CC BY
7NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original peper
© L.H. Haydarova1^_
1Buxoro davlat universiteti, Buxoro, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: Yangi O'zbekistonni barpo etish yo'lida mamlakatimizning turli sohalari yo'nalishlarida yangilanish modernizatsiya jarayonlari amalga oshirilib, ularning maqsad va vazifalari yuksak intellektual salohiyat, ma'naviy - axloqiy barkamollikga ega bo'lgan bilimli, axloqli, madaniyatli yoshlarni voyaga yetkazishga qaratilgan. Zero ongi yuksak, xulq - odobi mukammal, zukko, bilimli, ma'rifatli insongina aql bilan faoliyat yuritib, bajarayotgan ishini mantiq tarozisiga qo'yib ko'ra oladigan, o'z kasbini mahorat bilan amalga oshiradigan hamda mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti manaviy va madaniy hayotining rivojiga o'z hissasini qo'sha oladigan inson bo'lib voyaga yetadi.
MAQSAD: tarbiya o'z mazmun mohiyatiga ko'ra ijtimoiy - pedagog hodisa sifatida tarixiy, ma'naviy - ma'rifiy tajriba bilan xulq - odob me'yorlari, axloqiy - huquqiy qoidalar hamda ma'naviy qadriyatlar avloddan avlodga o'tib kelishiga xizmat qiladi va shunday bo'lib qoladi. U odamni inson va shaxs bo'lib shakllanishini, uni ijtimoiylashuvini ro'yobga chiqaradigan hamda taminlaydigan omil hisoblanadi. Shu bois tarbiya, barcha tarixiy -ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarida jamiyat, oila, muayyan guruh va jamoalar uchun yoshlarni hayotga tayyorlash, ularni mehnatsevar, insonparvar, vatanparvar qilib o'stirishning muhim quroli hisoblangan va shunday bo'lib qolmaqda.
MATERiALLAR VA METODLAR: tadqiqot jarayonida falsafiy, tarixiy, pedagogik, metodik, psixologik va pedagogikaga oid adabiyotlarni o'rganish, nazariy tahlil; suhbat, pedagogik kuzatish, so'rovnoma, diagnostika, pedagogik tajriba-sinov, matematik-statistik usullardan foydalanildi.
Tadqiqot jarayonida qo'llanilgan nazariy qarashlar, tadqiqot usullari va yondashuvlar rasmiy manbalardan olinganligi, pedagogik ta'lim sohasidagi respublika va xorijiy davlat tadqiqotchilarining tadqiqotlariga asoslanganligi; nashr etilgan ilmiy maqolalar, respublika va xalqaro konferensiyalarda sinovdan o'tkazilganligi, tadqiqot ishi natijalari yuzasidan berilgan xulosalar, taklif ishlab chiqilganligi va tavsiyalarning amaliyotda joriy etilgani, olingan natijalarning vakolatli tashkilotlar tomonidan tasdiqlangani, olingan natijalarning ishonchli matematik-statistik metod yordamida tahlil qilingani bilan belgilanadi.
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
MUHOKAMA VA NATIJALAR: o'qituvchi-tarbiyachi tomonidan jarayonga maqsadli rahbarlik qilingan taqdirdagina ijtimoiy maqsadga erishilib, bolaning shaxs bo'lib shakllanishiga erishish mumkin bo'ladi. Shunday qilib, tarbiya avvalo tarbiyalanuvchi shaxsning tarkib topish jarayoni va ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyot qonun ma'naviy me'yoriy tajribalarni egallashning muhim omili. Darhaqiqat har bir xalq, har bir millat umumtarbiya, jumladan yosh avlod tarbiyasi sohasida yillar sinovlardan o'tgan o'zining manbalari, metodlari va usullariga ega. Bu manbalar metod va usullar majmuasi tarbiyaning, jumladan yosh avlod tarbiyasining metodologik asosini tashkil etadi. Zero, tarbiya hayot tajribalari qonunyatlari, yo'llar va usullarini aniqlovchi yo'lchi yulduzdir. Ijtimoiy taraqqiyot maqsadi, vazifalari nuqtai-nazaridan yondashadigan bo'lsak turli ijtimoiy iqtisodiy, tarixiy-ma'naviy taraqqiyot davomida tarbiyaga nafaqat kichiklar yoki yoshlar, balki kattalar ham ehtiyoj sezganining guvohi bo'lamiz.
XULOSA: e'tirof etish joizki har bir millat o'zining ijtimoiy - iqtisodiy, ma'naviy -siyosiy taraqqiyoti, madaniy-marifiy hayoti jarayonida ustuvor g'oyasiz ta'lim va tarbiya tizimsiz rivojlana olmaydi. Zero, tarbiya ijtimoiy-siyosiy hayotining zaruriy hodisasi sifatida mamlakatni yanada rivojlantirish, uning axloqiy, ma'naviy, madaniy-ma'rifiy qiyofasi, jamiyat a'zolarining xulqi, tartib intizomi, sog'lom turmush tarzini yo'lga quyiladi, hamda ularning ma'naviy va jismoniy imkoniyatlarini yanada o'stirishda muhim ijtimoiiy pedagogik malaka hisoblanadi. Mamlakat mexnatkashlariga xos bo'lgan barcha insoniy fazilatlar-fozillik, oriflik, komillik, tarbiya vositasida singdiriladi va rivojlantiriladi. Tarbiya pedagogika orqali hayot bilan aytilganda inson hayoti va kamolotining ibtidosi, intixosi, mamlakat taraqqiyotining ustuni.
Kalit so'zlar: tarbiya, ijtimoiy taraqqiyot, barkamol avlod, taraqqiyot, tarbiya, o'qitish, ma'naviy va ma'rifiy ishlar, jamiyat.
ВОЗМОЖНОСТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ИНТЕГРАЦИИ НРАВСТВЕННО-ЭСТЕТИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧАЩИХСЯ ЧЕРЕЗ НАСЛЕДИЕ ВОСТОЧНЫХ МЫСЛИТЕЛЕЙ_
© Л.Х. Хайдарова1^
1 Бухарский государственный университет, Бухара, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: на пути становления нового Узбекистана в различных сферах нашей страны осуществляются процессы модернизации, целью и задачами которых является воспитание образованной, нравственной, культурной молодежи, обладающей высоким интеллектуальным потенциалом, духовно - нравственным совершенством. Ведь только человек с высоким умом, отличной манерой поведения,
Iqtibos uchun: Haydarova L.H. Sharq mutafakkirlari merosi vositasida talabalarda axloqiy va estetik kompetentlikning integratsiyalashuv tizimini takomillashtirish imkoniyatlari // Inter education & global study. 2024. №3(1). B. 165-174.
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
проницательный, ¡образованный, просвещенный, умеющий действовать разумом, ставить свою работу на весы логики, умело осуществлять свою профессию и вносить свой вклад в развитие нравственной и культурной жизни социально - экономического развития страны.
ЦЕЛЬ: воспитание по своей содержательной сущности как социально -педагогическое явление служит и остается историческим, духовно -просветительским опытом передачи из поколения в поколение норм поведения, морально - правовых норм и духовных ценностей. Он является фактором, реализующим и обеспечивающим становление человека как личности и личности, его социализацию. Поэтому воспитание на всех этапах историко - социального развития для общества, семьи, отдельных групп и общин считалось и остается важным инструментом подготовки молодежи к жизни, воспитания ее трудолюбивой, гуманной, патриотичной.
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: в процессе исследования были использованы философская, историческая, педагогическая, методическая, психологическая и чертежная литература, теоретический анализ; беседа, педагогическое наблюдение, анкетирование, диагностика, педагогический эксперимент-тестирование, математико-статистические методы.
Теоретические взгляды, методы исследования и подходы, применяемые в процессе исследования, взяты из официальных источников, основаны на исследованиях республиканских и зарубежных государственных исследователей в области педагогического образования; опубликованные научные статьи, апробированные на республиканских и международных конференциях,выводы по результатам исследовательской работы, разработанные предложения и рекомендации, внедренные в практику, подтвержденные полученными результатами компетентными организациями, определяется тем, что полученные результаты анализируются с помощью надежного математико-статистического метода.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: только при целенаправленном руководстве процессом со стороны педагога-воспитателя становится возможным достижение социальной цели и становление ребенка как личности. Таким образом, воспитание-это прежде всего процесс обретения человеком содержания и социально-экономического развития, в котором право является важным фактором приобретения духовно-нормативного опыта. Ведь у каждого народа, каждой нации есть свои ресурсы, методы и приемы, прошедшие годы испытаний в области всеобщего воспитания, в том числе и воспитания подрастающего поколения. Эти источники комплекс методов и приемов составляют методологическую основу воспитания, в том числе воспитания подрастающего поколения. Ведь воспитание -это путеводная звезда, определяющая закономерности, пути и способы жизненного опыта. Если мы подойдем к социальному развитию с точки зрения
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №3 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
целей, задач в ходе разнообразного социально-экономического, историко-духовного развития мы станем свидетелями того, что в воспитании нуждаются не только малолетние или молодые люди, но и взрослые.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: следует признать, что каждая нация не может развиваться в процессе своего социально - экономического, духовно - политического развития, культурно-просветительской жизни без системы образования и воспитания без приоритетной идеи. Ведь воспитание как необходимое явление общественно -политической жизни является важным социально-педагогическим навыком, направленным на дальнейшее развитие страны, ее нравственного, духовного, культурно-просветительского образа, поведения членов общества, дисциплины, здорового образа жизни, а также на дальнейшее развитие их духовных и физических возможностей. Все человеческие качества, присущие кантри -коктейлям-добродетель, Ариф, перфекционизм, прививаются и развиваются через воспитание. Воспитание-это первоисточник, интенция человеческой жизни и созревания, столп прогресса страны, когда речь идет о жизни через педагогику.
Ключевые слова: воспитание, социальный прогресс, гармоничное поколение, прогресс, воспитание, обучение, духовно-просветительская работа, общество.
Для цитирования: Хайдарова Л.Х. Возможности совершенствования системы интеграции нравственно-эстетической компетентности учащихся через наследие восточных мыслителей. // Inter education & global study. 2024. № 3(1). С. 165-174.
THE POSSIBILITIES OF IMPROVING THE INTEGRATION SYSTEM OF MORAL AND
AESTHETIC COMPETENCE OF STUDENTS THROUGH THE LEGACY OF EASTERN
THINKERS_
© Lobar H. Haydarova1^
1Bukhara State University, Bukhara, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: on the way to the formation of a new Uzbekistan, modernization processes are being carried out in various spheres of our country, the purpose and objectives of which are to educate educated, moral, cultural youth with high intellectual potential, spiritual and moral perfection. After all, only a person with a high mind, excellent demeanor, astute, educated, enlightened, able to act with reason, put his work on the scales of logic, skillfully carry out his profession and contribute to the development of moral and cultural life of the socio-economic development of the country.
AIM: education in its substantial essence as a socio-pedagogical phenomenon serves and remains a historical, spiritual and educational experience of the transmission from generation to generation of norms of behavior, moral and legal norms and spiritual values. It is a factor that implements and ensures the formation of a person as a person and personality, his socialization. Therefore, education at all stages of historical and social
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 3(1)
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
development for society, families, individual groups and communities was and remains an important tool for preparing young people for life, educating them to be hardworking, humane, patriotic.
MATERIALS AND METHODS: in the course of the research, philosophical, historical, pedagogical, methodological, psychological and drawing literature, theoretical analysis, conversation, pedagogical observation, questionnaires, diagnostics, pedagogical experiment-testing, mathematical and statistical methods were used.
Theoretical views, research methods and approaches used in the research process are taken from official sources, based on research by republican and foreign government researchers in the field of teacher education; published scientific articles tested at national and international conferences, conclusions based on the results of research work, developed proposals and recommendations implemented in practice, confirmed by the results obtained by competent organizations, it is determined by the fact that the results obtained are analyzed using a reliable mathematical and statistical method.
DISCUSSION AND RESULTS: only with the purposeful guidance of the process by the teacher-educator, it becomes possible to achieve a social goal and the formation of a child as a person. Thus, education is primarily a process of acquiring human content and socio-economic development, in which law is an important factor in acquiring spiritual and normative experience. After all, every nation, every nation has its own resources, methods and techniques, the past years of trials in the field of universal education, including the education of the younger generation. These sources are a set of methods and techniques that form the methodological basis of education, including the education of the younger generation. After all, education is a guiding star that defines patterns, ways and means of life experience. If we approach social development from the point of view of goals and objectives in the course of diverse socio-economic, historical and spiritual development, we will witness that education needs.
CONCLUSION: it should be recognized that each nation cannot develop in the process of its socio-economic, spiritual and political development, cultural and educational life without a system of education and upbringing without a priority idea. After all, education as a necessary phenomenon of socio-political life is an important socio-pedagogical skill aimed at the further development of the country, its moral, spiritual, cultural and educational image, behavior of members of society, discipline, healthy lifestyle, as well as the further development of their spiritual and physical capabilities. All the human qualities inherent in country cocktails-virtue, Arif, perfectionism - are instilled and developed through education. Education is the primary source, the intention of human life and maturation, the pillar of the country's progress when it comes to life through pedagogy.
Key words: education, social progress, harmonious generation, progress, education, training, spiritual and educational work.
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
For citation: Lobar H. Haydarova. (2024) 'The possibilities of improving the integration system of moral and aesthetic competence of students through the legacy of eastern thinkers', Inter education & global study, (3(1)), pp.165—174. (In Uzbek).
Respublikamizda so'nggi yillarda oliy ta'lim tizimida tegishli sohalarga yuksak malakali kadrlarni tayyorlash, ilg'or xorijiy davlatlarning tajribalari, innovatsion texnologiyalarga tayanish, ishlab chiqarishga innovatsion ishlanma va texnologiyalarni keng joriy etishning me'yoriy asoslari yaratilmoqda. «Jismonan sog'lom, ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat'iy hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish» ustuvor vazifalar etib belgilangan. bu esa talabalarda axloqiy va estetik kompetentlikning integratsiyalashuv tizimini takomillashtirish imkoniyatlari kengaytiradi.
O'zbekiston respublikasi prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi pf-60-son, «20222026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida»gi, 2018 yil 5 sentyabrdagi PQ-3931-son qarori «Xalq ta'limi tizimiga yangi tamoyillarni joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida»gi, 2019 yil 8 oktyabrdagi 5847-son «O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi farmonlari, 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son «Oliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta'minlash bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi qarorlari, shuningdek, sohaga oid boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada hizmat qiladi.
Buyuk o'zbek mutafakkiri Muhammad al-Xorazmiy o'zining «Al jabr va al muqobila» nomli asarida pedagogik faoliyatga baho berib, quyidagilarni yozadi: «Ulardan biri o'zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalardan o'zib ketadi va o'zidan avvalgilarning asarlarini sharhlaydi, tabiat sirlarini ochadi, yo'lni yoritadi va uni tushunarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblardan nuqsonlar topadigan, sochilib yotganini yig'adigan odam bo'lib, u o'zidan avvalgilar haqida yaxshi fikrda bo'ladi, takabburlik qilmaydi va o'zi qilgan ishdan mag'rurlanmaydi» [19]. Bu bilan olim pedagogning qiyin muammolarni oson qilib tushuntira olish, ijodkorligi va mahoratini qo'llab-quvvatlaydi.
Abu Nasr Forobiy ham o'zining «Baxt-saodatga erishish yo'llari haqida risola» nomli asarida ta'lim-tarbiya berish usulini ikki turga - rag'batlantirish va jazolashga (majbur qilish) ajratadi. U mazkur usullarni sharhlar ekan, o'qituvchining pedagogik mahoratiga ham to'xtalib o'tadi: «Bolalar ustida turgan odam muallim bo'lib, u tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma'lum bo'ladiki, hukumat va muallim har ikkovi oz bo'lsa-da, bolalar yoki xalqqa tarbiya beruvchilar, ustoz va muallimlardir. Ulardan biri bolalarga mehribonlik va yaxshi so'zlar bilan tarbiya bersa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi» [7].
Forobiy yana «ta'lim-tarbiya ahillari ham o'z bilimlarining darajasiga qarab» bir-birlaridan farq qilishlari, ortiq-kam bo'lishlari, ba'zi birlarida kasb-ixtiro quvvati bo'lmasligi,
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ba'zilarida esa bu quvvatning kamroq bo'lishini ta'kidlaydi. Shu bilan birga, Forobiy shogirdiga nisbatan o'ta yumshoq munosabatda bo'lishning zararli ekanligi haqida ham uqtirib o'tadi [7,8].
Yusuf Xos Hojib o'zining «Qutadg'u bilig» asarida o'g'il-qizga ta'lim-tarbiya beruvchining shaxs haqida quyidagilarni yozadi: murabbiyni yaxshi kishilardan olgin, o'g'il-qiz pok o'sadi (noma'qul ishlardan forig' turadi) o'g'il-qizga bilim o'rgat, ikki olamniki, uning manfaati yetarli bo'ladi, o'g'ilga barcha san'at-hunarlarni tugal o'rgat. Bu san'at-hunarlar bilan u molu-dunyo yig'ib beradi [9].
Burxoniddin Zarnudjiy: «O'qituvchiga ta'lim yo'lida qo'llanma» nomli asarida bilimlarni tez va puxta o'zlashtirish usulllarini ishlab chiqdi. Uningcha, o'rgatuvchilar zimmasida barcha fanlar orasidan eng muhimlarini tanlash vazifasi turadi. Bilimlarga bo'lgan qiziqish shuni talab etadiki, u o'qituvchisiga va o'rganayotgan faniga, kitobiga nisbatan to'la qanoatli bo'lsin
Yana u bilimlarni o'zlashtirishning olti sharti mavjudligi haqida, ya'ni aql-farosat, kuchli istak, chidam, oziq-ovqat, o'qituvchi ta'limi va bilim olish uchun yetarli vaqt zarurligini ta'kidlaydi. U mashg'ulotlar davomida o'quvchilar muallimdan «bir yoy o'qi» masofada o'tirishlari, shunda o'quvchining o'z o'qituvchisiga hurmati namoyon bo'lishini uqtiradi.
Uning fikricha, o'qish va o'rganish uchun eng yaxshi vaqt yoshlik davri, yarim tong va qosh qoraygan payt ekanligini belgilab beradi. Yana bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga odatlanishi, bordiyu unga bir fan zerikarli bo'lsa, boshqasi bilan mashg'ul bo'lishi mumkinligini ham ta'kidlaydi. Sharq mutafakkirlarining ta'lim-tarbiya, o'qituvchi va uning shaxsi, mahorati, faoliyati haqidagi nodir fikrlari yosh va bo'lajak o'qituvchilar, murabbiylar uchun hozirgacha ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan.
Har bir tarbiyachi, o'qituvchi bu o'gitlardan foydalanib ish tutsa, o'z faoliyatida yanada yaxshi samaralarga ega bo'lishi turgan gap. Pedagogik mahorat o'zbek mutafakkirlaridan bir necha asrlar keyinroq yashab o'tgan ko'plab rus va boshqa xorijiy pedagoglarning diqqat-e'tiborlarida ham bo'lganligi va ta'lim tarbiyada pedagogik mahoratni qanchalik muhim ekanligini ularning yozib qoldirgan pedagogik meroslaridan uqib olish mumkin.
O'qituvchilik ishi uchun iste'dod zarurmi? Uning o'zi nima va u qanday paydo bo'ladi? Iste'dod - insonning muayyan bir faoliyat turi bilan shug'ullanib, muvaffaqiyatga erishish imkoniyatidir. Faoliyatga intilish har bir kishida juda barvaqt paydo bo'ladi va hayoti davomida takomillashib boradi, insonga qoniqish, mamnuniyat bag'ishlab, kasbning haqiqiy egasi va maftunkori bo'lishga zamin yaratadi. Iste'dodning faoliyatga bo'lgan yo'nalishi uchun motiv va maqsad zarur. Zero, iste'dod motiv va maqsad asosida shakllanadi. Motiv -insonni harakatga, intilishga undovchi holat. Maqsad esa ana shu harakat, intilish orqali erishilgan natijadir [11].
Talabalarda axloqiy va estetik kompetentlikning integratsiyalashuv tizimini takomillashtirish jarayonining yaxlitligini yetakchi g'oyalari, ustuvor tamoyillar, nazariy-metodologik, tashkiliy, amaliy hamda nazorat-baholash tizimi kabi tarkibiy elementlar ta'minlaydi. Talaba barkamol avlod va u yangi insoniy sifatlarni tarkib toptirish vazifasini ado
[10].
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
etadi. Buning uchun talaba muntazam ravishda o'z bilimlarini oshirib borishi, kasbiy ko'nikma va pedagogik mahoratinitakomillashtirishga intilishi lozimdir. Talabalarda axioqiy va estetik kompetentlikning integratsiyalashuv tizimini takomillashtirish yaxlit jarayon hamda aniq maqsadga qaratilgan pedagogik faoliyat yakuni sifatida namoyon bo'lishi aniqlandi. Demak, talabalarining axloqiy va estetik kompetentligini takomillashtirish deganda shaxsiy va kasbiy sifatlar yig'indisi bo'lib, ta'limining o'ziga xosligni anglash, nazariya va amaliyotga doir zamonaviy bilimlarni kasbiy ko'nikmalarga ega bo'lishi lozim.
Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosida tabiatni o'rganish va bilishning ilmiy metodiga katta o'rin ajratilgan. Beruniy ilmiy metodining xarakterli xususiyatlari ob'ektivlik va oqilona yondashuv, kuzatish, tajribalar, og'zaki va yozma yodgorliklarni o'rganish, dalillarga tanqidiy yondashuv, ularni aqliy xulosalar shaklida mantiqiy umumlashtirish va haqiqatni aniqlash maqsadida qiyoslashdan iboratdir.
Tasavvur ta'limotining yetuk namoyandasi Imom Abu Hamid G'azzoliy o'zining «Kimyo saodat asarida yozganidek» Inson farishta va hayvon orasidagi maxluqdir. Hayvon rivojlanmaydi, chunki uning kamolot kuchi yo'q. Farishta ham rivojlanmaydi, chunki uning o'zi pok iloxiy «nur» dan iborat. Faqat insondagina rivojlanish kamolot imkoniyati mavjud» insondagi manashu ruhiy kamolotning rivojlanishi tarbiya vositasida yulga quyiladi va takomillashtiriladi. Shu bois ham tarbiya jamiyat uchun ham insonning o'zi uchun har muhim ijtimoiy-pedagogik vazifani ado etadi. U insoniyat avlodlari o'rtasidagi aloqa va vositani amalga oshirgan va shunday bo'lib qolmoqda.
B.Normurodov ta'kidlaganidek, «Tarbiya ko'p asrlik va ko'p qirrali ijtimoiy jarayon sifatida shaklan va mazmunan o'zgarib borgan. Tarbiyaning asosiy maqsadi farzandlarga nafaqat ajdodlar an'anasi va qadriyatlarni o'rgatish hamda o'zlik bilan singdirib borish shu bilan birga mavjud jamiyatning qonun qoidalari odob axloq normalariga muvofiq harakat qilish faoliyat ko'rsatishni ham o'rganish va tarbiyalashni qamrab olgan". Yoshlarga ijtimoiy fanlarni singdirish jarayoni asosan oilada, so'ngra qo'ni qo'shnichilik munosabatlari ta'siri ostida shuningdek xalq urf-odatlari rasm rusumlari, qadriyatlari, an'analari ruhi orqali amalga oshirilgan. Bu tarbiya yuli bilan hal etilgan. Shu o'rinda ta'kidlash joizki har bir ijtimoiy tarbiya nazariyasi va jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini ta'minlashga ko'maklashuvchi tarbiya tizimi va mazmuniga ega. Har qanday
ijtimoiy qurilma uchun zarur bo'lgan holda tarbiya o'z maqsadi, vazifalariga mos o'zining mazmuni shakl va metodlariga ega bo'lgan hamda jamiyatning talab, ehtiyojlari bo'yicha o'zgarib borgan har bir xalq millat va jamiyatda xukmronlik qilib kelayotgan tarbiyaviy jarayon umumbashariy tarbiya tizimining tarkibiy qismi ekanligini xulq chiqarishlik lozim. Zero, har bir avlodga ijtimoiy munosabatlar jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari insonni o'zi tarbiya orqali muvozanatga keltirilgan va jamiyat taraqqiyotini. Ta'minlashga xizmat qilgan.
Shu sabab pedagogika va tarbiyashunoslik fanlarida «Tarbiyaga-aniq maksad hadya ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodga muayyan axloqiy, jismoniy ma'naviy, ruhiy,
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
shartlarni shakllantirib ularni har tamonlama barkamol insonlar voyaga yetkazish, ongini, dunyoqarashini ma'naviy axloqiy salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik jarayoni» deb ta'rif berilgan. Demak tarbiya ijtimoiy hodisa bo'lib insonning shaxs bo'lib shakllanishini ta'minlaydigan eng qadimiy va abadiy ma'naviy qadriyatdir. Tarbiya insoniyat bilan birga paydo bo'lib, o'ziz alohida odam ham, kishilik jamiyati ham faoliyat ko'rsata olmaydi. Chunki tarbiya inson va jamiyatning mavjudligini ta'minlaydigan qadriyat bo'lib, u avloddan avlodga o'tib boraveradi. Shu sabab tarbiya yangi O'zbekistonga huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etib sharoiti yo'q yosh avlodga ilmiy dunyoqarash, ma'naviy axloqiy salohiyat, iymon-e'tiqodni shakllantirish ularni ezgulik, yaxshilik, adolat insonparvarlik, vatanparvarlik, mexnatsevarlik, tomon yetaklashda muhim omil bo'lib xizmat qilishi tabiiy hol.
Chunonchi, XXI-asrda ro'y berayotgan voqea hodisalar, globallashuv jarayonlari, mafkuraviy tahdidlar, terrorizm tarbiyaning insoniyat taqdiri va hayotida muhim ahamiyat va rol uynaganligini namoyon etmoqda. Hozirgi zamonda tarbiya umuman insoniyat, jumladan yosh avlodning bugungi hayoti, kamoloti, taqdirini, balki istiqbolini belgilovchi kuchli omildir. Shuning uchun tarbiyani hozirgi davrning eng muhim ijtimoiy pedagogik hodisasi deb izohlash maqsadga muvofiqdir. Tarbiya bolaga tug'ilgan vaqtidan boshlab singdiriladi va uning hayoti davomida muntazam ravishda ijtimoiy tajribalarni o'rgatish bilan birga olib boriladi. Bola maktabga borgandan keyin bu jarayon davom ettiriladi. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish yuzasidan rejalashtirilgan ulkan ishning bir qismi hisoblanadi. Bolaning ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Tarbiya o'quvchi maktabni tamomlagandan keyin ham tugallanmaydi, balki muntazam davom ettiriladi. Pedagogika nazariyasida tarbiyaning maqsadi, mazmuni va usullari tarbiyalanuvchi shaxsning shakllanishi jarayoni mustahkam bog'liq holda qarab chiqiladi.
Tarbiya tarbiyalanuvchining ruhiyatiga tarbiyachiga ma'qul bo'lgan sifatlarni singdirish uchun, maqsadga muvofiq tarzda va muntazam davom etishdir. O'qituvchi-tarbiyachi tomonidan jarayonga maqsadli rahbarlik qilingan taqdirdagina ijtimoiy maqsadga erishilib, bolaning shaxs bo'lib shakllanishiga erishish mumkin bo'ladi. Shunday qilib, tarbiya avvalo tarbiyalanuvchi shaxsning tarkib topish jarayoni va ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyot qonun ma'naviy me'yoriy tajribalarni egallashning muhim omili. Darhaqiqat har bir xalq, har bir millat umumtarbiya, jumladan yosh avlod tarbiyasi sohasida yillar sinovlardan o'tgan o'zining manbalari, metodlari va usullariga ega. Bu manbalar metod va usullar majmuasi tarbiyaning, jumladan yosh avlod tarbiyasining metodologik asosini tashkil etadi. Zero, tarbiya hayot tajribalari qonunyatlari, yo'llar va usullarini aniqlovchi yo'lchi yulduzdir. Ijtimoiy taraqqiyot maqsadi, vazifalari nuqtai-nazaridan yondashadigan bo'lsak turli ijtimoiy iqtisodiy, tarixiy-ma'naviy taraqqiyot davomida tarbiyaga nafaqat kichiklar yoki yoshlar, balki kattalar ham ehtiyoj sezganining guvohi bo'lamiz.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
NTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
1. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. - T.: "O'qituvchi", 1998.
2. Axloq odobga oid hadis namunalari. 1990-172 b
3. Dilfuza Kulchayeva. Boshlang'ich sinflarda "Tarbiya" fanini o'qitishning ilmiy-metodik asoslari // Academic research in educational sciences. 2021. №11.
4. Doston Sherov. Shaxga yo'naltirilgan talim texnologiyalarining ilmiy-nazariy asosi // Академические исследования в области педагогических наук. 2021
5. Erkayev A. Milliy g'oya va ma'naviyat. - T.: "Ma'naviyat", 2002-240-bet.
6. Gazzoliy Abu Xamid Oxiratnoma. "Aloxal valax" Buxoro: 1991-32 bet
7. Abu Nasr Forobiy. Baxt saodatga erishish yo'llari haqida risola. - T.: 1992, 120-bet.
8. Abu Rayhon Beruniy. Ruhiyat va ta'lim-tarbiya halqida. Toshkent, 1992, 122-bet.
9. Yusuf Xos Xojib. Qutadg'u bilig. - Toshkent, 1971, 23 - bet.
10. Burxoniddin Zarnudjiy. O'qituvchiga ta'lim yo'lida qo'llanma. - Toshkent, 1991, 28 - bet.
11. Axmedjanov M. M., Xo'jaev B. Q., Hasanova Z. D. Pedagogik mahorat. BuxDU. 2014.
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
Haydarova Lobar Halimovna, o'qituvchi [Хайдарова Лобар Халимовна, педагог], [Lobar H. Haydarova, teacher]; manzil: O'zbekiston, Buxoro viloyati, Kogon tumani, Orifon ko'chasi, 7-uy [адреа Узбекистан, Бухарская область, Когонский район, улица Орифон, 7 дом], [address: Uzbekistan, Bukhara region, Kogon district, Orifon street, 7th house]; E-mail: lobar.haydarova0305@gmail.com
