BANK TIZIMIDA IQTISODIY JARAYONLAR VA MUNOSABATLARNING EKONOMETRIK TAHLILI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

BANK TIZIMIDA IQTISODIY JARAYONLAR VA MUNOSABATLARNING

EKONOMETRIK TAHLILI

Maqolada ekonometrik tahlilning amaliyotda qo'llanilishi haqida ilmiy fikrlar bildirilgan. Ko'p omilli tahlil yordamida bank foydasiga ta'sir etuvchi omillar tekshirilgan. Tahlil natijasida ta'sir etuvchi ko'rsatkichlarning natijaviy omilga ta'siri orasdagi bog'lanishning modeli tuzilgan va prognoz qilingan.

Kalit so'zlar: Bank kapitali, depozit, bank resurs, bank foydasi, bank tizimi aktivlari, jami bank tizimining riskka tortilgan aktivlari.

ECONOMETRIC MODEL OF CAPITAL OF THE BANKING SYSTEM AND

ASSESSMENT OF ITS PARAMETERS

The article provides scientific opinions on the application of econometric analysis in practice. With the help of a multi-factor analysis, the factors affecting the bank's profit were investigated. As a result of the analysis, a model of the bond between the influence of the influencing indicators on the resulting factor is compiled and projected.

Keywords: Bank capital, deposit, bank resource, bank profit, assets of the banking system, total assets of the banking system exposed to risk.

Bank tizimida foydaga ta sir etuvchi omilar bank tizimi aktivlari, bank tizimining tortilgan aktivlari, bank tizimining regulyativ kapitali, bank foizlaridan iborat. 1-javdal ma'lumotlarigi ko'ra quyidagi maslani ekonometrik modelini quramiz va uni iqtisodiy tahlil qilamiz.

Sanjar Abdulaxadovich Raximov

SamDAQI, i.f.b.fal.dok. (PhD), v.b. dotsent

ANNOTATSIYA

ABSTRACT

KIRISH

March, 2023

1-javdal

Bank tizimi kapitali (regulyativ kapital) yetarligiga ta'sir etuvchi ko'rsatkichlar

mlrd. so'm va foizda

N Yillar y x1 x2 x3 x4

1. 2000 20 28,2 1068 225 39,5

2. 2001 39 26,6 2076 276 36,2

3. 2002 56 21,6 2966 502 32

4. 2003 64 3,8 3367 715 13

5. 2004 73 3,7 3860 791 12,2

6. 2005 80 7,8 4215 824 16

7. 2006 86 6,8 4549 930 15,9

8. 2007 102 6,8 5349 1055 15

9. 2008 171 7,8 8980 1333 16,6

10. 2009 207 7,4 9974 1761 15,9

11. 2010 261 7,3 12480 2656 13,8

12. 2011 309 7,6 15927 3101 14,3

13. 2012 413 7 23251 4220 13,6

14. 2013 571 6,8 26347 4662 15,6

15. 2014 724 6,1 30967 5655 15,3

16. 2015 915 5,6 53252 6320 13,9

17. 2016 1153 5,7 57552 8460 13,9

18. 2017 1844 14,4 106345 19993 18,5

19. 2018 3197 14,3 155328 24231 21,8

20. 2019 4675 15,2 223263 52467 24,8

21. 2020 5642 11,1 316098 58162 18,8

bu yerda:

y-bank foydasi, mlrd so'm; xi -bank tizimi aktivlari, mlrd so'm; x2 -bank tizimining tortilgan aktivlari, mlrd so'm; x3- bank regulyativ kapilali, (regulyativ kapital tarkibi, ustav kapitali, qo'shimcha kapital, zahira kapitali, taqsimlangan foyda), mlrd so'm;

x4-bank foizlari o'rtacha, %. 1-jadval malumotlari asosida bank foydasiga ta'sir etuvchi omillarni grafikda ko'rib chiqamiz.

March, 2023

179

Bank foydasi, mlrd.

450000 -

400000

Yillar > y-bank foydasi, mlrd so'm;

x1 -bank tizimi aktivlari, > x2 -bank tizimining tortilgan aktivlari

x3- bank regulyativ kapilali 9 x4-bank foizlari o'rtacha,

1-chizma. Bank foydasiga ta'sir etuvchi omillar

Respublikada 2000-2021 yillarda bank aylanmasi malumotlariga ko'ra 2020 yilda 2021 yilga nisbatan bank foydasi 967 mlrd.so'mga ko'paygan, jumladan bank tizimi aktivlari 4,1 mlrd.so'mga kamaygan, bank tizimi tortilgan aktivlari 5695 mlrd. so'mga ko'paygan, bank regulyativ kapitali 92835 mlrd.so'mlik va bank tizimi foizlari 6 % ga kamaygan (1-chizma).

Ilmiy abstraktsiya, kuzatish, qiyoslash, korrelyatsion-regression tahlil usuliga asoslangan.

MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI

Mamlakatimizda amalga oshirilaetgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko'rsatishning bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaytirilmoqda, tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda. Shu bilan bir qatorda, banklarning kredit portfelida muammoli kreditlar ulushi ortmoqda. Muammoli kreditlarni kamaytirish bo'yicha mahalliy iqtisodchi olimlarimizdan U.A.Tuxtaboev va K.A.Muxamedjanovning ilmiy izlanishlarida ta'riflar berib borilgan.

U.A.Tuxtaboev muammoli kreditlarga quyidagicha ta'rif beradi: muammoli kreditlar - kredit risklarining amalda yaqqol namoen bo'lishining natijasi bo'lib, ob'ektiv hamda sub'ektiv sabablarga ko'ra kredit shartnomasi shartlarining buzilishi oqibatida —qoniqarsiz,

March, 2023

180

—shubhali hamda —umidsiz kreditlar kategoriyasiga o'tib qolgan kreditlarga aytiladi [5].

K.A.Muxamedjanovning xulosasiga ko'ra, kredit riskining manbai qarz oluvchining noto'g'ri faoliyati bo'lib, u kredit qarzini to'liq va o'z vaqtida to'lay olmasligiga olib kelishi mumkin [5].

TAHLIL VA NATIJALAR

1-jadval ma'lumotlari asosida bank foydasi va boshqa ma'lumotlarnilarini ekonometrik modelini tuzamiz.

Vaqtga bog'liq bank foydasining bank regulyativ kapitali ta'sirda taqsimlangan modeli quyidagi ko'rinishda bo'ladi:

y, =a + b0Xt + b1Xt—1 + b2X,—2 + ••• + £t ,(1)

Koyka taqsimoti (Koyek,1954) koeffisiyentlar lag bo'yicha kamayuvchi geometrik progressiya bo'yicha taqsimlanishini ko'rib chiqamiz. Bir o'zgaruvchili model quyidagi ko'rinishda bo'ladi:

y = a(1 — Л) + bxt + Лу+&t — Лег_х (1), tenglama tanlanadi. Bu yerda yt -qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab miqdori, mlrd so'm; xt -chorvachilik mahsulotlari ishlab miqdori, mlrd so'm. (1) tenglamada c = a •(1 — Л),b0 = b, b = Лbelgilashlar kiritsak, ~ = c+bx + bXx2, (2) hosil qilamiz.

Bog'lanish turi y va , x2, x3 omillar o'rtasdagi chiziqli bog'lanish ushbu ko'rinishda izlanadi: ~ = c+bx + \x2 ,(3).

Quyilgan masalaiing yechimini topish uchun Excel elektron jadvalidan foydalanamiz. Natijalar quyidagicha bo'ldi. Eng kichik kvadratlar usulidan foydalanib, c, b, Л koeffisiyentlar quyidagicha topildi: c = 58,3 , b = 0,05 ; Л = 0,61.

Ma'lumki, c = a• (1 — Л), ß1 = b , formulaga ko'ra ß0=a-(1 — Л) = 58,3;

ß = b = 0,05 ; ß7 = Л = 0,61 ekanligidan a = = 58,3 = 148,72 va Л = 0,6lkelib H1 И2 ь 1 — Л 1 — 0,39

chiqdi.

Vaqtga bog'liq bank foydasining bank regulyativ kapitali ta'sirda taqsimlangan modeli quyidagi ko'rinishda bo'ldi:

у = 148,72 + 0,05 • x + 0,03075 • x^ + 0,0186x, 2

Mediana lagi - bu shunday vaqt oralig'iki, bunda x omilning o'zgarishi boshlanishi vaqtidan uning umumiy ta'sirining yarimi y natijaviy o'zgaruvchiga ta'sir ko'rsatadi. Mediana lagi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

March, 2023

181

ln 0,5 - 0,69315 , „

Lmediana =-=-= 1,4

ln 0,61 - 0,4943

O'rtacha lag quyigagi formula dilan aniqlanadi:

- 1 0,61 0,61 , ^

L =-=-=-= 1,56.

1 -1 1 - 0,61 0,39

Agar bank regulyativ kapitali 1 mlrd.so'mga aylangada bankning foydasi

50 mln.so'mga ortadi.

v и ■ 1 ' MSoMU* 24435807,81 ^ „ . .

Fisher mezoniga ko ra =-=--— , Fhis = 578,7 qiymat

MSqoldiq 42222,13

jadvaldan topilgan qiymat Fjad= 4,95 dan katta.

Demak, ditermlnaslya koefflsiyenti shuni ko'rsatib turibdiki, ishlab chiqarishning 98 % variasiyasi ozuqa miqdori bilan, 2 % ga variasiyasi boshqa omillar bilan o'zaro aloqa bog'lagan.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Banklarining samrali faoliyat olib borishi bo'yicha xulosa va takliflar keltiramiz:

1) agar bank tizimi aktivlari, jami (mlrd so'm) 1 birlikka oshishi y - bankdagi foydaning 0,05 birlikka oshishiga olib keladi.

Modelning ahamiyatliligi va adekvatligini baholash uchun F-Fisher mezoni yordamida baholanadi.

Modelning zichligi va adekvatligini baholash uchun Fisher mezonidan foydalaniladi.

2) Quyidagi statistik gipoteza qo'yiladi:

Hisoblangan Fxuc > Fxad ekanligi kelib chiqsa, ~ - omilning kelajakdagi qiymatlarini regressiya tenglamasi orqali bashorat qilish mumkin bo'ladi. Bunda Fhis = 578,7 > Fjad= 4,95, R = 0,98 ekanligidan regressiya tenlamasining muhimligi kelib chiqdi.

REFERENCES

1. Б.Б.Беркинов. Эконометрика. Укув кулланма. Тошкент.: "Фан ва технология", 2015,164 бет.

2. Raximov Abdulaxad Nematovich. Econometric analysis of production by german method. May.31.2022. European Journal of Interdisciplinary Research and Development, 3, 153-157. Retrieved from http://eiird.iournalspark.org/index.php/eiird/article/view/47

March, 2023

182

3. Rahimov Sanjar Abdulahadovich. ISSUES ON ANALYSING PRODUCTION PROCESSES BY USING PRACTICAL ECONOMETRIC MODEL. International journal of trends in commerce and economics ISSN: 2349-543X VOL. 11. Issue 1 http://academiciournalonline.org/index.php/iitce/issue/archive. 2021 y.

4. Raximov Abdulaxad Nematovich. Iqtisodiyotda ayrim qishloq xo'jalik mahsulotlar ishlab chiqarishning ekonometrik tahlili. Iqtisodiyot, Moliya va Innovatsiyalar Jurnali. № 2. 27-12- 2022 ISSN 2181-3299 www.sbtsue.efin.uz. 23-29 bet.

5. Каландаров Абдулла Бахтиёрович. Банклардаги муаммоли кредитларнинг амалдаги хрлати. "Сервис" илмий-амалий журнал. 2022 йил 3-сони 155-бет.

6. Хужаев Ж.И. Алгоритм расчета трехмерного температурного поля хлопка-сырца // Вестник ТашГТУ. - Ташкент, 2014. - № 3 (87). - С. 36-39.

7. КМ Шаимов, МХ Эшмуродов, ИК Хужаев. ЧИСЛЕННЫЙ МЕТОД РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ О ДВИЖУЩИХСЯ ТОЧЕЧНЫХ ИСТОЧНИКАХ ТЕПЛА ВНУТРИ ОБЛАСТИ ТЕПЛООБМЕНА//ТУИТ имени М.ал-Хоразми -Проблемы вычислительной и прикладной математики, Ташкент, 2020.-№1(25).-С. 59-68.

8. M Kh Eshmurodov, K M Shaimov, I Khujaev and J Khujaev. Method of lines for solving linear equations of mathematical physics with the third and first types boundary conditions/Journal of Physics: Conference Series 2131, 2021. -P.1-10.

9. М.Х. Эшмуродов, К.М. Шаимов. ИХТИЁРИЙ ЧИЗИКЛИ ЧЕГАРАВИЙ ШАРТЛАР УЧУН ПАРАБОЛИК ТЕНГЛАМАНИ ЕЧИШДА ТУЕРИ ЧИЗИКЛАР УСУЛИНИ КУЛЛАШ АЛГОРИТМИ//Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 11 | 2022. Б. 124-133.

10. М.Х. Эшмуродов. ТУЕРИ БУРЧАКЛИ СОХДДА ИССЩЛИК ТУЛКИНЛАРИ ТАРКАЛИШИ МАСАЛАНИ ЕЧИШ. Academic Research in Educational Sciences Volume 4 | Issue 1 | 2023. Б. 111-115.

11. 6. I. Khujaev, J Khujaev, M Eshmurodov and K Shaimov. Differential-difference method to solve problems of hydrodynamics. Journal of Physics: Conference Series 1333. 2019. -P. 1-8

12.Kuldoshev Asliddin Tursunovich. (2022). GLOBALIZATION OF ECOLOGICAL PROBLEMS AND PROBLEMS OF STATE SOVEREIGNTY. Uzbek Scholar Journal, 5, 80-82. Retrieved from https://uzbekscholar.com/index.php/uzs/article/view/101

13. Quldoshev Asliddin Tursunovich. HOZIRGI DAVRDA DUNYONING EKOLOGIK MANZARASI: TABIATNI MUHOFAZA QILISH GLOBAL MUAMMO SIFATIDA. Uzbek Scholar Journal Volume- 05, June, 2022 www.uzbekscholar.com

March, 2023

183