Научная статья на тему 'САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИННОВАЦИОН БОШҚАРУВИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ОМИЛЛАРИ'

САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИННОВАЦИОН БОШҚАРУВИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
210
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / инновацион бошқарув / илмий тадқиқот тажриба-конструкторлик ишланмалари (ИТТКИ) / инновацион лойиҳа / инновацион маркетинг / инновацион маҳсулот / инновацион бизнес / инновацион стартап. / инновации / инновационный менеджмент / НИОКР / инновационный проект / инновационный маркетинг / инновационный продукт / инновационный бизнес / инновационный стартап.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бахтиёров Бобур Баходир Ўғли

Мақолада саноат корхоналари инновацион бошқаруви самарадорлигига таъсир кўрсатувчи омиллар келтирилган, уларни таъсир кўрсатиш доиралари бўйича гуруҳлаш асосида саноат корхоналари инновацион бошқаруви самарадорлигини оширишга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ИННОВАЦИОННОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРОМЫШЛЕННЫМИ ПРЕДПРИЯТИЯМИ

В статье рассматриваются факторы, влияющие на эффективность управления инновациями промышленных предприятий, и на основе их группировки по сферам влияния, были разработаны научные предложения и практические рекомендации по повышению эффективности управления инновациями промышленных предприятий.

Текст научной работы на тему «САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИННОВАЦИОН БОШҚАРУВИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ОМИЛЛАРИ»

Бахтиёров Бобур Баходир угли,

Узбекистон Миллий университети "Мароик,тисодиёт" кафедраси катта ук,итувчиси, PhD

САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИННОВАЦИОН БОШКАРУВИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ОМИЛЛАРИ

УДК: 338.24:658.01 (575.1)

БАХТИЁРОВ Б.Б-У. САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИННОВАЦИОН БОШКАРУВИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ОМИЛЛАРИ

Мак,олада саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигига таъсир курсатувчи омил-лар келтирилган, уларни таъсир курсатиш доиралари буйича гурух,лаш асосида саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигини оширишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсия-лар ишлаб чикилган

Калит сузлар: инновация, инновацион бошк,арув, илмий тадк,ик,от тажриба-конструкторлик ишлан-малари (ИТТКИ), инновацион лойих,а, инновацион маркетинг, инновацион мах,сулот, инновацион бизнес, инновацион стартап.

БАХТИЁРОВ Б.Б. ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ИННОВАЦИОННОГО УПРАВЛЕНИЯ ПРОМЫШЛЕННЫМИ ПРЕДПРИЯТИЯМИ

В статье рассматриваются факторы, влияющие на эффективность управления инновациями промышленных предприятий, и на основе их группировки по сферам влияния, были разработаны научные предложения и практические рекомендации по повышению эффективности управления инновациями промышленных предприятий.

Ключевые слова: инновации, инновационный менеджмент, НИОКР, инновационный проект, инновационный маркетинг, инновационный продукт, инновационный бизнес, инновационный стартап.

BAKHTIYOROV B.B. MAIN FACTORS OF INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE MANAGEMENT IN INDUSTRIAL ENTERPRISES

In the article is discussed the factors influencing the effectiveness of industrial enterprises' innovation management and on the basis of their grouping by spheres of influence were developed scientific proposals and practical recommendations to improve the efficiency of innovation management of industrial enterprises.

Key words: innovation, innovation management, R&D, innovative project, innovative marketing, innovative product, innovative business, innovative startup.

Кириш.

Узбекистонда инновацион лойихаларни амалга оширишни раFбатлантириш, йирик ишлаб чикариш корхоналари, кичик ва урта бизнес вакилларини инновацион ривожланиш йулига утказиш, бошланFич (стартап) инновацион бизнес лойихаларни ишлаб чик,иш ва уларни ривож-ланишини давлат томонидан куллаб-кувватлашга каратилган чора-тадбирларга устуворлик каратилиб келинмокда. Жумладан, корхоналарда инновацион бошкарув самарадорлигини оши-риш иктисодий усишни раFбатлантирувчи омил сифатида бахоланиб, янги иш уринларини яратиш ва миллий иктисодиёт баркарорлигини таъмин-лашнинг мухим шарти сифатида бахоланмокда. Шунингдек, тобора ривожланиб бораётган бозор иктисодиёти шароитида корхоналарнинг миллий ва халкаро даражадаги ракобатбардошлиги курсаткичларини яхшилашда улар иктисодий фао-лиятининг инновацион йуналишда амалга оши-рилиши талаб этилади.

Кейинги йилларда мамлакатимизда саноат корхоналари инновацион бошкарувини ривож-лантириш амалга оширилаётган ислохотларнинг устувор йуналишлари каторидан урин эгаллайди. Жумладан, "2030 йилга бориб, Узбекистонни "Гло-бал инновацион индекс"даги ТОП-50 мамлакат-лар каторига киритиш режалаштирилган. Ушбу максадга эришишда мамлакатимизнинг ушбу индексда кайд этилган паст индикаторлар буйича позициясини яхшилаш устувор вазифаси 20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тарак,к,иёт стратегиясида белгиланган1. Ушбу холат мамлакатимизда саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигини оширишга каратилган илмий-амалий ахамиятга эга булган тадкикотларни утказиш заруриятини уЙFотади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Мамлакатимиз иктисодиётида саноат кор-хоналарининг жадал ривожланиши, уларнинг ташкилий тузилишининг тобора мураккаблашиб бориши, жумладан, уларнинг фаолият турлари ва йуналишлари куламининг кенгайиб бориши натижасида саноат корхоналари бошкаруви функ-цияларининг мураккаблашувини вужудга кел-тирган холда, окилона карорлар кабул килишда

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдат "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги ПФ-60-сонли Фармони. -https://lex.uz/docs/5841063

тегишли муаммолар мавжуд эканлигини намоён этди. Шу билан биргаликда, саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигини оши-риш заруриятини уЙFотди. Хусусан, 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегиясида "иктисодиётга инно-вацияларни кенг жорий килиш, саноат корхоналари ва илм-фан муассасаларининг кооперация алокаларини ривожлантириш"2 устувор максадлардан хисобланади.

Тадцицотнинг мацсади саноат корхоналари инновацион фаолиятини самарадорлигига таъсир курсатувчи омилларни тизимли тахлил этиш асо-сида уларни гурухлаш оркали корхоналар инновацион бошкаруви самарадорлигини оширишга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот методлари. Тадкикот жараёнида тизимли тахлил, тарихийлик ва мантикийлик, индукция ва дедукция, анализ ва синтез, киёсий ва селектив танлаб тадкик килиш, монографик тахлил ва гурухлаш, эконометрик тахлил усуллари кулланилган.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Узбекистонлик Ш.Н.Зайнутдинов, А.А. Мада-лиев, Д. Шодиева, Н.М. Расулов, Ш.Г. Акра-мова, А.Э. Норов, Б.А. Мавланов, И.С. Хотамов, Ш.Э. Мустафакулов, Г.П. Fуломова3 каби ик,тисодчи

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 янврадаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси туFрисида"ги ПФ-60-сонли Фармони. -https://lex.uz/docs/5841063

3 Зайнуддинов Ш.Н., Расулов Н.М. Инновацион менеджмент (дарслик).-Т.:"Инновацион ривожланиш нашриёт-матба уйи", 2020. -Б.540.; Мамадалиев А.А. Иктисодиётни бошкаришда инсон омилини фаоллаш-тиришнинг ташкилий-иктисодий меха-низмидан фойдаланишни такомиллаштириш. (PhD) дисс. автореф. -Т.: 2017. -Б.28; Шодиева Д. Миллий иктисодиётнинг инновацион ривожланишини инве-стициялашнинг назарий асосларини такомиллаштириш. (PhD) дисс. автореф. -Т.:2020 Б.58; Расулов Н.М. Корпоратив тузилмаларда инновацион жараёнларни стратегик бошкариш услубиётини такомиллаштириш: jDSc) дисс. автореф. -Т., 2021. - Б.81; Акрамова Ш.Г. Узбекистонда инновацион иктисодиёт шаклла-ниши шароитида инсон капитали-нинг ривожланиши. Монография. -Т.: Iqtisod-Moliya, 2014. - 180; Норов А.Э. Инновацион фаолият ва унинг натижа-ларини тижоратлаштиришнинг назарий ва услубий асослари "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" Ilmiy elektron jurnali. № 1, 2020 yil.; Мавланов Ботир Абдулхофизович Иктисодиётни технологик инно-вациялар асосида модернизация килишнинг дол-зарб масалалари//Экономика и финансы (Узбекистан). 2016. №4.); Хотамов И. С., Мустафакулов

олимлар уз илмий изланишларида саноат кор-хоналари инновацион бошкаруви самарадорли-гини оширишда инсон омилининг урни, саноат корхоналари инновацион бошкаруви самара-дорлигини оширишда юкори малакали кадрларга булган талаб, жумладан, саноат корхоналари бошкаруви самарадорлигини оширишда инновацион ишланмалардан фойдаланишнинг услу-бий асослари урганилган.

Аммо, саноат корхоналари бошкарувидаги мавжуд муаммоларни аниклаш асосида инновацион бошкарувнинг ташкилий-иктисодий меха-низмини такомиллаштиришнинг услубий асослари тизимлаштирилган х,олда, комплекс х,олатда, тадкикот объекти сифатида тах,лил этилмаган.

Асосий натижалар.

Мамлакатимиз Президенти томонидан юкорида белгилаб берилган устувор вазифа-ларни амалга оширилишида аввало саноат кор-хоналарининг инновацион бошкарув самарадорлигини ошириш зарурияти вужудга келади. Саноат корхоналарида инновацион бошкарув тизимини жорий этиш ва унинг самарадорлигини ошириш пировард натижада корхонанинг ракобатбардошлиги даражасининг баркарор суръатларда ортиб боришини таъминлайди. Саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигига таъсир курсатувчи омиллар-нинг назарий жих,атдан тах,лили натижаларига кура, унга таъсир курсатувчи омиллар ички ва ташки омилларга гурух,ланиши мумкин булади. Амалга оширилган тадкикотларимиз натижаларига таянган х,олда, саноат корхоналари инновацион бошк,аруви самарадорлигини ошириш кор-хонада инновацияларни амалиётга татбик этиш мах,сулдорлигини ортишини таъминлаши билан бир каторда, корхонанинг миллий ва халкаро ракобатбардошлик даражасига эришишга етарли даражада шарт-шароитлар яратиши керак булади.

Фикримизча, иктисодиётни модернизациялаш, ишлаб чикарувчилар уртасида ракобат кураши-нинг тобора чукурлашуви, жумладан иктисодий

Ш. Э., Исаков.М., & АбдувалиевА. (2019). Корхона иктисодиёти ва инновацияларни бошк,ариш. Архив научных исследований, 1(1).; Fуломова Г.П. Инновацион фаолият инфратузилмасини шакллантириш ишлаб чикаришни модернизациялаш омили сифатида // Экономика и финансы (Узбекистан). 2016. №7. (дата обращения: 03.07.2021). Эрназаров О.Э. Инновациялар асосида саноат корхоналари самарадорлигини ошириш // Фалсафа доктори (РЬЮ) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферат - Т.: 2020. 60 б.;

муносабатлар тизимида инновацияларнинг жадал ривожланиши шароитида саноат корхо-насининг инновацион бошкарув самарадорлигини оширишга таъсир курсатувчи ички ва ташки омилларни замонавий шарт-шароитларни ино-батга олиш лозим. Бунда 1-расмда келтирилган тартибда гурух,лаш максадга мувофик булади. Таклиф этилаётган саноат корхонаси инновацион бошкаруви самарадорлигига таъсир курсатувчи омилларнинг гурух,лаш тартиби - бевосита кор-хонада инновацион фаолият самарадорлигини ошириш ва унинг ракобатбардошлиги даражасини янада такомиллаштириш нуктаи назаридан келтирилган.

Корхонанинг инновацион бошкаруви самарадорлигига таъсир курсатувчи ички омиллар куйидагилардан ташкил топади:

- тадбиркорлик кобилияти (корпора-тив бошкарув самарадорлиги). Тадбиркорлик кобилияти корхона рах,бари, ундаги булим бошликлари учун хос булган инсоний фазилат х,исобланиб, айнан ушбу кобилият инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг мух,им тарки-бий кисми х,исобланади. Яъни, шахсда тадбиркорлик кобилияти канчалик юкори булгани сари, унинг янгиликларни, инновацион мах,сулотларни ишлаб чикиш ва уларни амалиётга татбик этишга булган интилиши юкори булиши билан ажра-либ туради. Шунингдек, корхонада корпоратив бошкарувни амалга ошириш жараёнида корхона фаолиятига жалб этилаётган инвестицияларнинг самарадорлигини таъминлашда уларнинг илмий тадкикот тажриба-конструкторлик ишланмалари (ИТТКИ) ва инновацион лойих,аларни молиялаш-тириш, корхона персоналини раFбатлантиришга йуналтиришга устуворлик каратилади. Бу эса уз навбатида корхонада узига хос корпоратив мада-ниятнинг шакллантириб, унинг персонали учун эркин ижодий фаолият юритишга замин яратади. Пировард натижада корхонанинг инновацион фаолияти самарадорлиги ортади. Бунда корхона рах,барияти томонидан куйидаги х,олатлар таъ-минланиши талаб этилади:

- биринчи, корхона коллективи уртасида таксимланаётган вазифаларнинг адолатлилиги ва шаффофлигини таъминлаш;

- иккинчи, инновацияларни амалиётга татбик этиш, уларни синовдан утказиш жараёнида корхонанинг барча иерархик тузилмалари даражаларининг иштирокини бирдек таъминла-ниши;

1-расм. Саноат корхоналари инновацион бошкаруви самарадорлигини оширишга таъсир

курсатувчи омилларнинг гурух,ланиши\

ТАШКИ ОМИЛЛАР

Маслах,ат ва консалтинг хизматлари

к;о

ну нч ил ик

ИЧКИ ОМИЛЛАР

Тадбиркорлик кобилияти (корпоратив бсищарув самарадорлиги) Корхонанинг ташкилий тузилиши

Корхона персонали Инновацион фаолиятнинг бозорга йуналтирилганлиги

Коммуникация самарадорлиги Инновациялар учун ресурсларнинг етарлилик даражаси

Мо ли яви й ёр да м

Инновацион фаолиятни рагбатлантириш

- учинчи, инновацион фаолиятга оид булган хар кандай ахборот билан (ижобий ва салбий маълумотларнинг барчаси) корхонанинг барча аъзоларини хабардор килиш.

- корхона персонали. Бунда корхо-нада ёлланиб ишловчи ходимларнинг ишлаб чикариш жараёни билан боFлик булган фикр ва карашларининг мобиллиги мухим ахамият касб этади. Яъни, уларнинг креатив фикрлаш кобилияти, ишлаб чикариш жараёнларидаги узгаришларга тезда мослаша олиши, янгили-кларни (новацияларни) излаш, уларни асослашга булган интилиши, фикрлашдаги инновацион ёнда-шувнинг мавжуд булиши зарур хисобланади. Кор-хоналарда инновацион жараёнларни ташкил этиш борасидаги жахон тажрибаси курсатишича, юкори малакали инновациялар буйича менежер-ларга булган талаблари юкори даражада. Чунки инновацион жараёнларнинг самарадорлиги инновациялар буйича менежерларнинг касбий мала-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

калари ва куникмалари билан узвий боFликлиги амалиётда уз исботини топган. Шу билан бир каторда, юкори малакали инновацияларни бошкарувчилар, инновацион инженерлар ва олимларга булган талаб хам юкори хисобланади;

- коммуникация самарадорлиги. Информа-цион технологияларнинг ривожланиши, мамла-катда иктисодий муносабатларни ракамлаштириш шароитида корхонанинг инновацион фао-лияти самарадорлигига унинг коммуникация алокаларининг урнатилганлиги х,олати бевосита уз таъсирини утказади. Бунда корхонанинг коммуникация алокалари унинг фаолияти йуналиши буйича корхона ташкилий тузилишининг барча буFинларини тулик камраб олиши, корхонага унинг фаолиятига оид инновацион ишланмалар ва инновацион Fоялар буйича ахборотлар окимини таъминлаши талаб этилади. Ушбу х,олат корхона ва унинг ташкилий-тузилмавий булинмалари фао-лиятининг узаро алокадорлигини таъминлашда мух,им ах^амият касб этади;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

- корхонанинг ташкилий тузилиши. Бунда корхонанинг иерархик ташкилий тузилиши, унинг таркибий булинмалари сони, уларнинг х,олати, корхонанинг инновацион фаолиятида унинг таркибий булинмаларининг иштирок этиш х,ук,ук,и ва имкониятининг мавжудлиги, жумладан, инновацион лойих,анинг самарадорлигига масъулиятнинг узаро таксимланиши назарда тутилади;

- инновацион фаолиятнинг бозорга йуналтирилганлиги. Корхона инновацион бошкаруви самарадорлигини таъминлашнинг мух,им омилларидан бири бу корхона инновацион фаолиятининг бозорга йуналтирилганлиги х,исобланади. Яъни, бозордаги истеъмолчилар-нинг мавжуд талабидан келиб чиккан х,олда, инновацион мах,сулотни ишлаб чикариш ва уни бозорга олиб чикиш корхонанинг инновацион лойихддан оладиган фойдасини максималлаш-тиради. Бунда корхонада инновацион маркетинг фаолияти ва унинг амал килишига эътибор каратиш лозим булади;

- инновациялар учун ресурсларнинг етар-лилик даражаси. Аксарият х,олатларда амали-ётда корхона инновацион фаолиятини ривож-лантиришда молиявий, ахборот, х,ом ашё, мала-кали ишчилар ва бошка турдаги ресурсларнинг етишмаслиги намоён булади. Айникса, кичик ва урта саноат корхоналарида молиявий ресурсларнинг танкислиги х,олати уларнинг узок муддатли инновацион лойих,аларни амалга ошириш имко-ниятини чеклайди. Тараккий этган мамлакатлар амалиётини тах,лил киладиган булсак, бу турдаги муаммолар вужудга келган шароитда, корхона рах,барлари томонидан венчур инвестицияларни жалб килиш оркали инновацион лойих,аларни амалга оширишга эришадилар.

Саноат корхоналарининг инновацион бошкаруви самарадолигига таъсир этувчи омилларни кейинги гурух,и бу ташки омиллар х,исобланиб, улар каторига куйидагиларни кири-тиб утдик:

• маслах,ат ва консалтинг хизматлари. Бунда саноат корхоналарида инновацион фао-лиятни ташкил этиш, уларни ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари, инновацион ишлан-маларни ишлаб чикиш буйича давлат томонидан инновацион фаолият буйича маслах,ат ва кон-сультатив хизматлар курсатувчи марказлар фаолияти ташкил этилиши назарда тутилади. Хусу-сан, тараккий этган мамлакатларда пенсия ёши-даги инновацион фаолият буйича юкори мала-

кали ва етакчи мутахассисларни бу турдаги таш-килотларга жалб килинади. Масалан, АКШда бу турдаги 389 та консультатив марказлар фаолият юритиб, уларда 11 400 нафар юкори малакали, корхоналарнинг инновацион фаолият сох,асида ишлаган пенсионерлар хизматидан фойдалани-лади1. Токио шах,рида "Саноат сох,аси конструк-цияси буйича Япония ташкилоти" фаолияти йулга куйилган булиб, кичик ва урта саноат корхона-лари учун янги технологияларни ишлаб чикиш, инновацион мах,сулотларни яратиш, инновацион лойих,аларни амалга ошириш ва инновацион жараёнларда корхоналарнинг иштиро-кини таъминлаш буйича илмий ва амалий кумак бериш билан шуFулланади. Шунга ухшаш ташки-лот Европа Комиссияси к,ошида ^ам ташкил этил-ган булиб, бунда етакчи мутахассислар Европа Иттифоки мамлакатларидаги инновацион бизнес корхоналарига борган х,олда жорий х,олатни урганиб, тегишли маслах,атлар бериш билан шуFулланадилар2.

• молиявий ёрдам. Корхонада инновацион фаолиятни ташкил этиш, инновацион лойих,ани ишлаб чикиш ва уни амалга оширишнинг турли боскичларида ташки манбалар х,исобидан корхона учун оптимал х,исобланган молиявий ресурс-ларни жалб килиш лозим булади. Бунда давлат томонидан корхоналарда инновацион фаоли-ятни ривожлантириш максадида ажратилаётган солик имтиёзларидан фойдаланиш, ташки манбалар х,исобидан инвестицияларни жалб килиш, банк хизматларидан фойдаланган х,олда кредит олиш, лизинг ва шу каби бошка молиявий даста-клардан фойдаланиш мумкин булади;

• инновацион фаолиятни раFбатлантириш. Бунда давлат томонидан саноат корхоналари инновацион фаолиятини куллаб-кувватлашга каратилган дастурларнинг амал килиши назарда тутилади. тараккий этган мамлакатлар амалиёти курсатишича, АКШ, Канада, Германия, Япония, Франция ва Буюк Британия каби мамлакатларда давлат томонидан саноат корхоналарининг барча турдаги инновацион фаолиятлари давлатнинг фаол дастурлари оркали куллаб-кувватланиши белгилаб куйилган. Ушбу мамлакатларда инновацион фаолият билан шугулланишни бошлаёт-ган кичик инновацион бизнес субъектларининг

1 Free Small Business Advice - https://www.sore.org

2 Ногин В.А., Хоменко Я.В. Зарубежный опыт инновационной деятельности малых и средних предприятий. - https://www.uecs.ru

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

2-расм. Корхона инновацион фаолиятини бошкаришнинг ракобатбардошлик даражасининг

ортишига таъсири1.

харажатларларининг 20-50 фоиз харажатлари дав-лат томонидан копланади2;

• конунчилик. Бунда мамлакат иктисодиётида инновацион фаолиятни таш-кил этиш, уни ривожлантириш буйича хукукий-меъёрий хужжатларнинг мавжудлиги ва уларнинг амал килиш хусусиятлари назарда тутилади. Жум-ладан, корхонанинг инновацион фаолият юри-тиш сохалари, йуналишлари, давлат томонидан инновацион фаолият учун берилаётган имти-ёзлар, уларни куллаб-кувватлашга каратилган дастурлар, инновациялар ва у билан боFлик булган хар кандай иктисодий муносабатларга оид меъёрий-хукукий базанинг мавжуд булиши лозим хисобланади.

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Модели инновационного развития зарубежных стран - https://studme.org

Тахлиллар курсатишича, мамлакатда амал килаётган инновацион ривожланиш модели саноат корхоналари инновацион фаолиятини бошкариш самарадорлигига таъсир курсатувчи омилларга бевосита таъсир курсатади. Бугунги кунда жахон мамлакатларида инновацион ривож-ланишнинг уч хил модели шаклланган.

Биринчи модель фан ва инновациялар буйича дунёда етакчилик мамлакатлар учун хос булган модель хисобланиб, фундаментал ва амалий тадкикотларни амалга оширишга асосланади. Бу турдаги инновацион ривожланиш модели АК.Ш, Англия ва Франция мамлакатлари учун хос хисобланади. Ушбу мамлакатлар гурухи фундаментал ва амалий тадкикотларни амалга оши-ришни раFбатлантириш оркали инновацион иктисодиётни ривожалантиришга эришадилар. Иккинчи модель учун инновацияларни ривож-ланиши учун кулай шарт-шароитлар яратиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

3-расм. Саноат корхонаси инновацион салох,иятининг ривожланганлик даражаси буйича

гуру^ланиши1.

оркали инновацион иктисодиётни ривожлан-тириш хос булиб, Германия, Швеция ва Швейцария каби мамлакатлар учун хос хисобланади. Учинчи модель жахон хужалигининг илмий-техникавий ривожланишига ихтисослашган инновацион иктисодиёт модели хисобланиб, Япония ва Жанубий Корея мамлакатлари учун хос модель хисобланади2.

Шу уринда айтиш керакки, мамлакатларда амал килаётган инновацион ривожланиш моделлари корхонанинг инновацион фаолияти ва унинг ихти-сослашуви йуналишларини белгилаб беради. Жахон хужалигида саноат корхоналарида инновацион фаолиятни амалга оширишнинг узаро боFланган микро ва макро даражадаги меха-низми амал килади3. Корхонада инновацион жараёнларни амалга оширишнинг микромеха-низми корхона бошкаруви амалиётида иннова-цияларни узлаштириш дастаклари оркали намоён булади. Инновацияларни уз амалиётига татбик этиш кулами корхонанинг инновацион салохияти

1 Васюхин О.В., Павлова Е.А. Развитие инновационного потенциала промышленного предприятия

- https://www.mongraphies.ru маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган

2 Арутюнов Ю.А., Гончаренко Л.П. Инновационная политика - https://www.litres.ru

3 Совершенствование инновационного развития национальной экономики в условиях глобализации. Абдуллаева Р.Г., Абулкасимов Х.П., Амбарцумян А.А., Аранжин В.В., Ваганова О.В., Вдовиченко Л.Ю., Герман М.В., Ефимова А.В., Зенькова И.В., Зохирова Г.М.,

Ильина Т.Г., Ищук Т.Л., Каз Е.М., Каз М.С., Каримов Д.М., Ким Т.В., Клысяк М.Д., Клюня В.Л., Королькова Д.И., Костюченко Е.А. и др. Монография. - Т.: «Университет», 2021. - 700 с.

билан узвий боFликl булиб, бунда уларнинг инновацияларни ишлаб чикиш хажми, янгиликларни узлаштиришга булган интилиши инобатга оли-нади4.

Корхонанинг инновацион бошкаруви сама-радорлигига таъсир курсатувчи ички ва ташки омилларнинг бу турдаги гурухланиши узок муд-датли истикболда корхонанинг миллий ва халк,аро даражадаги ракобатбардошлиги курсаткичини такомиллаштиришга хамда унинг инновацион салохиятига таъсир курсатувчи омилларни хам камраб олган хисобланади. Корхонанинг инновацион фаолиятини бошкариш самарадорлиги унинг ракобатбардошлиги курсаткичини яхши-ланишига к,андай дастаклар орк,али таъсир этиши мумкинлиги 2-расмда келтириб утилган.

Шунингдек, корхонанинг инновацион бошкаруви самарадорлигига таъсир курсатувчи омиллар корхона инновацион салохиятини ошиб боришига замин яратади. Иктисодий адабиётда саноат корхоналари инновацион салохиятининг ривожланганлик даражалари буйича куйи, урта ва юкори даражаларга ажратилади (3-расмга каранг).

Куйи даражадаги инновацион салохият - инновацияларни узлаштиришга ёки ишлаб чикишга мослашмаган саноат корхоналари учун хос булиб, бу турдаги хужалик юритиш субъектлари амалиётида инновацион бошкарув ривожланма-ган ёки умуман ташкил этилмаган хисобланади. Яъни, анъанавий шаклда хужалик юритиш фаолияти билан машFул булган холда, инновация-

4 Арутюнов Ю.А., Гончаренко Л.П. Инновационная политика - https://www.litres.ru

ларни амалиётга татбик этишга интилиши деярли сезилмайди.

Урта даражадаги инновацион салохият - бу инновацияларни уз амалиётига татбик этиб, ёки уларни ишлаб чикиб бозордаги уз урнини йукотмаслик ва уни мустахкамлаш учун интила-ётган саноат корхоналарига хос хисобланади. Бу турдаги саноат корхоналари бошкаруви амалиё-тида уларнинг инновацион узгаришларга мосла-шувчанлик тезлиги ва муддати бироз суст булиши билан характерланади.

Юкори даражадаги инновацион салохият - бу бозорда уз инновацион позициясига эга булган, инновацион ишланмаларни зудлик билан уз амалиётига татбик эта оладиган, доимий инновацион махсулотларни ишлаб чикишда илFорлик килиб келаётган саноат корхоналари учун хос хисобланиб, бу турдаги корхоналар фаолияти тулик инновацион бошкарувга ихтисослашганлиги билан бошкалардан ажралиб туради1.

Хулоса ва таклифлар.

Амалга оширилган тадкикотларимиз нати-жаларига таянган холда, саноат корхоналарида инновацион бошкарув самарадорлигини оши-ришда корхонанинг инновацион салохиятидан келиб чикиб максад ва вазифаларни белгилаш зарурияти мавжуд деб айтиш мак,садга мувофик,. Тахлиллар курсатишича, саноат корхонасида самарали инновацион бошк,арувни ташкил этиш куйидаги боскичларда амалга оширилади:

- биринчи, инновацион бошк,арув мак,сади ва вазифаларини аниклаш. Бунда саноат корхо-насининг ихтисослашув сохаси инобатга олиниб, куйидаги йуналишларда булиши мумкин булади: инновацион махсулотни ишлаб чикариш ёки янги технологияларни ишлаб чикиш оркали корхонанинг бозордаги ракобатбардошлик даражасини ошириш; янги бозорларга чикиш; иш юритиш куламини кенгайтириш ва бошкалар;

- иккинчи, корхонанинг инновацион имко-ниятларини бахолаш. Бунда корхонанинг инновацион имкониятларини бахолашда куйидаги курсаткичлар тизимидан фойдаланилади: корхонанинг илмий-техник салохияти (илмий даражага эга булган ходимлари сони; янгича фикрловчи, янгиликларни амалиётга татбик этиш буйича билим ва куникмаларга эга булган ходимлар сони; корхонадаги инновацион лойихалар сони

1 Васюхин О.В., Павлова Е.А. Развитие инновационного потенциала промышленного предприятия -https://www.mongraphies.ru

ва бошкалар); корхонанинг коммерциализация курсаткичлари (инновацион махсулотлар соти-лишининг умумий сотилган махсулот хажмидаги улуши, лицензиялаштирилган шартномалар-нинг сони ва бошкалар); корхонанинг инновацияларни бошкариш буйича характеристикаси (корхонадаги инновацион Fояларни ва уларни амалга оширишни раFбатлантириш тизимининг холати, инновацион лойихаларни амалга оши-ришда рахбариятнинг иштироки, инновацион фаолият билан шугулланувчи ходимларнинг эркинлиги даражаси ва бошкалар); инновация-ларнинг иктисодий самарадорлиги2. Жахон ама-лиётида корхоналарнинг инновацион имкониятларини бахолашда "TAT" курсаткичлар тизимидан кенг фойдаланилади. Ушбу курсаткичлар тизими япон корхоналари томонидан амалиётга татбик этилган булиб, инглизча "Turn Around Time (бурилиш вакти)" сузидан олинган. Ушбу курсаткич инновацион махсулотнинг бозорга кириб келиши ёки унга талабнинг уЙFонишидан бошлаб, бозорнинг ушбу товар билан туйингунга кадар булган даврдаги корхонанинг инновацион салохиятини бахолаш имконини беради. Маса-лан, маиший техника бозорида инновацион махсулотни ишлаб чикаришдан бошлаб, ушбу махсулот билан бозорни туйинтиргунга кадар булган даври курсаткичи Япониянинг Matsushita корхонасида 4,7 ойни ташкил этади3;

- учинчи, корхонанинг инновацион фаолияти йуналишини аниклаш. Бунда корхона инновацияларни ишлаб чикарувчи ёки инновацияларни узлаштирувчи сифатидаги инновацион жараён-лардаги уз иштирокини белгилаб олади. Агарда корхона инновацияларни ишлаб чикарувчи булиш йулини танласа, у холда, инновацион ишланмалар ишлаб чикиш, илмий тадкикотлар олиб бориш, янги технологияларни яратиш билан шугулланувчи махсус ходимлардан ташкил топ-ган уз ишчи гурухини шакллантириши ва уларга мехнат килиш учун кулай шарт-шароит билан таъминлаши лозим булади. Корхона инновацион жараёнларда узлаштирувчи сифатида иштирок этишни танласа, у холда, илмий-тадкикот ташки-

2 Королев В.И., Королева Е.Н. Инновационный потенциал: содержание, организационные формы его реализации российскими и зарубежными компаниями // Российский внешнеэкономический вестник. 2014. №5. С.41

3 Инновационный потенциал предприятия, его оценка и методы реализации - https://www. np.tubryansk.ru

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

лотлари билан шартномалар тузиш орк,али, амалга оширилаётган ёки ишлаб чикилаётган янги инно-вацион мах,сулот ва технологияларни уз амали-ётида куллаш учун розилик билдириши зарур булади.

Фикримизча, юкорида билдирилган фикр ва таклифларни инобатга олган х,олда мам-лакатимизда саноат корхоналарида иннова-цион бошкарувни ташкил этиш узок муддатли истикболда юкори самарадорликка эришиш

билан бир каторда, жах,он бозорида мах,аллий ишлаб чикарувчиларнинг ракобатбардошлиги курсаткичларини янада яхшиланиши учун тегишли шарт-шароитларни яратиш имконини беради. Жумладан, мах,аллий ишлаб чикарувчиларнинг янги бозорларни узлаштириши х,исобига мамла-катимизда экспортга йуналтирилган саноат ишлаб чикаришини ривожланиши натижасида, юкори кушилган кийматга эга булган мах,сулотларни экспорт килиш х,ажми ортади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Тарак,к,иёт стратегияси туFрисида"ги ПФ-60-сонли Фар-мони. - https://lex.uz/docs/5841063

2. Зайнуддинов Ш.Н., Расулов Н.М. Инновацион менеджмент (дарслик).-Т.:"Инновацион ривожланиш нашриёт-матба уйи", 2020. -Б.540.

3. Шодиева Д. Миллий иктисодиётнинг инновацион ривожланишини инвестициялаш-нинг назарий асосларини такомиллаштириш. (PhD) дисс. автореф. -Т.:2020 Б.58

4. Расулов Н.М. Корпоратив тузилмаларда инновацион жараёнларни стратегик бошк,ариш услубиётини такомиллаштириш: (DSc) дисс. автореф. -Т., 2021, -Б.81

5. Free Small Business Advice - https://www.sore.org

6. Ногин В.А., Хоменко Я.В. Зарубежный опыт инновационной деятельности малых и средних предприятий. - https://www.uecs.ru

7. Модели инновационного развития зарубежных стран - https://studme.org

8. Арутюнов Ю.А. , Гончаренко Л.П. Инновационная политика - https://www.litres.ru

9. Арутюнов Ю.А. , Гончаренко Л.П. Инновационная политика - https://www.litres.ru

10. Васюхин О.В., Павлова Е.А. Развитие инновационного потенциала промышленного предприятия - https://www.mongraphies.ru маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузил-ган

11. Васюхин О.В., Павлова Е.А. Развитие инновационного потенциала промышленного предприятия - https://www.mongraphies.ru

12. Королев В.И., Королева Е.Н. Инновационный потенциал: содержание, организационные формы его реализации российскими и зарубежными компаниями // Российский внешнеэкономический вестник. 2014. №5. С.41

13. Инновационный потенциал предприятия, его оценка и методы реализации - https:// www.np.tubryansk.ru

14. Совершенствование инновационного развития национальной экономики в условиях глобализации. Абдуллаева Р.Г., Абулкасимов Х.П., Амбарцумян А.А., Аранжин В.В., Ваганова О.В., Вдовиченко Л.Ю., Герман М.В., Ефимова А.В., Зенькова И.В., Зохирова Г.М., Ильина Т.Г., Ищук Т.Л., Каз Е.М., Каз М.С., Каримов Д.М., Ким Т.В., Клысяк М.Д., Клюня В.Л., Королькова Д.И., Костюченко Е.А. и др.. Монография. Т.: «Университет», 2021. 700 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.