Научная статья на тему 'ШЎР ТУПРОҚЛАРДА ЭКМА ЗАЪФАРОН (СROCUS SATIVUS L.) ЎСИМЛИГИНИНГ ДАСТЛАБКИ БИОЭКОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ'

ШЎР ТУПРОҚЛАРДА ЭКМА ЗАЪФАРОН (СROCUS SATIVUS L.) ЎСИМЛИГИНИНГ ДАСТЛАБКИ БИОЭКОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
36
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
интродукция / шўрланган тупроқлар / экма заъфарон / туганакпиёз / вегетация / плантация / декада / ҳомашё / introduction / saline soils / planted saffron / vegetation / plantation / dekada / raw materials.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Эргашова Дурдона Султонбоевна, Тўхтаев Бобоқул Ёрқулович

Ушбу мақолада шўр ерларда (Сrocus sativus L.) нинг кўпайтириш ва етиштириш агротехнологияси бўйича илмий тадқиқотлар, ўсимликнинг биоэкологик ҳусусиятлари, ўсимлик туганак пиёзларининг дала шароитида ўсиши ва ривожланиши келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRIMARY ASPECTS OF CROCUS SATIVUS L IN SALINE SOILS

This article presents scientific research on the agrotechnics of propagation and cultivation of (Crocus sativus L.) on saline soils, the bioecological characteristics of the plant, the growth and development of plant bulbs in the field.

Текст научной работы на тему «ШЎР ТУПРОҚЛАРДА ЭКМА ЗАЪФАРОН (СROCUS SATIVUS L.) ЎСИМЛИГИНИНГ ДАСТЛАБКИ БИОЭКОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

ШУР ТУПРОЦЛАРДА ЭКМА ЗАЪФАРОН (CROCUS SATIVUS L.)

УСИМЛИГИНИНГ ДАСТЛАБКИ БИОЭКОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ Эргашова Дурдона Султонбоевна

Таянч докторант, Тошкент давлат аграр университети, Узбекистон,Тошкент

ergashovadurdona8@gmail. com Тухтаев Бобокул Ёркулович биология фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат аграр университети

Узбекистон, Тошкент https://doi.org/10.5281/zenodo.7194257 Аннотация. Ушбу мацолада шур ерларда (Crocus sativus L.) нинг купайтириш ва етиштириш агротехнологияси буйича илмий тадцицотлар, усимликнинг биоэкологик \усусиятлари, усимлик туганак пиёзларининг дала шароитида усиши ва ривожланиши келтирилган.

Калит сузлар: интродукция, шурланган тупроцлар, экма заъфарон, туганакпиёз, вегетация, плантация, декада, %омашё.

ПЕРВЫЕ БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ШАФРАНА (CROCUS SATIVUS L.) НА ЗАСОЛЕННЫХ ПОЧВАХ Аннотация. В данной статье представлены научные исследования по агротехнике размножения и выращивания (Crocus sativus L.) на засоленных почвах, биоэкологические особенности растения, рост и развитие луковиц растений в полевых условиях.

Ключевые слова: интродукция, засоленные почвы, посевной шафран, растительность, плантация, декада, сырье.

PRIMARY ASPECTS OF CROCUS SATIVUS L IN SALINE SOILS Abstract. This article presents scientific research on the agrotechnics of propagation and cultivation of (Crocus sativus L.) on saline soils, the bioecological characteristics of the plant, the growth and development ofplant bulbs in the field.

Keywords: introduction, saline soils, planted saffron, vegetation, plantation, dekada, raw materials.

КиришДозирги кунда дориворлик хусусиятига эга булган хомашё берувчи усимликларни фармацевтика ишлаб чикариш саноатида кенг фойдаланиш, доривор воситаларни табиийлаштириш ва махаллийлаштириш глобал долзарб муаммолардан хисобланади.

Экма заъфарон (Crocus sativus L.) доривор, озик овкат ва парфюмерия усимлиги сифатида ана шундай усимликлар каторига киради.Ушбу усимлик 2017 йилдан буён республикамизнинг тупрок ва иклим шароитида унумдор хамда шурланган тупрокларда интродукция килинди хдмда сугориладиган унумдор ерларда кенг масштабли плантациялари ташкил этилди.Усимлик турли экоформаларининг республикамиз худудларида танланиши, зараркунанда ва касалликлари хамда хомашёсининг кимёвий таркиби борасида илмий тадкикотлар амалга оширилди.

Илмий тадкикотларнинг иккинчи боскичи, сугориладиган шурланган майдонларда Экма заъфарон плантацияларини ташкил этиш мумкинми? - деган муаммони аниклашдир. Ушбу жараёнда плантациялар ташкил этиш учун унинг интродукция жараёнларини

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

урганиш, плантацияда усимликнинг зараркунанда хамда касалликларини аниклаш хамда уларга карши кураш чораларини ишлаб чикиш, кимёвий таркиби жихатидан хомашёнинг сифатлигини саклаб колиш курсаткичларини тахлил этиш зарур.

Х,озирги кунда Узбекистан республикаси буйича сугориладиган ерларнинг 45,3 фоизи турли даражада, шундан 31,1 фоизи кучсиз, 12,2 фоизи уртача, 2 фоизи эса кучли даражада шурланган, 24,4 фоиз майдонда эса ер ости сув сатхи 2 м ва ундан юкорида жойлашган. (1)

Демак, илмий тадкикотларнинг амалга оширилиш сабаби хам мавжуд булиб, биринчидан, шур тупрокли худудларида доривор усимлик етиштириш оркали фойдаланилмаётган ерлардан унумли фойдаланилади. Иккинчидан эса, импорт йули билан кириб келадиган усимликлар махсулоти ва дори шакллари учун махаллий хом ашё базаси яратилади; Экспортбоп кимматбахо хомашё, экспорт салохиятининг диапазонини янада купайишига имкон яратади.

Шур тупрокларда экма заъфарон илмий тажрибаларида экиш муддатлари, экиш материали туганак пиёларининг колибр катталиги хамда сугориш меёрларини аниклаш, турли агротехник тадбирлар (тозалаш, культивация килиш)ни ишлаб чикиш, усиш ва ривожланишини илмий асосда кузатиб бориш, генератив даврини тезлаштириш, гул териш ва хом ашёни кимёвий тахлилини амалга ошириш ва кейинги йилларда усимликнинг вегетацияси тугаганига кадар ер ости ва ер устки кисмларини солиштирма асосда хар йили урганиб бориш режалаштирилган.

Тажриба (тадкикот) объекти ва услубияти. Илмий тажрибалар 2022 йилдан бошлаб Сирдарё вилоятининг икки худуди (Ховос тумани ва Гулистон тумани) да, сув ресурслари кам булган кургокчил шароитда, уртача ва кучли шурланган тупрокларида амалга оширилмокда.

Илмий тадкикотлар доирасида экма заъфарон усимлигини турли даражадаги шурланган эдафик субстратда чидамлилик меъёри хамда кенг масштабда усимликни етиштириш учун агротехнологик тадбирлар бир неча вариантлар асосида ишлаб чикилади.

1-тажриба тизими.Усимлик туганак туганак пиёзларнинг хажмига кура (туганак пиёз колибри) 3 та вариантда (3-5 см ; 7-10 см, 10-13см) ва шунга мос равишда 5-8 см, 7-10см,10-15 см чукурликда экилади.

2-тажриба тизими. Crocus sativus L. нинг сугоришга булган муносабатига кура олиб борилиши режалаштирилган булиб, тажриба варианти 3 хил йусинда олиб борилади. Яъни турли колибрга эга усимликка вегетация давомида 1 марта сугориш, 2 марта сугориш, 3 марта сугоришлар сони билан натижалар солиштириб борилади.

3-тажриба тизими. Шурланган тупрокларда усимликнинг ер остки ва ер устки кисмларининг хосилдорлиги хамда хомашёнинг сифат курсаткичларини тахлиллари буйича Тажриба майдонига экилган усимликнинг 1-2-3 йиллик вегетация давридан сунг ковлаб олинган туганак пиёзларида Экма заъфарон (Crocus sativus L.) нинг хосилдорлиги ва хом ашёнинг сифат курсаткичлари тахлил этилади.

Усимликнинг ботаник тавсифи. Crocus sativus L - гулсафсардошлар оиласига (Iridaceae) киради. Буйи уртача 10-25 см, киш ойларида 30 смгача усиши мумкин. Куп йиллик туганак пиёзли усимлик булиб, ингичка лентасимон куринишга барглари гуллаш даврида усади (сони 6-9 та). Гули баргларига нисбатан йирик, оч-кукимтир бинафша

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

рангда, чангчиси 3 та, меваси учбурчак кусакча, ялпи гуллаш даври бир йилда 10-14 кунни ташкил килиб, хар бир гулнинг умумий гуллаш даври 2-3 кундан иборат. Битта усимликдан 1-2 та гул хосил булиб, оч сиёхрангда булади. Гул ичида 3 та уругчи мавжуд, уларнинг узунлиги 3-3,5 см ни ташкил этади. Гуллаш жараёни сентябрь-октябрь ойларига тугри келади. С.Е. Землинский . Усимликнинг туганак пиёзи крахмал копланган деярли гомоген хужайралардан иборат. Туганак пиёзнинг 2/5 кисми сув кам микдорда мой, альбумин, целлюлоза ва минерал моддалар бор. Баргларнинг жойлашиши спирал куринишида булиб, ассиметрик барглар асос кисмида тиним холатидаги ён куртаклар шаклланади. (2)

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Шур ерларда Экма заъфарон (Crocus sativus L.) нинг интродукцияси, купайтириш ва етиштириш агротехнологиясини урганиш учун илмий тажрибалар Гулистон давлат университетининг Дала тажрибаси майдони хамда Сирдарё вилояти Ховос туманида жойлашган ер майдонида 2022 йилдан бошлаб олиб борилмокда. Тадкикодларимиз 3 хил тажриба тизимларига асосланиб олиб борилмокда. Экма заъфарон туганакпиёзларини экиш учун дастлаб, махсус майдон танлаб олинди. Мазкур майдон бегона утлардан тозаланиб, эни 70 см даги жуяклар олинди.

Усимлик туганак туганак пиёзларнинг хажмига кура (туганак пиёз колибри) 3 та вариантда (3-5 см ; 7-10 см, 10-13см) ва шунга мос равишда 5-8 см, 7-10см, 10-15 см чукурликда экилди.

Экма заъфарон экилган майдонда агротехник тадбирлар асосан кул кучи ёрдамида бажарилади. Доимий равишда усимлик экилган майдонда бегона утлар усишини чеклаш зарур. Бегона утларнинг купайиши усимликнинг туганак пиёзларининг тупрокда етарли даражада озука олмаслигига олиб келади. Бу уз навбатида усимликнинг хосилдорлиги пасайиши ва туганакпиёзларнинг купайиш жараёнига салбий таъсир курсатади.

Усимликнинг сувга талаби туганакпиёзлар униб чикиш ва ривожланиш жарёнида ортиб боради. Сугорганда тупрок етарли даражада намикмаса усимликнинг униб чикиши сусаяди, илдиз кисми яхши ривожланади. Бирок усув нишлари ривожланмай колади (3 -расм). Туганакёзнинг чикартирувчи сув берилиб, 25 кун утгандан сунг, усимлик вегетациясини бошлаган даврда бир марта сугорилади.

Иккинчи маротаба сугориш сентябр ойи иккинчи декадасидан бошлаб, 12-14 кун оралатиб сугорилади. Иклим шароити ва тупрокнинг холатини хисобга олган холда, усимлик гуллаш фазасида тупрокда каткалок хосил булса, кушимча сугориш ишлари олиб борилади. Усимликнинг ер устки кисми тупрок юзасига униб чиккандан сунг,бегона утлардан тозалаб, чопик килиниши керак. Боиси, усимлик киш ойларида хам вегетациясини давом эттиради. Май ойигача усимликнинг барглари гуллаш жараёнидан н деярли 2-3 баробар узун холда усиб боради. Усимликни усув даврида 1-3 марта сугориш лозим

1- жадвал

C. sativus L туганакпиёзининг усув нишлари ва кушимча илдизларининг

усиш маромлари

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Ta^pHÖa ^ohh 1-Ta^pHÖa TH3HMH TyraHaKnue 3.apHHHr xa^MHra Kypa (TyraHaK nue3 KO.HÖpH) 2-Ta^pHÖa TH3HMH Crocus sativus L. HHHr cyFopumra Gy.raH MyHOcaöaTH Экн.гaн Ba^TH Веreтaцнн Gom.aHHm H

Ep ycTKH KHCMH y3yH.HrH, cM TyraHaK nue3 H.gH3H y3yH.Hru, CM

Cupgape bh.oath ry.HCTOH TyMaHH ry.^y Ta:®pHÖa MaMgoHH 3-5 cm 1 MapTa cyFopum 24.08.202 2 30.09.2022 1,0 2,62

3-5 cm 2 MapTa cyFopum 24.08.202 2 26.09.2022 2,3 3,40

3-5 cm 3 MapTa cyFopum 24.08.202 2 20.09.2022 3,7 4,5

7-10 cm 1 MapTa cyFopum 24.08.202 2 28.09.2022 1,2 2,80

7-10 cm 2 MapTa cyFopum 24.08.202 2 24.09.2022 2,16 3,1

7-10 cm 3 MapTa cyFopum 24.08.202 2 17.09.2022 2,74 5,20

10-13cm 1 MapTa cyFopum 24.08.202 2 28.09.2022 1,50 2,80

10-13cm 2 MapTa cyFopum 24.08.202 2 22.09.2022 2,5 3,60

10-13cm 3 MapTa cyFopum 24.08.202 2 15.09.2022 3,98 5,25

Cupgape bh.oath Xoboc TyMaHH Ta^pHÖa MaMgoHH 3-5 cm 1 MapTa cyFopum 15.08.202 2 04.10.2022 0,50 2,0

3-5 cm 2 MapTa cyFopum 15.08.202 2 15.09.2022 1,20 3,65

3-5 cm 3 MapTa cyFopum 15.08.202 2 17.09.2022 2,17 4,5

7-10 cm 1 MapTa cyFopum 15.08.202 2 01.10.2022 0,88 2,60

7-10 cm 2 MapTa cyFopum 15.08.202 2 12.09.2022 1,96 3,30

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

7-10 см 3 марта сугориш 15.08.202 2 14.09.2022 2,30 4,5

10-13см 1 марта сугориш 15.08.202 2 02.10.2022 1,0 2,50

10-13см 2 марта сугориш 15.08.202 2 15.09.2022 2,74 3,50

10-13см 3 марта сугориш 15.08.202 2 12.09.2022 3,47 5,20

Кузатишлар шуни курсатдики, Сирдарё вилояти Гулистон тумани ГулДУ тажриба майдонига экилган турли колибрга эга туганак пиёзларларнинг курсаткичлари куйидагича булди:

^yMnagaH, 3-5 cm Konuöpra эга 1 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga ycuMnuK HHmHHHHr ysyHnuru ypTana 1,6 cm MaBcyMHH HngH3HanapHH ysyHnuru ypTana 2,62, 2 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga MaBcyMHH HngH3HanapHH y3yHnurH ypTana 3,40 cm, ycuMnuK HHmHHHHr ysyHnuru ypTana 2,3 cm, 3 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga MaBcyMHH HngH3HanapHH ysyHnuru ypTana 2,17cm, ycuMnuK HHmHHHHr ysyHnuru ypTana 4,5 cmhh TamKHn Kungu.

7-10 cm Konuöpra эгa TyraHaK nHë3napnapga эсa, 1 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 1,2 cm MaBcyMHH HngH3HanapHH y3yHnuru ypTana 2,80 cm, 2 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr ysyHnuru ypTana 2,16 cm MaBcyMHH ungH3HanapHH ysyHnuru ypTana 3,1 cm, 3 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 2,7 cm MaBcyMHH HngH3HanapHH ysyHnuru ypTana 5,20 cm hh KypcaTgu.

10-13 cm Konuöpra эгa TyraHaK nHë3napnapga эсa, 1 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 1,50 cm MaBcyMHH HngH3HanapHH ysyHnuru ypTana 2,80 cm, 2 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr ysyHnuru ypTana 2,50 cm MaBcyMHH ungH3HanapHH ysyHnuru ypTana 3,60 cm, 3 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 3,98 cm MaBcyMHH HngH3HanapHH ysyHnuru ypTana 5,28 cm hh KypcaTgu.

Cupgapë bhtoath Xoboc TyMaHH Ta^puöa MaHgoHura экнnгaн экнnгaн Typnu Konuöpnu TyraHaK nuë3napga KyHugarunap KaHg этнnflн:

3-5 cm Konuöpra эгa 1 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 0,50 cm MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 2 cm, 2 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 1,20 cm, ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 3,80 cm, 3 MapoTaöa cyropunraH BapuaHTga MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 4,5 ycHMnHK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 3,7 cmhh TamKHn Kungu.

7-10 cm Konuöpra эгa TyraHaK nuë3napnapga эсa, 1 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 0,88 cm MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 2,80 cm, 2 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 1,96 cm MaBcyMHH ungH3HanapHH y3yHnuru ypTana 3,30 cm, 3 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 2,30 cm MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 4,50 cm hh KypcaTgu.

10-13 cm Konuöpra эгa TyraHaK nuë3napnapga эсa, 1 MapoTaöa cyropunraHga ycuMnuK HHmHHHHr y3yHnuru ypTana 1 cm MaBcyMHH HngH3nanapHH y3yHnuru ypTana 2,50 cm, 2

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

маротаба сугорилганда усимлик нишининг узунлиги уртача 2,74 см мавсумий илдизчаларни узунлиги уртача 3,50 см, 3 маротаба сугорилганда усимлик нишининг узунлиги уртача 3,47 см мавсумий илдизчаларни узунлиги уртача 5,20 см ни курсатди.

1- расм. Туганак пиёзларнинг униб чикиши

а-расм б -расм

2- расм. Туганак мавсумий илдизлари ривожланиши (а-расм 1 маротаба сугорилган. б -расм 3 маротаба сугорилган)

Хулоса. C. sativus L туганакпиёз илдизчалари ва усимлик нишларининг усиши бевосита тупрок хароратига ва намлигига боглик булди. Тупрокдаги хароратнинг юкори булиши тунанакпиёз илдизларининг ва усимликнинг усувчи нишлари усишини секинлаштиради. Тупрок харорати пасайиши усимликни униб чикишини жадаллаштиради. REFERENCES

1.Узбекистон Республикаси сув хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган концепциясини тасдиклаш тугрисида 10.07.2020 йилдаги 6024 -сонли Узбекистон Республикаси Президент фармони.

2. Б.Ё.Тухтаев, А.В.Махмудов, Ш.Ш.Хуррамов. Узбекистонда экма заъфарон (шафран посевной - crocus sativus L.): интродукцияси ва плантацияларини ташкил этиш Монография, Тошкент-2018. 128 бет. "NavroV нашриёти

3.Тухтаев Б.Ё., ^аршибаев Ж.Х., ^аршибаев Х.К. Мирзачул шароитида Crocus sativus l нинг усиши ва ривожланишига мулчалашнинг таъсири // ГулДУ, Университет хабарномаси; 2019/1,71-74 б.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

4.Tuxtayev B.Yo., Khomidov Z. Zh., Safarov I.B. Ecoforms of extraterrestrial saffron (Saffran) bio-ecological characteristics of a growing year // Научные горизонты» № 10(236) 2019. 01.11.2019г.

5. Тухтаев Б.Ё., ^аршибаев Х.К., Сафаров И.Б. Crocus sativus (экма заъфарон) усимлиги экоформалари вегетациясининг дастлабки боскичларидаги биоэкологик хусусиятлари // Guliston Davlat Universiteti Axborotnomasi-2019/3 (74) 3-8 б.

6. Б.Ё.Тухтаев Шафран (Заъфарон) етиштириш Илмий амалий кулланма, Агробанк 100 китоб туплами.Тошкент - 2021й. ,32 китоб.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.