24SANOAT VA QURILISH KORXONALARIDA ISHLAB CHIQARISH MASALASININGIQTISODIY TAHLILI
Umida Azamat qizi Abdivaitova
Samarqand arxitektura va qurilish universiteti talabasi
Sanjar Abdulahadovich Rahimov
Ilmiy rahbar, Samarqand arxitektura va qurilish universiteti (PhD), v.b.dotsent.
ANNOTATSIYA
Maqolada Respublikada 2000-2021-yillarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda qurilish mahsulotlari ishlab chiqarishning ta'siri nazariy-amaliy jihatdan tadqiq qilingan. Qurilish mahsulotlari ishlab chiqarishning sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishidagi o'rni tahlil qilingan va ularning o'zaro ta'siri hamda ular orasidagi bog'lanish modeli tuzilgan.
Kalit so'zlar: chiziqli regressiya, vaqtli qator, korrelyatsiya koeffitsiyenti, ishlab chiqarish, natijaviy omil, mavsumiylik, tasodifiy omillar.
ABSTRACT
The article theoretically and practically examines the impact of the production of construction products on the production of industrial products in the republic in 2000-2021. The role of the production of building materials in the production of industrial products is analyzed and a model of their interaction and connections between them is constructed.
Keywords: linear regression, time series, correlation coefficient, production, resultant factor, seasonality, random factors.
KIRISH
Prezidentimizning 2020-yil 9-yanvardagi qaroriga muvofiq, 2020-2022-yillarda qurilish materiallari ishlab chiqarishga oid umumiy qiymati 6059 mln. dollarlik 120 ta loyiha amalga oshirilishi belgilangan.
2022-yilda «O'zsanoatqurilishmateriallari» uyushmasi tomonidan ushbu loyihalar bo'yicha barcha manbalar hisobidan 1,8 mlrd dollar, shu jumladan, xorijiy investisiyalar hisobidan 1,4 mlrd. dollar o'zlashtirish hamda 64 ta loyihani ishga tushirish ko'zda tutilmoqda. Natijada 5,1 mln. tonna sement, 22 mln. kv. metr silliq (float) qurilish oynasi, 2,5 mln. kv. metr linoleum, 750 ming kub metr gazobeton bloklari, 50 ming dona
March, 2023
587
sanitar-texnik buyumlar, 200 ming kub metr DSP plitalari, 240 ming tonna quruq qurilish aralashmalari ishlab chiqarish va 800 ming kv. metr tabiiy pardozbop toshlarni qazib olish hamda qayta ishlash kabi quvvatlar vujudga keladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ilmiy abstraksiya, kuzatish, qiyoslash, korrelyatsion-regression tahlil va Koyk usuliga asoslangan.
Sanoat va qurilish, xususan qurilish inshootlari va qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarish haqida mahalliy va chet el olimlari tomonidan ilmiy-tekshirish va ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Xorij olimlari Svi Grillixes, I.Tinbergen, V.N. Afanasev, S.A. Ayvazyan, A.M.Gataulin, N.M.Goreyeva, T.A.Dubrova, L.N.Demidova, O.P.Krastin, N.Sh.Kremer, N.P.Tixomirov, I.I.Yeliseyeva, Ye.M.Chetirkin va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlari muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda optimallashtirish masalalari bo'yicha tadqiqot ishlari olib borgan olimlardan S.S.G'ulomov, B.Yu.Xodiyev, B.A.Begalov, B.Berkinov, T.Sh.Shodiyev, Yo.Abdullayev, N.B.Ashurova, S.K.Salayev, N.Q. Murodova, I.S.Abdullayev va boshqalar sanoat hamda qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ekonometrik va iqtisodiy-matematik modellashtirish hamda prognozlashtirish masalalari bo'yicha tizimli ilmiy izlanishlari yangi sohalarni rivojlanishiga munosib hissa qo'shib kelmoqda.
Respublikada 2000-2021 yillarda sanoat va qurilish mahsuloti ishlab chiqarishi 1-jadvalda berilgan.
Respublikada 2000-2021 yillarda sanoat va qurilish mahsuloti ishlab chiqarish
1-jadval
Shu jumladan,
Yillar Sanoat, mlrd. Qurilish, mlrd.
Sanoat va qurilish, mlrd. so'm so'm so'm
2000 23,1 16,2 6,9
2001 22,6 15,4 7,2
2002 22,2 16,6 5,6
2003 23,7 18,9 4,8
2004 26,0 20,4 5,6
2005 29,1 24,7 4,4
2006 29,8 23,2 6,6
2007 29,9 21,5 8,4
2008 32,2 25,4 6,8
March, 2023
588
ISSN: 2181-1385
ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
2009 33,6 25,3 8,3
2010 24,1 18,7 5,4
2011 22,3 17,4 4,9
2012 23,0 16,4 6,6
2013 23,8 18,5 5,3
2014 24,5 18,3 6,2
2015 24,8 20,1 4,7
2016 25,1 17,2 7,9
2017 26,5 21,1 5,4
2018 31,1 25,3 5,8
2019 34,4 28,1 6,3
2020 34,2 27,5 6,7
2021 34,5 27,8 6,7
1-jadval ma'lumotlari asosida qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarishni grafikda ko>ib
chiqamiz.
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish, mlrd.
som
40,0 35,0
30,0 -
25,0 -
20,0 -
15,0 -
10,0 -
5,0 0,0
1995 2000 2005 2010
—•—Sanoat va qurilish, mlrd. so'm
2015 2020
— Sanoat, mlrd. so'm
2025
1-chizma. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish
1-jadval malumotlari asosida sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishni grafikda ekonometrik modelini tuzamiz (1-chizma).
Koyk taqsimoti (Koyek,1954) koeffitsiyentlar lag bo'yicha kamayuvchi va geometrik progressiya bo'yicha taqsimlanishini ko'rib chiqamiz. Bir o'zgaruvchili model quyidagi ko'rinishda bo'ladi:
y = a(1— A) + bxt + Ay+st— Ast_x (1), tenglama tanlanadi. Bu yerda yt -sanoat va qurilish mahsulotlari ishlab miqdori, mlrd so'm; xt - sanoat mahsulotlari ishlab miqdori, mlrd so'm. (1) tenglamada c = a- (1 — A), b0 = b, \ = A belgilashlar kiritsak,
March, 2023
589
Academic Research in Educational Sciences_Volume 4 | Issue 3 | 2023
^SSN:2181-138^^SI:0,967^ate-Fac^
~ = с+bx + bx2, (2) hosil qilamiz. Bog'lanish turi y va , x2, x3 omillar o'rtasdagi chiziqli bog'lanish ushbu ko'rinishda izlanadi: ~ = с+bx + bxx2 ,(3).
NATIJALAR VA TAHLIL
Qo'yilgan masalaning yechimini topish uchun Excel elektron jadvalidan foydalanamiz. Natijalar quyidagicha bo'ldi: с = a-(1— Л), b0 = b , \ = Л formulaga
с 3 35
ko'ra с = a-(1-Л) = 3,35; b0 = b = 0,9 ; Р2=Л = 0,18 ekanligi a = -^ = 335 = 1,91 kelib
1 — Л 0,82
chiqdi. Koyk modeli quyidagicha bo'ldi:
yt = 3,35 + 0,9 • x + 0,18 • yt—1
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning taqsimlangan ekonometrik modeli quyidagicha bo'ldi:
~ = 1,91 + 0,9x + 0,16xi_1 + 0,028x^2 + 0,005 • x,_3
Mediana lagi - bu shunday vaqt oralig'iki, bunda x omilning o'zgarishining boshlanish vaqtida uning umumiy ta'sirining yarmi y natijaviy o'zgaruvchiga ta'sir ko'rsatadi. Mediana lagi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
r ln 0,5 -0,69
Lmediana =-=-= 0,4
ln 0,18 -1,71
O'rtacha lag quyidagi formula bilan aniqlanadi:
- Л 0,18 0,18 _
L =-= —:-= = 0,22.
1 — Л 1 — 0,18 0,82
Agar bank regulyativ kapitali 1 mlrd.so'mga aylansa, bankning foydasi 50 mln.so'mga ortadi.
Fisher mezoniga ko'ra = MSomwi = 185,9 , Fhls = 157,8 qiymat jadvaldan
MSqoldiq 1,18
topilgan qiymat Fjad= 4,95 dan katta.
Demak, diterminatsiya koeffitsiyenti shuni ko'rsatib turibdiki, ishlab chiqarishning 97 % variatsiyasi ozuqa miqdori bilan, 3 % ga variatsiyasi boshqa omillar bilan o'zaro aloqa bog'lagan.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Banklarning samarali faoliyat olib borishi bo'yicha xulosa va takliflar keltiramiz:
1) agar sanoat mahsulotlar, (mlrd so'm) 1 birlikka oshishi y - qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning 0,5 birlikka oshishiga olib keladi.
March, 2023
590
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
Modelning ahamiyatliligi va adekvatligini baholash uchun F-Fisher mezoni yordamida baholanadi.
Modelning zichligi va adekvatligini baholash uchun Fisher mezonidan foydalaniladi.
2) Quyidagi statistik gipoteza qo'yiladi:
Hisoblangan Fxuc > Fxad ekanligi kelib chiqsa, ~ - omilning kelajakdagi qiymatlarini regressiya tenglamasi orqali bashorat qilish mumkin bo'ladi. Bunda
Ko'p omilli korrelyatsiya koeffitsiyenti x1, x2 ,..., xp omillar bilan natijaviy ko 'rsatkich y orasidagi bog 'liqlikning zichligini aniqlaydi.
Dispersion tahlildan foydalanilib, ko'p omilli korrelyatsiya koeffitsiyenti formulasi orqali hisoblaganimizdan so'ng:
R = 0,97 ekanligidan regressiya tenglamasining muhimligi kelib chiqdi.
Shunday qilib, qurilish korxonalarning innovatsion salohiyatini shakllantirishning barcha bosqichlari innovatsion salohiyatni shakllantirishning maqsad va vazifalarini amalga oshirish, kerakli mablag' miqdorini hisoblash, investorlarni jalb qilish va moliyalashtirish manbalarini hisobga olish, zarur resurslar bilan ishlash muddatlarini aniqlash muhimligini keltirib chiqaradi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "2022 - 2026 yillarda Samarqand viloyati hududlarini kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" qarori, 28.04.2022 yildagi 222-son
2. Б.Б.Беркинов. Эконометрика. Укув кулланма. Тошкент.: "Фан ва технология", 2015,164 бет.
3. Rahimov Abdulahad Ne'matovich. Econometric analysis of production by german method. May.31.2022. European Journal of Interdisciplinary Research and Development, 3, 153-157. Retrieved from http://eiird.iournalspark.org/index.php/eiird/article/view/47
4. Rahimov Sanjar Abdulahadovich. ISSUES ON ANALYSING PRODUCTION PROCESSES BY USING PRACTICAL ECONOMETRIC MODEL. International journal of trends in commerce and economics ISSN: 2349-543X VOL. 11. Issue 1 http://academiciournalonline.org/index.php/iitce/issue/archive.
Fhls = 157,8 > Fjad= 4,95
2G21 y.
March, 2023
ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1
5. Rahimov Abdulahad Ne'matovich. Iqtisodiyotda ayrim qishloq xo'jalik mahsulotlar ishlab chiqarishning ekonometrik tahlili. Iqtisodiyot, Moliya va Innovatsiyalar Jurnali. № 2. 27-12- 2022 ISSN 2181-3299 www.sbtsue.efin.uz. 2329 bet.
6. Хужаев Ж.И. Алгоритм расчета трехмерного температурного поля хлопка-сырца // Вестник ТашГТУ. - Ташкент, 2014. - № 3 (87). - С. 36-39.
7. K M Kh Eshmurodov, K M Shaimov, I Khujaev and J Khujaev. Method of lines for solving linear equations of mathematical physics with the third and first types boundary conditions/Journal of Physics: Conference Series 2131, 2021. -P.1-10.
8. I. Khujaev, J Khujaev, M Eshmurodov and K Shaimov. Differential-difference method to solve problems of hydrodynamics. Journal of Physics: Conference Series 1333. 2019. -P. 1-8.
March, 2023
