Научная статья на тему 'CROCUS SATIVUS L. – ЭКМА ЗАЪФАРОН БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА УНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

CROCUS SATIVUS L. – ЭКМА ЗАЪФАРОН БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА УНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
104
113
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
Crocus L / клунелуковицы / биоэкологическая агротехника / фенология / маточное растение / биометрический рост. / Crocus L / bulbs / bio-ecological agricultural technology / phenology / mother plant / biometric growth

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ваҳоб Қайсаров

В статье приводятся данные по изучению биоэкологических свойств, а также вляние условий почвы на рост и развитие шафрана посевного (Crocus sativus L.) в условиях интродукции в Ташкентской области.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article provides data on the study of bioecological properties, as well as the effect of soil conditions on the growth and development of sowing saffron (Crocus sativus L.) under conditions of introduction in the Tashkent region.

Текст научной работы на тему «CROCUS SATIVUS L. – ЭКМА ЗАЪФАРОН БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА УНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

УУТ: 582.3.522.4. ТАДЩЦОТ

CROCUS SATIVUS L. - ЭКМА ЗАЪФАРОН БИОЭКОЛОГИЯСИ ВА УНИ ЕТИШТИРИШ

ТЕХНОЛОГИЯСИ

Вахрб КАЙСАРОВ,

биология фанлари номзоди, доцент, Тошкент давлат аграруниверситети.

Аннотация. В статье приводятся данные по изучению биоэкологических свойств, а также вляние условий почвы на рост и развитие шафрана посевного (Crocus sativus L.) в условиях интродукции в Ташкентской области.

Ключевые слова: Crocus L, клунелуковицы, биоэкологическая агротехника, фенология, маточное растение, биометрический рост.

Annotation. The article provides data on the study of bioecological properties, as well as the effect of soil conditions on the growth and development of sowing saffron (Crocus sativus L.) under conditions of introduction in the Tashkent region.

Keywords: Crocus L, bulbs, bio-ecological agricultural technology, phenology, mother plant, biometric growth.

Кириш. Доривор усимликлар хомашёсига булган эхтиёжларни махаллий флорада мавжуд булган ёки узга худудлар флорасига мансуб интродуцент усимликларнинг республикамиз тупрок; ва ик;лим ша-роитидаги коллекциясини яратиш ва келгусида уларни катта плантацияларда етиштириш хисобига кондириш долзарб муаммолардан хисобланади.

C. sativus L. нинг интродукция шароитида биоэколо ик хусусиятларини урганишга каратилган тад;и;отлар хо-рижлик олимлар Т.Г. Гарагезов [2], R. Molina [3], M. Negbi [4], F.I. Abdullaev [1] томонидан олиб борилган.

Урганилган объект учун тажрибалар асосан 2 хил (од-дий буз тупрок; ва махсус органика аралашган тупрок; (10 кг/м2) хисобида) тупрок; шароитларида олиб борилди. Экиш учун ажратилган майдон деярли 1 ой олдин тайёр холатга келтирилди ва хар икки вариант учун хам 70 см. ли ариклар олинди.

Тадк;ик;от натижалари. Тажрибаларимизда усимлик пиёзлари кул кучи ёрдамида экилди, аммо катта май-донларда экиш учун механизмлардан фойдаланиш хам мумкин. Уларни экиш даврида усимликларнинг биоэко-логик хусусиятлари инобатга олинди. Экма заъфарон-нинг интродукция шароитида мослашиш (адаптация) жараёни ва биоэкологик хусусиятлари, тукималарининг анатомик тузилишидаги узгаришлари, хомашёси (гулчангчи-устунчалар) нинг кимёвий таркиби, яъни буёк (кроцин) моддаларининг курсаткичлари кимёвий тахлиллар асосида урганилди. Илмий тад;и;отларнинг натижаларига кура, Узбекистоннинг тоголди, унумдор тупро;ли, сув билан таъминланган худудларида интро-дуцент усимлик - Экма заъфароннинг катта масштабда плантацияларини ташкил этиш ю;ори самара бериши аникланди.

Усимликлар 20х4х70 см ёки 20х5х70 см схемада (яъни, усимликлар оралиги 18-20 см, пиёзларни экиш

чукурлиги 5-6 см ва к;атор оралиги 70 см) экилди. (1-расм). Эк^лишниь' бундай схемаси зафарон усимлиги усиши <" ривож 1аьишиьи таъмиьлашда оптимал вариант х,исобланмок;да.

1-расм. Экма заъфаронни экиш жараёни ва кузги вегетацияси

Экиш материалларининг кисман чегараланганлиги сабабли, бизьиьг тажрибаларимизда 3,0-5,0 см диамет-рга эга булган тугаьак пиёзлардаь 25 доьадаь экилди. Угитларьиьг усимликлар усиш ва ривожлаьишига таъ-сириьи ургаьиш мак;садида, бу пиёзлар оддий тупрок; ва чириьди кушилгаь махсус тупрок;ларга экилди.

Илмий тадк;ик;отларьиьг давоми сифатида "Экма заъфароь (Crocus sativus L.) экоформалариьиьг кол-лекциялариьи ташкил этиш х,амда зарар-куьаьда ва касалликларга чидамли истикболли шаклларини таьлаш» лойихаси 2018-2020 йиллар давомида амал-га оширилиши режалаштирилгаь эди. Лойихаьиьг режасига кура, республикамизьиьг тупрок; ва и;лим шароитига мос келадигаь экма заъфароь (Crocus

MAXSUS SON [2] 2021 AGRO INFORM! 25

1- жадвал.

Экма заъфароннинг биометрик курсаткичлари

Тупрок шароитлари

Катордаги Оддий буз тупрок (чиринди кушилмаган) Чиринди кушилган тупрок (чириган гунг 10 кг/м2 ^исобида)

модель Туганак пиёз диаметри Туганак пиёз диаметри

усимлик Усимликнинг экишгача булган улчами (см) Хосил булган пиёзлар (дона) Усимликнинг экишгача булган улчами (см) Хосил булган пиёзлар (дона).

1 2,6±1,2 1 2,7±1,3 2

2 4,0±0,9 2 3,9±1,9 4

3 2,5±1,3 1 2,7±1,3 2

4 5,0±1,2 4 4,7±1,2 4

5 4,6±1,6 2 3,7±1,6 4

6 2,3±1,4 1 2,6±1,4 3

7 3,9±1,3 2 2,9±1,3 3

8 3,7±0,9 1 3,1±0,9 4

9 4,7±1,5 2 4,7±1,5 5

10 4,9±1,1 3 3,8±1,1 6

Уртача 3,8±1,2 2 ^ 2,5-5,0 3

sativus L.) нинг экоформалари танланиши ёки кейинги бос;ичда, ижобий топилган (усимликларнинг усиш ва ривожланиш бос;ичлари жадал, хомашёсини.'. сифат курсаткичи хал;аро стандарт даражасига мос келса) экоформаларга мансуб усимликнин- т'гана" пиёзлари купайтирилиб, кенг масштабдаги плантаци-яларини ташкил этиш тавсиялари берилиши ма;сад килинган.

Усимликларнинг усиш ва ривожланишини урганиш ма;садида, биометрик улчовлар 10 та модель усимликларда кайд этилди ва тах,лил этилди. Экма заъ-фарон туганак пиёзларининг экилиши ва янги пиёзлар-нинг хосил булиши тугрисида маълумоитр 1-жадвалда келтирилган.

Шундай килиб, усимликларда туганак пиёзларнинг купайиши тупро; шароитига богли; булиб, оддий тупро;ларда бу курсаткичлар 1-2 тани ташкил этса, махсус чириндили тупро;ларда эса бу курсаткичлар уртача 4 тани ташкил этади. Х,ар икки вариантда хам ай-рим йирик туганак пиёзларнинг 4-6 тагача купайишини алохида таъкидлаш жоиз.

Маълумки, экма заъфарон усимлиги вегетация дав-рини куз ойларидан бошлайди ва бу жараён ёз ойигача давом этади. Кузатишлар куз ойларида (сентябр) хаво хароратининг нисбатан пасайиши (250С) билан мав-сумий ёнилдизчаларининг пайдо булиши ва октябр ойининг охирларида хаво хароратининг 150С га туши-ши билан гунчалаш хамда гуллаш жараёнига утишини курсатди. Х,ар бир туганак пиёзлардан 3-5 та гача яшил рангли, ланцетсимон, атрофлари текис барглар ривож-ланади. Бу барглар усимлик хаётида июн-июль ойигача фаолият курсатади.

Генератив жараён куз ойлари сентябрь ойининг урталаридан бошлаб 30 кунгача, яъни октябр ойининг урта;аригача давом этади. Барглари эса ёз ойлари курийди. Гуллари анча майда кунгиро;симон булиб, диаметри 3-4 см атрофида кайд этилади. Март ойининг бошларида янги хосил булган пиёзча тули; шаклланиб, асосий она пиёздан ажралиш холатига келади, ер устки кисми уз фаолиятини тухтатади ва май ойининг охир-ларида усимликнинг вегетация даври тугайди.

Кузатишлар усимликнинг усиш ва ривожланиши тупро; шароитларига богли; эканлигини курсатди. Хусу-сан, оддий тупро;ларда устирилган усимликлардан хосил булган асосий туганак пиёзлар майдаро; булиб, унинг диаметри 2,5-3,5 см ни ташкил этган булса, чириндили тупро;ларда устирилган туганак пиёзларнинг 4-5 см гача етиб борганлиги кузатишлар давомида ани;ланди. Туганак пиёзлар химоя дагал-туксимон ;оби;чалар билан ;опланган булиб, улар ту; кулранг тусдадир. Туганак пиёзларнинг огирлиги 20-50 гр. артофида ;айд этилди. Бизнинг шароитимизда касаллик ва зараркунандаларга чидамли хисобланади. Айни пайтда ТошДАУ тажриба ер майдонида 1000 я;ин усимлик пиёзлари мавжуд.

Усимликларнинг мавсумий ривожланиш фазалари кузатилганда, хар икки вариантда куп фар; ;илувчи курсаткичлар ани;ламади. Аммо, тупро; шароитларига богли; холда, уларнинг гуллаш давомийлиги ;исман фар;ланади. Яъни махсус тайёрланган чириндили тупро; шароитларида устирилган усимликларда гуллаш жараёни 5-10 кунгача чузилди.

Экилган пиёзларнинг кукарувчанлиги 100% атрофи-да ;айд этилди. Экилган пиёзларнинг усиб чи;иши об-хаво шароитига богли; холда сентябр ойининг дастлаб-

26

AGRO INFORM MAXSUS SON [2] 2021

ки кунларидан кузатилди ва уларнинг орасидаги фар; 2-5 кун оралигида кайд этилди. Нисбатан кулай тупро; шароитларига (чириндили) экилган усимликларда гул-лаш жараёни 15-23 кунгача давом этди. Аммо усимлик генератив органларининг ривожланиши ва тузилиши катта-кичиклиги билан бир-биридан нисбатан фар; килади. Масалан, оддий тупро; шароитларида экилган усимликларнинг гуллари тузилиши ва улчамлари нисбатан майда ва кичикро; булса, чириндили тупро; шароитларида устирилган усимликларда эса бу курсаткичлар ;иёсий йириклиги билан фар;ланади. Шу билан бирга, гуллаш давомийлиги хам усимликларда 5-10 кунгача фар;ланиб, бу хол чириндили тупро;ларда намлик даражасининг нисбатан куп ми;дорда са;ланиши ва шунинг хисобига гуллаш давомийлигининг 5-10 кунга чузилиши билан изохланади.

Усимликларда баргларнинг саргая бошлаши май ойининг урталаридан хаво хароратининг 25-300С дан кутарилиши билан кузатилиб, вегетация даври-нинг тугаши июнь ойининг урталарига тугри келади. Усимликларда умумий вегетация даврининг давомийлиги тупро; шароитларига богли; холда оддий тупро;ларда 224-235 кун ва чириндили тупро;ларда эса 240-250 кун атрофида ;айд этилади.

Олиб борилган тажрибалардан олинган маълумотлар тахлили усимлик мавсумий риожланишининг тупро;

шароитига богли;лигини курсатди. Хусусан, оддий тупро;ларда устирилган усимликларнинг мавсумий ривожланиши 220-230 кунни ташкил этган булса, чиринди кушилган тупро;ларда бу курсаткичлар 243-252 кун атрофида кайд этилди. Изланишлар давомида тупро; шароитининг усимлик ер остки органлари (яъни туганак пиёзларнинг) сифатига таъсири хам урганилди.

Аммо, тупро; шароитининг органик угитлар билан бойитилиши усимликларда ер устки ва ер остки фито-массаларининг ортишига замин яратади ва бунинг на-тижасида усимлик фитомассаси (ер устки хамда ер остки ;исми) карийб икки баробарга ортади. Демак, тупро; шароитининг бойитилиши усимликларнинг усиш ва ри-вожланишини, гуллаш давомийлиги ва хосилдорликнинг 2-3 баробарга ортишини таъминлайди.

Хулоса ;илиб айтганда, экма заъфарон усимлигини устиришда коллекция учун очи; майдонлар танланиши ва ерлари бир оз нишабликда (3-5°) тайёрланиши лозим. Усимликни август ойининг урталарида экиш ма;бул муддат хисобланиб, бу муддат усимликларда вегетация даврининг тули, утиши ва туганак пиёзларнинг етар-лича хосил булишини таъминлайди. Механик таркиби енгил, сув ут'азуЕчанлиги ю;ори булган тупро;ларда улар етарлича уг^б ривожланади. Тупро; унумдорли-гини о шириш м дсадида чириган гунглардан (10-15 кг/ м2) фойдаланган маъ;ул.

Фойдаланилган адабиэтлар:

1. Abdullaev Fl (2003). Crocus sativus against ci."". Archies of Medical Research 34: 354.

2. Гарагезов Т.Г., Гасымов К.Г., Серкеров С.В., Нов, узо Э.Н., Мурадов П.З., Шахмурадов И.А. Стратегия Изучения Биологии Апшеронской Популяции Шафрана (Crocus sativus L.). АМЕА-nin Xabarlari (biologiya va tibb elmlari). 2017. cild 70. №2. С.164-173.

3. Molina R.V., Valero M., Navarro Y., Guardiola J.L., Garci'a-Luis A. Temperature effects on flower formation in saffron (Crocus sativus L.) Journal Scientia Horticulturae. 2005. №103. 361-379 рр. 127.

4. Negbi, M. Physiological research on the saffron crocus (Crocus sativus). In F. Tammaro and L. Marra. 2006. 183207 pp.

ЛАБОРАТОРИЯ ШАРОИТИДА ЧИРОИЛИ ТИЛЛАБОШ - CENTAURIUM PULCHELLUM (SW.) DRUCE. УСИМЛИГИ КУЧАТИНИ ЕТИШТИРИШ

Гулом ЖУМАБОЕВ,

Тошкент давлат аграруниверситеты таянч докторанти.

Аннотация. Регион Узбекистана богат лекарственными растениями, фруктами и овощами. В частности, при приготовлении регуляторов пищеварения из местных растений широко практикуется отделение от них лекарств, настоек, чаев, экстрактов и порошков.

Последний период наблюдения за прорастанием семян проводили через 20 дней после посева. В контрольном варианте проросшие семена составили 74%, при обработке раствором серной кислоты% - 85%, при зачистке песком - 98%.

MAXSUS SON [2] 2021 AGRO INFORM

27

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.