CC BY
0INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA IKKI TILLILIK MUAMMOSI
Pulatova Gulnoza Murodilovna
Farg'ona davlat universiteti Psixologiya kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11057337
Annotatsiya. Ushbu maqolada kichik maktab yoshi va psixologik xususiyatlari haqida ma'lumotlar berilgan. Shuningdek, ikki tillilik tushunchasi va uning kichik maktab yoshidagi bolalarda shakllanishining psixologik muammolari olimlar talqinida o'rganilishi nazariy jihatdan yoritilgan.
Kalit so'zlar: kichik maktab yoshi til, bilingvizm, morfologik, idrok, diqqat, xotira, tafakkur
v, nutq.
Bolalarning kichik maktab yoshidagi davri 7 yoshidan 11 yoshgacha boshlang'ich sinflarda o'qishi yillariga to'g'ri keladi. Maktabga kelish oldidin bola quyidagiga ko'ra o'z hayotini eng muhim davriga, ya'ni maktab davriga tomonidan qo'yiladigan turli tuman talablarni bajarishga boshqacha qilib aytganda ,ta'lim olishga jismoniy hamda psixologik jihatidan tayyor bo'ladi.
Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarning barcha o'qish faoliyati qatiiy ravishda maqsadga muvofiqlashtirilgandir. Birinchidan, o'quvchilar o'qish, yozish, va hisoblash malakasini egallashlarini, arifmetika, ona-tili, tarix, geografiya va tabiyatshunoslikdan geometriyaning elementar asoslaridan ancha katta xajmda bilimni ortirishlari kerak. Ikkinchidan, bolaningsh bilim darajasi va bilish qiziqishlari kengayadi hamda rivojlanadi. Uchinchidan bilim jarayonlarininng taraqqiyoti, aqliy rivojlanish yuzaga keladi. Faol mustaqil ijodiy faoliyat uchun qobiliyat tarkib topadi va nixoyat o'qishga bo'lgan yo'nalish o'qishga nisbatan mas'uliyatli munosabat o'qishni yuksak omillarini topishi kerak.
Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to'liq shakllanib bo'lgani uchun ham ularga ta'lim berishda kattalarga qo'llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar psixik rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o'qituvchi bilan bo'ladigan munosabati orqali erishishi mumkin.
Boshlang'ich maktab yoshidagi etakchi faoliyat bu ta'lim faoliyatidir. Bu yoshdagi bola o'yin faolyatiga qiziqishi bilan bir qatorda mehnat faoliyati, shuningdek, sport va san'at bilan shug'ullanadi. O'quv faoliyati insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan o'yin, dam olish ko'nikmalari bilan bog'liq bo'lib, Ta'lim faoliyatining to'g'ridan-to'g'ri bilimlarni o'zlashtirishga yordam beradi. [4.75-76-6]
"Ikki tillilik" tushunchasi (bilingvizm) birinchi marta 1938 yilda V.A. Avrorin buni "ikki tilda teng ravonlik" deb ta'riflaydi. Boshqacha aytganda, ikki tillilik ikkinchi tilni bilish darajasi birinchi tilni bilish darajasiga yaqinlashganda boshlanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ikki tillilik haqidagi dastlabki ishlardan boshlab, bu hodisa ma'lum bir lingvistik (belgi) tuzilmani, o'zlashtirilgan belgilar tizimidan aloqa holatida foydalanish qobiliyatini o'z ichiga olgan murakkab, tizimli intrapersonal shakllanish sifatida ko'rib chiqildi. (kommunikativ jihat), bunda muloqot muvaffaqiyatini belgilovchi haqiqatda situatsion ma'no va ma'nolardan tashqari, kengroq umumiy madaniy g'oyalar va dunyoning rasmlari (sotsiomadaniy jihat) mavjud. Bu hodisaning murakkabligi uni o'rganishning murakkab xususiyatini belgilaydi.[1.49-62-b.]
1979-yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi bolalarga ona tili va o'zga tilni (rus, o'zbek) o'qitish muammosi O'zbekiston olimlari, metodistlari, psixologlarining tadqiqot obyekti hisoblanadi (F.R.Qodirova, R.M.Qodirova, G.X.Jumasheva, D.R.Babayeva,
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
D.Abdurahimova, L.R.Mirjalilova, N.Sh.Nurmuhammedova va boshq.). Barcha tadqiqotchilar bola nutqini va uning rivojlanishmi alohida ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga pedagogik ta'siri bilan o'zaro bog'liqlikda ko'rib chiqadilar. Ushbu yondashuv o'rinlidir, zero, fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o'zlashtirish va ijtimoiy o'zaro hamkorlik - o'zaro bog'liq jarayonlardir, nutqni rivojlantirish esa - ijodiy jarayon, biroq u stixiyali jarayon emas, degan fikrga asoslanadi.[3.11b].
Maktabda esa bola gaplashayotgan til o'qitiladigan va o'rganiladigan fan bolib qoladi. Maktabda o'qiyotgan: bola o'z ona tilining grammatikasi bilan shug'ullanishi natijasida, o'z nutqini grammatika qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni o'rganadi. Grammatikani o'rganish jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi, nutqning morfologik jihati to'g'ri bo'lib boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi.Bugungi kun jamiyatimizda oilalar farzandlarini o'zbek tili bilan bir qatorda rus-ingliz tillarini bilishni hoxlamoqdalar.Shu sababli kichik maktab yoshidagi bolalarni ikkinchi tilni o'rganishdagi omillarni o'rganishni taqozo etmoqda.
Ta'lim rus tilida olib boriladigan davlat maktablarining ikki tilli ta'limga o'tishi bilan, bu yondashuvning ba'zi modellari boshlang'ich sinflarda integratsiyalangan tarkibning 50% -95% ni o'rganishni ta'minlaydi. Latviyada o'quv ta'limi bo'yicha jiddiy salbiy hodisalar mavjud edi. Ularning og'irlashuvi, shuningdek, rusiyzabon oilalar farzandlarini lati§ tilida olib boriladigan maktablarga qabul qilish tendentsiyasi bilan bog'liq. Bunday sharoitda bolalar chet tilidagi muhit tomonidan ular uchun yaratilgan tabiiy noqulaylikni boshdan kechiradilar va o'qituvchi bolalarning beqaror xatti-harakatlari, ba'zan esa ularda paydo bo'ladigan umidsizlik bilan shug'ullanishga majbur bo'ladi. Bolalarning katta qismi ma'nolarning o'ziga xosligini saqlab qolishga harakat qilib, uzoq vaqt davomida so'zlar va konstruktsiyalarni bir tildan boshqa tilga tarjima qilish tendentsiyasiga ega. Biroq, lati§ tilida yetarlicha so'z zaxirasining yo'qligi ularning o'quv materialini to'liq o'zlashtirib olishiga va shunga mos ravishda bir tildan boshqa tilga kerakli tarjima ko'nikmalarini egallashiga to'sqinlik qiladi. Ota-onalar ham bolaga uyda yordam bera olmaydilar, chunki bolalar maktabda nima bo'layotganini o'z ona tillarida aytib bera olmaydilar. Natijada, maktablar o'z ona tilini ham, ikkinchi tilini ham yetarli darajada bilmaydigan bir qator o'quvchilar bilan ishlashga majbur bo'lmoqda. Bunday bolalar uchun asosiy muammo shundaki, ular ikki tilli maktabda yoki Latviya tilida o'qitiladigan maktabda o'qiyotganlarida edi. Ular orasida nutq patologiyasiga ega bo'lmagan, lekin ijtimoiy sabablarga ko'ra maktabga kirgunga qadar lati§ tilini o'zlashtirishga ulgurmagan bolalar ham bor. Bu boradagi muammoli bolalarning ko'pchiligi nutqning turli buzilishlari va nutqsiz rivojlanishi bo'lgan bolalardir.
Demak, maktab o'quvchilarida ta'limni ikkinchi tilda olib borish o'z ona tilini mukammal bilish bilan bog'liq ekanligini isbotlamoqda.
Billingvizmning bir muhim jihati bor. J. Kaminsning fikricha, ikkinchi tilni egallash ko'p jihatdan birinchi tilning rivojlanish darajasiga bog'liq. Agar birinchi til bola uni kontekstdan tashqarida ishlata oladigan tarzda ishlab chiqilgan bo'lsa, ikkinchi tilni o'zlashtirish nisbatan oson kechadi. Agar birinchi til yomon o'zlashtirilgan bo'lsa yoki birinchi tilni yo'qotish xavfi mavjud bo'lsa, ikkinchi tilni o'zlashtirish sezilarli darajada sekinlashishi mumkin.
Bola rivojlanishining barcha yosh bosqichlarida paydo bo'ladigan ikki til uchun yangi nutq funktsiyalarining paydo bo'lishi ham kommunikativ muhitga bog'liq va uning etakchi faoliyati bilan chambarchas bog'liq. Ularning har biri doirasida bola nutq turlarini o'zlashtiradi,. Maktab davrida ona va ikkinchi tillarni tizimli ravishda o'rgatish bilan bola ular haqida xabardor bo'ladi va bu jarayon nutqning yangi funktsiyalari va turlarini ham qamrab oladi. Ikki tillilik muammosini
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT
PROSPECTS"
_April 26, 2024_
nutq faoliyati nazariyasi doirasida ko'rib chiqishda (A.A.Leontiev 1964, I.A.Zimnyaya 2001 va boshqalar) sezgir davrlarda ikkinchi tilni o'zlashtirishda alohida motivatsiya yaratishning ahamiyati yoqori ekanligini ta'kidlaydi. [4- 260b]
Bundan tashqari, V.V.Arshavskiy o'sha asarida shunday ta'kidlaydi: "Til chap yarim sharning funktsiyasi bilan bog'liq bo'lgan muloqot vositasi emas, balki chuqur fikrlash vositasidir. Ushbu fikrlash erta bolalik davrida ota-onalar bilan aloqalar ta'sirida ma'lumotni qayta ishlashning o'ng miya turi asosida shakllanadi. Ona tili shaxsning butun hayoti, ruhi, o'tmishi va buguni manbaidir. Faqat 9-14 yoshda, nutqda fikrning yuzaki ifodalanishini ta'minlaydigan yarim sharlar reaktsiyasi va tuzilmalari turini shakllantirish tugagach, fikrni nafaqat o'zi uchun, balki uni etkazish qobiliyati ham shakllanadi. boshqa odamlarga nafaqat ona tilida, balki yangi o'rganilgan tilda ham fikr yuritishga harakat qilish mumkin. Bu erta yoshda boshqa tillarni o'rganmaslik kerak degani emas. [2. 29-46b].
Aynan shuning uchun ham ikki tillilik qadim zamonlardan beri insoniyat evolyutsiyasiga hamroh bo'lib kelgan, chunki xalqning rivojlanishi uchun boshqa milliy jamoalar bilan aloqa qilish zarurdir. Ma'lumki, boy madaniyatlar va asta-sekin, agar ular qo'shilmasa yoki qo'shni qabilalar bilan aloqa qilmasa, tashqi dunyodan ajratilgan qabilalar va millatlar yo'qoladi.Tilga o'rgatish ham bolalarning ta'limning berinchi bosqichi bo'lgan-kichik maktab yoshidan rivojlantirish uning kelajagi uchun muhimdir.
Ikki tillilik hodisasi ko'plab tadqiqotchilarning diqqat-e'tiborida. Bu hodisa bir ma'noli emas, ko'p jihatdan hali o'rganilmagan, lekin ayni paytda u tez o'zgaruvchan turmush sharoitlariga mos ravishda faol rivojlanmoqda.
REFERENCES
1. Avrorin V.A. Ikki tillilik va maktab // Ikki tillilik va ko'p tillilik muammolari. M., 1972 yil. 49-62-betlar]
2. Arshavskiy, V.V. Population mechanisms of the formation of polymorphism interhemispheric asymmetry of human's brain / V.V.Arshavskiy // World of psychology. — 1999. — №1. — P. 29-46.
3. Babayeva D.R. Nutq ostirish nazariyasi va metodikasi.T-Barkamol fayoz mediya nashriyoti.-2018 11-b
4. А.А. Клочко, ЕВ. Малинина ПСИХОЛОГИЯ РАЗВИТИЯ (психология развития и возрастная психология) 2016йил 75-76-бет.
5. Leontiev A.A. Ona tilidan tashqari o'qitish metodikasi nuqtai nazaridan ikki tillilikning psixolingvistik va sotsiolingvistik muammolari // Ikki tillilik psixologiyasi. Ed. Kol.: Doktor Psix. fanlari, prof. I.A.Zimnyaya (mas'ul muharrir) va boshqalar. Moris Tereza, 1986. - jild. 260. - S. 25
