'rganish orqali umumiy o'rta ta'lim maktablari o'quvchilarining intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari, intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishning didaktik ta'minotini takomillashtirishga qaratilgan tadqiqotlarni amalga oshirish zaruriyati yuzaga kelmoqda.
Mamlakatimizda umumta'lim maktablarida o'quvchilarning intellektual va ijodiy tafakkurini rivojlantirish uchun eng qulay psixologik va pedagogik sharoitlarni yaratishga asoslangan yangi zamonaviy ta'lim yondashuvlarni va texnologiyalarni, shu jumladan, shaxmatni boshlang'ich ta'lim dasturiga bosqichma va bosqich joriy qilishga alohida ahamiyat berilmoqda. Bu borada ".shaxmatni aholi o'rtasida keng targ'ib qilish va uni ommaviy sport turiga aylantirish, o'sib kelayotgan yosh avlodning intellektual va madaniy rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish" [1] kabi vazifalar belgilanib,maktabda ta'lim sifatini oshirishda shaxmat fanining nazariy va metodik asoslarini ishlab chiqishni jadallashtirish, shaxmatning o'quvchilar intellektual
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlari hamda pedagogik shart-sharoitlarini takomillashtirish bo'yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Ko'p asrlik (taxminan 2000 yil) shaxmat tarixi davomida o'yinni o'rgatish va mahoratini oshirish uchun katta hajmdagi empirik material to'plangan bo'lib, u darsliklar, turli qo'llanmalar, kitoblar, ilmiy maqolalar va boshqa nashrlarda o'z aksini topgan. Birinchi asarlar, asosan, shaxmat o'yinining qoidalariga, shaxmat vaziyatlarining tahliliga va shaxmat topshiriqlariga qaratilganligini ko'rishimiz mumkin. Shaxmatni ta'lim tizimiga joriy etish masalasi birinchi bo'lib 1894 yildagi Avstriyaning "Wienerschach-zeitimg" shaxmat jurnalida ko'tarildi. Bu shaxmat o'yinini ta'lim va sport yo'nalishiga ajratishga qaratilgan birinchi urinishlardan biri edi. Bu shaxmat didaktikasiga qaratilgan birinchi yondashuv edi.
Ikkinchi jahon chempioni Ye. Lasker shaxmatni maktab o'quv dasturining elementi sifatida tavsiya qiladi. Nemis tarixidagi eng buyuk shaxmatchilar va shaxmat nazariyotchilaridan biri Zigberg Tarrashning so'zlariga ko'ra, "shaxmat o'ynash aqlni rivojlantiradi, sabr-toqatni o'rgatadi, xayol va xayolotning rivojlanishiga ko'mak beradi, zavq bag'ishlaydi va umuman pedagogikaning barcha talablariga javob beradi. U o'rta maktabga majburiy fan sifatida kiritilishi kerak.
Shaxmatni o'rganish jarayonining rivojlanish tarixini har tomonlama tahlil qilgan rus shaxmatchi, adabiyotshunos I.L.Mayzelis bo'lgan. U rus shaxmat tarixida shaxmat o'yinini o'qitishning birinchi uslubiy printsiplarini shakllantirdi, o'quv materiali tobora ortib borayotgan qiyinchiliklarning qat'iy ketma-ketligida keltirilgan, o'qituvchiga aniq dars uchun tinglovchilarning tayyorgarlik darajasiga mos keladigan misollarni tanlashga imkon beradigan bo y didaktik material ishlab chiqqan [1].
1927 yilda nashr etilgan kitobida yosh shaxmatchilarga quyidagi psixologik va pedagogik yo'nalishlarni o'rgatish kerakligini ko'rsatgan: o'qituvchining ijodiy o'yinlarni o'tkazishga tayyorligi; jamoaviy va individual ishlarning maqbul kombinatsiyasi; butun o'quv dasturining ham, har bir alohida darsning ham ravshanligi va aniqligi; optimal o'quv qo'llanma va uslublarni tanlash; ijodiy vazifalarning mohiyati, ularning nazariy mohiyati va umumlashtirilishi.
S.D. Neverkovich shaxmat o'yini - bu o'quvchi shaxsiyatining xarakteri, xususiyatlari va fazilatlarini shakllantiruvchi jarayon, ular unga o'rganishda, tug'ma va orttirilgan fazilatlar o'rtasidagi uyg'unlikka erishishda yordam beradi. Boshqacha qilib aytganda, "shaxmat" o'quv predmeti quyidagi fazilatlarni rivojlantirishga xizmat qiladi: o'rganishga bo'lgan turtki, o'rganishga qiziqish, xotira, e'tibor, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish [2].
Boshqa olimlardan farqli o'laroq, J.Piaje "Intellekt bolaning rivojlanish tizimining markazida va psixologik funktsiyalarni rivojlanish bosqichlarida ham muhim rol o'ynaydi" deb fikr bildirgan [3].
Rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning intellektini rivojlanishi quyidagi yetakchi omillar ta'siri ostida amalga oshiriladi degan fikrga kelgan: vositalardan foydalanish (hisoblash tayoqchalari, kitoblar va boshq); belgilarni o'zlashtirish (ona tilidagi so'zlarning ma'nolarini, shuningdek alfavit va vizual simvolizmning turli vositalarini o'zlashtirish shaklida); boshqa odamlar bilan ijtimoiy o'zaro munosabatlarga qo'shilish (kattalar tomonidan turli xil yordam va ko'mak shaklida).
B.S. Gershunskiy va N.V. Krogius o'z tadqiqotlarida yosh o'quvchilar bilan darslar tashkil etish bo'yicha tavsiyalar beradi [4]. Shaxmat nazariyasini mutaxassislari "7 yoshli o'spirin uchun shaxmat nazariyasini chuqur o'rganish masalasini ko'tarish maqsadga muvofiq emas. Biz bola tafakkurini rivojlantirishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ushbu yosh uchun
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" _4 JUNE, 2024_
samarali o'qitish usulini tanlash haqida gaplashishimiz kerak. Ular sinflarni tashkil qilishda, ular o'yin lahzalariga ustuvor ahamiyat berishingizni maslahat berishadi va siz shaxmatning barcha qoidalari hali ma'lum bo'lmagan taqdirda ham o'ynashingiz kerak. Materialni taqdim etishda induktiv usuldan foydalanish kerak, ya'ni xususiy narsadan umumiyga o'tish. Umumlashtirilgan tushunchalar haqidagi xabarni cheklash.
O'yin qoidalari va maqsadlari to'g'risidagi ma'lumotlar bilan asta-sekin tanishib chiqqandan so'ng, siz kombinatsiyalarni va oddiy o'yin o'yinlarini o'rganishingiz kerak" degan fikrlarni bildirgan [5].
S.D. Neverkovich o'z ishida "shaxmat" mavzusining mantiqiy tuzilishini ochib bergan [2]. O'quv predmeti "shaxmat" - bu shaxsni har tomonlama rivojlantirish vositasi. Bu mantiqiy va ijodiy fikrlashni o'z ichiga olgan umumiy madaniyatni tarbiyalashga qaratilgan va maktab ta'limida mantiq yetishmasligini samarali ravishda qoplashga qodir bo'lgan o'yin xarakteridagi universal intizom, o'z-o'zini tarbiyalash va o'zini o'zi rivojlantirishga yordam beradi degan fikrlarni bildirganYosh shaxmatchilarni o'qitishning yangi usullarini ishlab chiqish uchun zamonaviy sharoitlarda tobora ortib borayotgan talablar nafaqat shaxmat o'ynashda bolalarda xotira va e'tiborni rivojlantirish uchun o'ziga xos mahorat, ko'nikmalarni shakllantirishga, balki o'quvchi, shu jumladan, intellektual, axloqiy va jismoniy rivojlanadi. Binobarin, yosh shaxmatchi shaxsi ijodiy salohiyatini rivojlantirish, umuman, psixologlar va o'qituvchilar uchun shaxmat san'ati sohasida yosh sportchilarni tayyorlashning butun tizimini qayta baholash va rivojlantirish uchun yangi o'ziga xos muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Shunday qilib, shaxmat mashg'ulotlariga asoslangan o'quvchilarning intellektual rivojlanishi ta'lim mazmuniga bog'liqdir. Intellektual qobiliyatlar o'rganish uchun ham natija, ham zaruriy shart: o'rganish yetarlicha yuqori darajadagi murakkablikda bo'lishi kerak, intensiv intellektual mehnat vazifasini bajarishi va shu bilan birga o'quvchilarning bilim rivojlanish darajasiga, bolalarning o'zlashtirilishining tabiiy usuliga mos kelishi kerak.
Shaxmatni o'qitish o'qituvchining uzoq muddatli maqsadlariga emas, balki bolalarning qiziqishi va moyilligiga qarab olib borilganda samaraliroq bo'ladi. O'qituvchi shaxmat o'yinini o'zlashtirish jarayonida o'quvchilarni qiziqtirishi, rag'batlantirishi va to'liq jalb qilishi kerak va shunga qaramay ularga taklif qilingan vazifalarni o'zlari bajarishi uchun imkoniyat yaratib berishi kerak.
Hozirgi vaqtda shaxmatni o'qitishning dasturlari va usullari asosiy didaktik printsiplarga muvofiq ravishda o'quvchilar kontingentiga mos ravishda talablarni (ong, faollik, sistematiklik, mavjudlik, individualizatsiya va boshqalar) hisobga olgan holda ishlab chiqilmoqda [7].
Olimlarning shaxmat va umumiy ta'limni birlashtirish sohasidagi nazariy ishlanmalari shaxmat pedagogikasining zamonaviy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Shaxmat o'ynashni o'rgatish nazariyasining shakllanish tarixida birinchi marta ular umumiy pedagogikada ishlab chiqilgan va ularni hal qilish usullarini hisobga olgan holda, shaxsni rivojlantirish usullarini qo'llash masalasini ko'tarmoqdalar.
Adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentininr 2021-yil 14-yanvardagi "Shaxmatni yanada rivojlantirish va ommaviylashtirish hamda shaxmatchilarni tayyorlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" PQ-4954-son va O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 9-avgustdagi "O'zbekiston Respublikasida shaxmatni rivojlantirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PQ-3906-son qarorlari.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "RAPID DEVELOPMENT OF MULTILATERAL INTERNATIONAL RELATIONS FROM A
PEDAGOGICAL POINT OF VIEW" 4 JUNE, 2024
2. Майзелис И.Л. Шахматы: ocHOBbi теории. - М.: Детгиз, I960. - 391 с.
3. Неверкович С.Д. Шахматы как предмет гуманитарного цикла в общеобразовательной школе // Физическая культура: воспитание, образование, тренировка. - М., 2001. - № 2. - С. 11-15.
4. Пиаже Ж. Избранные психологические труды. - M.: Просвещение, 1969. - 659 с.
5. Махмудов А.Х. Творческий потенциал шахмат в инновационном образовательном процессе школы // Современное образование. - Т., 2021. - № 2 (99). - С. 74-80.
6. Махмудов А.Х., Джураев Р.Х., Ахунжонов А.Т. Дидактический потенциал шахматной игры // Наука и образование сегодня. - М., 2020. - № 6-2 (53). - С. 70-71.
7. Mahmudov A. Kh. et al. Didactic potential of chess game and its influence on student achievement // PalArch's Journal of archaeology of Egypt // Egyptology. - 2020. - Т. 17. -№ 6. - С. 11088-11098.
