Научная статья на тему 'SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) НИНГ ФАРҒОНА ВОДИЙСИДАГИ ТАБИИЙ ЗАХИРАЛАРИ'

SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) НИНГ ФАРҒОНА ВОДИЙСИДАГИ ТАБИИЙ ЗАХИРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

119
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиий захира / биологик захира / эксплуатацион захира / популяция / йиллик ҳосилдорлик / тарқалиш хариталари / хатлов / natural stock of a plant / biological stock of a plant / operational stock of a plant / population / annual yield / distribution maps / census.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Муҳайё Хусановна Акбарова, Муҳаббат Қудратовна Асадова, Зухуридин Нажмидин Ўғли Жўраев

Доривор ўсимлик Scutellaria comosa нинг Фарғона водийсидаги биологик, эксплуатацион захираси ва йиллик йиғиш имконият ҳажмлари баҳоланиб ҳисоблаб чиқилган ҳамда уларнинг тарқалиш хариталари яратилган, муҳофаза қилиш учун тавсиялар ишланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NATURAL RESOURCES SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) IN THE FERGANA VALLEY

The biological and operational stocks of the medicinal plant Scutellaria comosa in the Fergana Valley, as well as the annual collection were assessed, maps of their distribution were drawn up and recommendations for protection were developed

Текст научной работы на тему «SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) НИНГ ФАРҒОНА ВОДИЙСИДАГИ ТАБИИЙ ЗАХИРАЛАРИ»

SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) НИНГ ФАРГОНА ВОДИЙСИДАГИ ТАБИИЙ ЗАХИРАЛАРИ

Мухайё Хусановна Акбарова

ФарFOна давлат университети muhayyo-akbarova@mail. ru

Му^аббат ^удратовна Асадова

ФарFOна давлат университети

Зухуридин Нажмидин ^ли Жураев

ФарFOна давлат университети

ANNOTATSIYA

Доривор усимлик Scutellaria comosa нинг ФарFOна водийсидаги биологик, эксплуатацион захираси ва йиллик йотиш имконият хажмлари бахоланиб хисоблаб чикилган хамда уларнинг таркалиш хариталари яратилган, мухофаза килиш учун тавсиялар ишланган.

Калит сузлар: табиий захира, биологик захира, эксплуатацион захира, популяция, йиллик хосилдорлик, таркалиш хариталари, хатлов.

NATURAL RESOURCES SCUTELLARIA COMOSA JUZ. (LAMIACEAE) IN

THE FERGANA VALLEY

Muhayyo Khusanovna Akbarova

Fergana State University muhayyo-akbarova@mail.ru

Muhabbat Kudratovna Asadova

Fergana State University

Zuhuridin Najmidin ogli Juraev

Fergana State University

ABSTRACT

The biological and operational stocks of the medicinal plant Scutellaria comosa in the Fergana Valley, as well as the annual collection were assessed, maps of their distribution were drawn up and recommendations for protection were developed.

Academic Research, Uzbekistan 461 www.ares.uz

Keywords: natural stock of a plant, biological stock of a plant, operational stock of a plant, population, annual yield, distribution maps, census.

КИРИШ

Бугунги кунда жахонда фармацевтика саноатининг ривожланиши натижасида, янги доривор усимликларни аниклаш ва улардан моддаларни ажратиб олиш, биологик фаоллигини аниклаш хамда уларни амалиётга тадбик этиш борасидаги тадкикотларнинг кулами тобора ортиб бормокда. Ер юзида ахоли сонининг ортиши хамда ер майдонларининг узлаштирилиши натижасида табиий ресурслар, жумладан, усимликларнинг табиий захиралари хилма-хиллигининг камайиши ва йуколишига сабаб булмокда. Бу уринда доривор ва хужаликдаги ахамияти юкори булган усимликларнинг табиий захирасини хатловдан утказиш хамда унинг замонавий холатини бахолаш мухим курсаткичлардан хисобланади. Шунга кура, табиий холда таркалган доривор усимликлар табиий захираларини хатловдан утказиш, таркалишини белгилаш ва замонавий холатини бахолаш долзарб илмий-амалий ахамиятга эга.

Тадкикотимиз объекти булган Scutellaria туркуми турлари хам бундан мустасно эмас. Изланишларда ФарFOна водийси флорасида туркумнинг 23 тури кайд этилган булса, шулардан 15 тур Узбекистон Республикаси худудида таркалган [10].

Мазкур 15 турнинг барчасини хам популяцияси ва табиий захираси бир хил даражада эмас, булар орасидан S.comosa ва S.adenostegia турлари бошка турдошларига нисбатан кенгрок ва купрок микдорда таркалган [10].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзири кунда Ер шарида Scutellaria L. туркумининг 350 дан ортик тури (Paton, 1990) [4] таркалган. Туркум турлари Евроосиёнинг адир, tof олди ва tof минтакаларда кенг таркалган булиб, бошка минтакаларга нисбатан турларнинг хилма хиллиги юкори, хусусан Эрон-Турон, Марказий Осиё ва АфFOнистон туркум турларининг келиб чикиш марказларидан бири саналса, Урта Ер денгизининг шаркий кисми эса иккинчи марказ сифатида эътироф этилади. Туркум турларининг собик иттифок флорасида (1954) 4 секцияга: Euscutellaria Briq., Cystaspis Juz., Anaspis (Roching) Juz., Apeltanthus (Nevski) Juz. мансуб 148 тури учраши кайд этилган. Марказий Осиёда туркумнинг 84 тури учраши келтирилган (Абдуллаева, 1987, 1991) [5]. Шулардан, Узбекистон флорасида 32 тур (Введенский, 1961) (сунги йилларда олиб борилган дала тадкикотлари ва

таксономик узгаришлар натижасида Узбекистан флорасида туркумнинг 40 тури мавжуд (www.floruz.uz) [2], KозоFистон флорасида (Павлов, 1964) 32 тур [8], K,ирFизистон флорасида 30 тур (Шпота, 1960; Lazkov, 2016) [12], Тожикистон флорасида (Кочкарева, 1986) 35 тур [7], Туркманистон флорасида (Шишкин, 1954) 7 тури таркалган [11].

Турларнинг номлари "Определитель растений Средней Азии" (2015) ва International Plants Names Index (www.ipni.org), The Plant List буйича келтирилди. Таксонларнинг муаллифлари "Authors of Plant Names" R.K. Brummit, C.E. Powell кулланмаси асосида, турларининг координата нукталарини аниклашда Google Earth дастури, таркалишини акс эттирувчи ГАТ хариталар ArcMap 10 дастури ёрдамида амалга оширилди.

Турларнинг табиий захираларини бахолашда "Ресурсоведение и стандартизация лекарственного растительнного сырья" (2019) методикаси буйича, турлар таркалган майдонларининг харитаси ArcMap 10 дастури ёрдамида амалга оширилган [9].

Олиб борилган тадкикотларда Scutellaria comosa Juz. Наманган ва ФарFOна вилоятларида, Андижон вилоятига нисбатан кенгрок майдонда таркалганлиги маълум булди [3].

Бунга кура, тур ФарFOна вилояти ФарFOна туманининг Чимён, Дамкул ва Окбилол кишлоFи атрофидаги адирларнинг майда тошли - шаFалли ёнбаFирликларда кенг таркалган. Турнинг популяцияси кичик-кичик популяцияларга, яъни фрагментацияланганлиги аникланди. Худудни тулик эгалламаган (узига хос булган тошли шаFалли маконларда усади), умумий адирликни 10 гектар деб кабул олинса, шундан 1 гектар майдонни эгаллайди, яъни 1/10 кисмига туFри келади.

НАТИЖАЛАР

ФарFOна туманидаги Чимён кишлоFи адирликлари (N 40028' 02.88" E71052'98.51", h=580 m) Олой тизмасининг адир минтакасига туFри келиб, майда тошли, тошли-шаFалли ёнбаFирлик. Худудга антропоген омили кучли таъсир курсатаётганлиги, боFдорчилик максадида ерларни узлаштирилиши ва курилиш хомашёси сифатида тупрокни ковлаб олиш ишлари олиб борилаётганлиги билан изохланади. Булар эса усимлик таркалган майдонларнинг кискаришига таъсир курсатади [6]. Худуддаги тур зич жойлашган 10 м2 майдонда 15-16 дона индивид булиб, шулардан 9-11 дона индивидда (уртача 10 дона) 10 тадан ортик булган генератив поялари мавжуд.

Ma3Kyp nonyn^Hflga HHgHBugnapgaH ^ofiganaHHmra apo^nH KHCMH TopmnraHga, 100 rpaMMgaH 120 rpaMMrana OFupnHKKa эгa экaнннгн MatnyM öyngH (ypTana 110 rpaMM). Xynoca KunHHraHga, ^hmöh ^umnoFH aipo^ugaru agupnHKnap 6 reKTap MafigoHga geö 6ax,onaHca, myHgaH 1-1,5 reKTap (1,3 reKTap) MafigoHga TypHHHr TaÖHHH 3axupacH MaB^yg. 1-^agBan.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик, т

ФарFOна туманидаги Чимён KИШЛOFИ N 40028'02.88" E 71052'98.51" 1,3 143 кг 121,55 кг 103,32 кг

Навбатдаги тур таркалган худуд, деярли узлаштирилиб булинган ФарFOна туманидаги Дамкул кишлоFи атрофидаги адирлик (N40031'39.67" E71080'83.53", h=685m). Мазкур худуд 4-4,5 гектар булиб, тупроFи тошли, тошли-шаFалли. Адирлик хар томондан ахоли яшайдиган пунктлар билан уралган. 10 м2 майдонда 25-35 дона индивид булиб, шулардан 18-22 дона индивидда (уртача 20) 10 тадан куп генератив новдага эга булган туплари мавжуд. Мазкур популяцияда 10 дан ортик индивиднинг фойдаланишга ярокли кисми тортилганда 40 граммдан 200 граммгача эга эканлиги маълум булди (уртача 120 граммдан). Умумий худуддаги 1-1,2 гектар бахоланса (1,1 га), худуддаги турнинг биологик захираси 264 кг, эксплуатацион захираси 224,4 кг ва йиллик йотиш имкони 190,74 кг тенг эканлиги маълум булди. 2-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатаци он захира, т Ииллик хосилдорлик, т

ФарFOна туманидаги Дамкул кишлоFи, N 40031'39.67" E 71080'83.53" 1,1 га 264 кг 224,4 кг 190,74 кг

ФарFOна туманидаги навбатдаги тур таркалган худуд Ёрдон кишлоFи атрофидан (N 39096'36.41 E 71075'8801, h=1584 m) аникланди. ^удуднинг тупроFи тошли-шаFалли [3]. Мазкур худуддаги тур зич жойлашган 10 м2 да 2022 дона индивид булиб, шулардан 14-16 дона туплар 10-12 тадан куп генератив новдаларга эга, яъни популяциядаги 10-12 дона индивид фойдаланишга ярокли (уртача 11 дона) (атрофи тусик билан уралган жойларда). Популяциядаги

HHgHBHgrap 30 rpaMMgaH 200 rpaMMrana OFHp^HKKa эга экан^нгн MatnyM öy^gn (ypTana 115 rpaMMgaH). YMyMHH xyayggara 0,5-0,7 reKTap 6axo.raHca (ypaTna 0,6 ra), xygyggara TypHHHr öno^orHK 3axnpacH 72,6 Kr, эксп^yaтaцнон 3axnpacH 61,8 Kr Ba hh^HK xocH^gop^Hrn 52,53 Kr TamKHH этagн. 3-^agBan.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик, т

ФарFOна туманидаги Ёрдон ^HmnOFM, N 39096'36.41 E 71075'8801 0,6 га 72,6 кг 61,8 кг 52,53 кг

Турнинг навбатдаги табиий захираси Андижон вилояти Хужаобод тумани Имомота тоFининг жануби-шаркий кисмидан аникланди. Мазкур минтака Олой тизмасининг мантикий давоми булиб, антропоген омили таъсири остида колган худудлардан бири саналади (N 40054'55.34 E72061'29.58", h=840 m). ТупроFи тошли-шаFалли, мазкур минтака тоFли худуд булганлиги сабабли турлар хилма хиллиги анча юкори. Изланишларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 12-15 дона, айрим жойлардан 30 га якин индивид аникланди, шулардан 10-14 дона туплар генератив новдага эга, яъни фойдаланишга ярокли (уртача 12 дона). Популяциядаги индивидлар 80 граммдан 100 граммгача (уртача 90 граммдан) OFирликка эга эканлиги маълум булди. Умумий худуддаги 0,4-0,6 гектарни ташкил этади (0,5 га). Хулоса килинса, худуддаги турнинг биологик захираси 54 кг, эксплуатацион захираси 45,9 кг ва йиллик йотиш имкони 39,02 кг ташкил этади. 4-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик, т

Андижон вилояти Хужаобод тумани Имомота тоFининг жануби-шаркий кисмидан, N 40054'55.34" E 72061'29.58" 0,5 54 кг 45,9 кг 39,02 кг

Турнинг навбатдаги табиий захиралари, Наманган вилояти Чуст тумани Гова кишлоFида олиб борган изланишларимизда, S. comosa захираси урганилди.

Мазкур минтаканинг тупроFи майда тошли, тошли-шаFалли ёнбаFирлик (N41015'38.13 E71009'69.25", h= 1017 m). Тадкикотларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 15-17 дона, айрим жойлардан 20 га якин индивид аникланди (ёши -кари), шулардан 12-14 дона туплар генератив новдага эга (уртача 13 дона) [3]. Популяциядаги индивидлар 50 граммдан 110 граммгача OFирликка эга эканлиги маълум булди (уртача 80 граммдан). Умумий худуд 5-8 гектар майдонни ташкил этади, шулардан 2-2,2 гектар майдонда тур жуда сийрак таркалган (уртача 2 га майдонда мавжуд). Демак, худуддаги турнинг биологик захираси 208 кг, эксплуатацион захираси 176,8 кг ва йиллик хосилдорлиги 150.28 кг ташкил этади. 5-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик, т

Наманган вилояти Чуст тумани Гова KишлоFида, N41015'38.13" E71009'69.25" 2 га 208 кг 176,8 150,28

Наманган вилояти Поп тумани Маданият кишлоFи атрофидан аникланган захираси (N41001'65.06'' E70092'19.08''). Худуднинг тупроFи тошли-шаFалли булиб, тупрокнинг усимликлар билан копланиш даражаси анча юкори. Тур таркалган майдон антропоген омили таъсири остига колган (уй-жой курилиш ишлари бошланган) [1]. Тадкикотларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 2022 дона, айрим жойларда 25 га якин индивид аникланди (ёши-кари), шулардан 15-17 дона туплар генератив новдага эга (уртача 16 дона). Популяциядаги индивидлар 100 граммдан 160 граммгача OFирликка эга эканлиги маълум булди ( уртача 130 граммдан). Умумий худуд 1,5-2 гектар майдонни ташкил этади, шулардан 0,8 гектар майдонда тур таркалган, аксарият тур таркалган майдонлар ахоли яшайдиган хонадонлар атрофларига туFри келади. Хулоса килинса, худуддаги турнинг биологик захираси 166,4 кг, шундан эксплуатацион захираси 141,44 кг ва йиллик йотиш имкони 120, 23 кг ташкил этади. 6-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатаци он захира, т Ииллик хосилдорлик, т

Наманган вилояти Поп 0,8 166,4 кг 141,44 кг 120,23 кг

тумани Маданият KИШЛOFИ, N41001'65.06" E70°92'19.08"

Навбатдаги тур таркалган худуд Typa^ypFOH тумани Гузалобод KH^ffinoFHHHHr ТyракyрFOн-Косон йули атрофида (N41002'66.23" E71050'77.26"). Худуднинг тупроFи майда тошли, тошли шаFалли. Тадкикотларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 18-20 дона, айрим жойларда 30 га якин индивид аникланди (ёши-кари), шулардан 15-17 дона туплар генератив новдага эга (16 дона) [3]. Популяциядаги индивидлар 100 граммдан 160 граммгача OFирликка эга эканлиги маълум булди (уртача 130 граммдан). Умумий худуд 2 -4 гектар майдонни ташкил этади (узлаштирилган ерларнинг ораликда колиб кетган жойларида), шулардан 1,6 гектар майдонда тур таркалган. Худуддаги турнинг биологик захираси 332,8 кг, шундан эксплуатацион захираси 282,88 кг ва йиллик йотиш имкони 240,45 кг ташкил этади (Турнинг популяцияси асосан Косонсой-ТуракyрFOн автомобил йули четида бошка худудларга нисбатан кенг таркалган). 7-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик , т

Наманган вилояти ТyракyрFOн тумани Гузалобод кишлоFининг ТyракyрFOн-Косонсой йули атрофида, N 41002'66.23" E 71050'77.26" 1,6 332,8 кг 282,88 240,45 кг

Кейинги тур таркалган майдон Наманган вилояти ЯнгикУрFOн тумани Нанай кишлоFи атрофида (Турбаза дам олиш масканида) (N40°97' 80.91"; E71071'38.68"). Тадкикотларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 10-12 дона, айрим жойларда 15 га якин индивид аникланди (ёши-кари), шулардан 8-10 дона туплар генератив новдага эга (9 дона). Популяциядаги индивидлар 40 граммдан 80 граммгача OFирликка эга эканлиги маълум булди ( уртача 60 граммдан). Умумий худуд 0,5-1 гектар майдонда ташкил этади, шулардан 0,2 гектар майдонда тур таркалган. Мазкур минтака курикланишига карамасдан чорва

моллари куп бокилади [10]. Хулоса килинса, худуддаги турнинг биологик захираси 10,80 кг, эксплуатацион захираси 9,18 кг ва йиллик йотиш имкони 7,81 кг тенг.

8-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Йиллик хосилдорлик, т

Наманган вилояти ЯнгикурFOн тумани Нанай кишлоFи, N 40097'80.91" E 71°7Г38.68" 0,2 10,80 кг 9,18 кг 7,81 кг

Навбатдаги тур таркалган худуд Косонсой давлат урмон хужалиги тасарруфидаги ерлар булиб, худуд чорва моллари ва бошка ташки омиллардан мухофаза килинган (N41027'6360, E 71052'81.08, h=993). Худуднинг тупроFи майда тошли шаFалли. Тадкикотларимизда тур зич жойлашган 10 м2 жойда 1618 дона, айрим жойларда 20 га якин индивид аникланди, шулардан 13-15 дона туплар генератив новдага эга (14 дона). Популяциядаги индивидлар 80 граммдан 100 граммгача OFирликка эга эканлиги маълум булди (90 грамдан). Умумий худуд 4-5 гектар майдонда ташкил этади, шулардан 1-1,5 гектар майдонда тур таркалган (1,3 га майдонда). Хулоса килинса, худуддаги турнинг биологик захираси 163,8 кг, шундан эксплуатацион захираси 139,23 кг ва йиллик йотиш имкони 118,35 кг ташкил этади. 9-жадвал.

Жой номи Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Йиллик хосилдорлик, т

Косонсой давлат урмон хужалиги, N 41027'63.60" E 71052'81.08" 1,3 163,8 кг 139,23 118,35 кг

МУХОКАМА

S. comosa мавжуд табиий захираси буйича олиб борган изланишларимизда, турнинг асосий захираси Наманган вилоятига туFри келиши маълум булди. Турнинг вилоятлар буйича кесими келтирилган (10-жадвал). Олиб борлган тадкикотлармиз давомида мазкур турларнинг ишлаб чикариш учун биологик, эксплутацион ва йиллик йотиш имконият хажмлари

бахоланиб хисоблаб чикилган ва асосланган холда уларнинг таркалиш хариталари яратилган (1-расм) [1].

Scutellaria comosa табиий захираси 10-жадвал

Вилоятлар Умумий майдон, га Биологик захира, т Экплуатацион захира, т Ииллик хосилдорлик, т

ФарFOна вилояти 3 479,6 кг 407,7 кг 345,53 кг

Андижон вилояти 0,5 54 кг 45,9 кг 39,02 кг

Наманган вилояти 6.2 881,8 кг 572,5 кг 486,61 кг

1-расм. S. comosaHüm ФарFона водийсидаги табиий захираси

ХУЛОСА

Умумий олинганда бу турларни мухофаза килиш учун куйидаги ишларни

70°0'0"в. д. 70"20'0"в. д. 70"40 0"в. д. 71"0'0"в. д. 71"20'0"в. д. 71"40'0"в. д. 72°0'0"в. д. 72°20'0"в. д. 72*40'0"в. д. 73"0'0"в. д.

70"0'0"в. д. 70'20'0"в. д. 70"40'0"в. д. 71"0'0"в. д. 71"20'0"в. д. 71"40'0"в. д. 72*0'0"в. д. 72'20'0"в. д. 72*40'0"в. д 73"0'0"в. д.

амалга ошириш максадга мувофик деб хисоблаймиз:

ФарFOна водийсидаги тур таркалган (куйи tof ва адир) майдонларда табиий холда бокиладиган чорва молларини назоратга олиш ёки режали бокиш жараёнини даврийлаштириш;

К,урикланадиган табиий худудлар майдонини кенгайтириш ва ахоли

орасида узлаштирилтирилган ерларда дарахтзорлар ташкил килиш жараёнида турнинг индивидларини йукотмаслик борасида таклифлар куламини кенгайтириш;

ФарFOна водийсидаги тур таркалган майдонларда узлаштирилган ер эгаларига турни янги доривор усимлик эканлиги тушунтириш ва плантациялар ташкил килиш борасида амалий тавсиялар бериш;

Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси хузуридаги Биохилмахиллик ва мухофаза этиладиган табиий худудларни мухофаза килиш ва улардан фойдаланишни назорат килиш инспекцияси хамда давлат урмон хужалиги ходимлари томонидан усимликнинг гуллаш даврида махаллий ахоли томонидан оммавий равишда йотилишида катъий назорат урнатишга кумаклашиш.

Юкорида келтирилган ишларни амалга ошириш оркали, юртимизда биологик хилма-хилликни саклаш, доривор усимликлардан самарали фойдаланиш, уларни келажак авлодга колдириш, табиий захираларини саклаб колиш учун хизмат киладиган механизм юзага келади.

REFERENCES

1. Akbarova M. X., Nabijonova G. F., Juraev Z. N. (2020). Distribution of Scutellaria adenostegia Brig. (Lamiaceae) in botanical and geographical regions of Uzbekistan // BBK 1 A28. - 2020. - С. 15.

2. floruz.uz [Electronic resource]. - www.floruz.uz

3. Juraev Z. N. (2020). Ecological and phytocenotic characteristics of Scutellaria adenostegia Brig. (Lamiaceae L.) // young researcher: challenge and perspective. -2020. - С. 27-30.

4. Paton, A. (1990). A global taxonomic investigation of Scutellaria (Labiatae). Kew Bull. 45: 399-450.5. Abdullaeva M.N. (1987.) Rod Scutellaria L. - Shlemnik. Determinant of plants of Central Asia. - Tashkent .: Fan, T. IX. S. 13-37.

5. Abdullaeva M.N. (1987.) Rod Scutellaria L. - Shlemnik. Determinant of plants of Central Asia. - Tashkent .: Fan, T. IX. S. 13-37.

6. Davidov M. A. (2020). Biology of flowering and fruiting Amaranthus cruentis L. and A. Hybridus L. in the conditions of Uzbekistan. - 2000.

7. Kuchkarova T.F. (1986) - Flora Tadjikskoy SSR 8.

8. Pavlov N.V. (1964). - Flora Kazakhstan 7. Alma Ata.

9. Resursovedenie i standartizatsiya lekarstvennogo rastitelnogo syrya: ucheb. Posobie (2019). Sost .: K.A. Pupykina, S.R. Khasanova, N.V. Kudashkina, E.X. Galiaxmetova, P.P. Shakirova. - Ufa:FGBOU VO BGMU Minzdrava Rossii, - 116 p.

10. Turginov O.T., Akbarova M.X. (2020). Distribution of species flora of the genus Scutellaria L. (Lamiaceae) Fergana valley // American Journal of Plant Sciences. -2020. - Т. 11. - С. 1533-1544.

11. Shishkin B.K. (1954) - Flora Turkmeni 6. Ashgabat.

12. Shpota E.I. (1960) - Flora Kirgiziskoy SSR 9. Frunze.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.