Научная статья на тему 'САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИК ЗАРУРАТИ'

САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИК ЗАРУРАТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
186
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БОЗОР МУНОСАБАТЛАРИ / ИННОВАЦИЯ ФАОЛИЯТИ / ИқТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНИШИ / ИқТИСОДИЁТНИНГ РАқОБАТБАРДОШЛИГИ / ИЛМИЙ-ТЕХНИКА ТАРАққИЁТИ / МИЛЛИЙ ВА ИқТИСОДИЙ ХУСУСИЯТЛАР / САНОАТ МАҲСУЛОТЛАРИ / БОЗОР ТАЛАБЛАРИ / ИШЛАБ ЧИқАРИШ / ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАЛАРИ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Уразов М.М.

Мақолада бозор муносабатлари шароитида инновация фаолиятнинг асосий масалалари, унинг иқтисодиётни ривожланишига таъсири, иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишда самарали фойдаланиш шунингдек, илмий-техника тараққиётини ривожлантириш масалалари ёритилган. Миллий ва иқтисодий хусусиятлари билан долзарб ва қатор аниқ мақсадларга эга бўлган саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш даражаси ва сифатини миллий концепциясини шакллантириш зарурияти лозимлигига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE NEED FOR INNOVATION IN THE PROCESS OF IMPROVING THE ACTIVITIES OF INDUSTRIAL ENTERPRISES

The article highlights the main issues of innovation, its impact on industrial development, effective use in increasing the competitiveness of the economy, as well as the development of scientific and technological progress in the conditions of market relations. Attention is drawn to the urgent need to form a national concept of the level and quality of industrial production, which has clear goals, meets urgent problems and corresponds to a number of features - national and economic.

Текст научной работы на тему «САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИК ЗАРУРАТИ»

Уразов М.М.

ТДИУ "Ицтисодиёш" кафедраси каттауцитувчиси

САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИК

ЗАРУРАТИ

Аннотация: Мацолада бозор муносабатлари шароитида инновация фаолиятнинг асосий масалалари, унинг ицтисодиётни ривожланишига таъсири, ицтисодиётнинг рацобатбардошлигини оширишда самарали фойдаланиш шунингдек, илмий-техника тарацциётини ривожлантириш масалалари ёритилган. Миллий ва ицтисодий хусусиятлари билан долзарб ва цатор аниц мацсадларга эга булган саноат маусулотларини ишлаб чицариш даражаси ва сифатини миллий концепциясини шакллантириш зарурияти лозимлигига эътибор царатилган.

Калитли сузлар: бозор муносабатлари, инновация фаолияти, ицтисодиётни ривожланиши, ицтисодиётнинг рацобатбардошлиги, илмий-техника тарацциёти, миллий ва ицтисодий хусусиятлар, саноат маусулотлари, бозор талаблари, ишлаб чицариш, хизмат курсатиш соуалари.

Urazov M.M. senior teacher department of economics

TSEU

THE NEED FOR INNOVATION IN THE PROCESS OF IMPROVING THE ACTIVITIES OF INDUSTRIAL ENTERPRISES

Abstract: The article highlights the main issues of innovation, its impact on industrial development, effective use in increasing the competitiveness of the economy, as well as the development of scientific and technological progress in the conditions of market relations. Attention is drawn to the urgent need to form a national concept of the level and quality of industrial production, which has clear goals, meets urgent problems and corresponds to a number of features -national and economic.

Key words: market relations, innovation activities, economic development, competitiveness of the economy, scientific and technological progress, national and economic characteristics, industrial products, market requirements, manufacturing, services.

Бозор тамойилларидан кенг фойдаланиш шароитида янги технологияларнинг кучайиб бориши, махсулот ва хизматларнинг

ракобатчилик мухитига мослашган холда яратилишини такозо килмокда ва бу жараёнда инновация ютукларидан фойдаланиш тизимини хаётий зарурат килиб куйди. Мамлакатимизда иктисодиётнинг ракобатбардошлигини оширишнинг мухим омили булган инновацияларга устувор йуналиш сифатида эътиборнинг каратилиши амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар жараёни хужалик юритувчи субъектлар фаолиятини сезиларли даражада узгариши ва улар фаолиятини бозор талабларига мослаштириш заруриятидан келиб чикмокда. Бу эса уз навбатида ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохаларини самарали ривожланишини таъминловчи инновацион фаолиятни бошкаришга алохида эътибор каратишни талаб килмокда. Чунки, инновацион фаолият бозор муносабатлари шароитида тадбиркорликнинг илFор шакли булиб хисобланади ва у бозор иктисодиётида илмий-техника тараккиётини ривожланиши учун реал имкониятлар яратади. Иктисодий жихатдан ривожланган мамлакатларда янги махсулотлар ва технологияларни ишлаб чикишнинг реал шароитларга мослашиши, илFор узгаришларнинг узига хос бошкариш механизмларини шакллантириш ва шу асосда инновацияларни куллаш механизмларини ишлаб чикиш хар бир корхона олдида турган мухим вазифалардан биридир. Бу бозор талаби булиб, жуда куплаб энг мухим иктисодий муаммолар инновацион фаолиятдан кандай даражада фойдаланишга боFлик булади.

Республика Президенти Ш. Мирзиёев 2020 йил 25 январда Олий Мажлисга Мурожаатномасида биз Узбекистонни ривожланган мамлакатга айланишини максад килиб куйган эканмиз, бунга факат жадал ислохатлар, илм-маърифат ва инновация билан эриша оламиз деб таъкидлаб утдилар. Шу нуктаи назардан караганимизда, ривожланган хориижий давлатлар ЯИМ таркиби тахлили, мамлакатимизда келажакда иктисодиётимиз таркибини такомиллаштириш буйича, устувор сохаларни аниклаш ва уларни ривожлантириш учун бошлаетич иктисодий ахборот булиб хизмат килади.

Агар бозордаги вазиятлар узгарадиган булса, уни келгусида яхшилаш имкониятларига эга самарали ривожланиш стратегиясини танлаш талаб этилади. Узбекистон иктисодиётини ислох килишнинг асосини янги технологик базага асосланган саноат тармокларининг модернизацияси ташкил этади. Саноат корхоналарининг замон талабларига мувофик равишда ривожланишининг узига хос жихатлари ишлаб чикариш жараёнини илFор технологиялар билан жихозланган техника воситаларидан максадли фойдаланишни йулга куйишдан иборат. Янгиликларни жорий этиш иктисодий хаётдаги янада мухим холат булиб бормокда. Х,озирги тез узгарувчан шароитда корхоналар техник узгаришлар билан бир каторда ёки илгарида булишлари ва янгиликларни муваффакиятли тадбик этишлари зарурдир. И^ор ишлаб чикаришнинг технологик даражаси унинг иктисодий курсаткичларига хал килувчи

таъсир курсатади, мана шунинг учун хам замонавий технологик жараёнларни мукаммал билиш талаб этилади.

Корхона ютуFи технологиянинг холатига боFлик булиб, у асосий хал килувчи буFин сифатида узини намоён килади ва ракобатбардошликда FOлиб чикиш имкониятини яратади. Ишлаб чикаришни бошкариш, унинг хужалик фаолиятини тахлил килиш, унинг булинмаларини фаолиятини таъминлаб бериш, фан-техника ишланмаларнинг иктисодий самарадорлиги ва уларнинг амалиётда узлаштирилишини белгилаб олиш, фан ва техниканинг сунгги ютукларини жорий этиш хисобига ишлаб чикаришнинг моддий-техника базасини микдорий ва сифат жихатдан ривожлантириш муаммоларини хал этиш учун авваламбор, ишлаб чикариш хакида, унинг тузилиши, илFор технологик жараёнлар туFрисида аник тасаввурларга эга булиш талаб этилади.

Янги технологиялар ва махсулотлар самарадорлигини бахолаш асосида саноат корхоналарининг иктисодий усишга ва ракобатбардошлигига йуналтирилган фаол инновацион сиёсатни амалга ошириш учун тегишли ташкилий таъминотни ишлаб чикиш зарур. Ушбу максадда корпоратив тузилмада махсулот ва технологик янгилик-ларни ишлаб чикиш, бахолаш, танлаб олиш ва жорий этишнинг конуний жараёнларини акс эттиришга эришиш имконини берувчи воситалардан фойдаланиш зарур. Бунда инновацион узгаришларни бошкариш буйича объектив зарур функцияларни аниклаш, мазкур функцияларни булимлар, рахбарлар ва булинмалар уртасида оптимал даражада таксимлаш, инновацион ривожланиш стратегияларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш жараёнида хизматлар ва мансабдор шахслар уртасида ташкилий тартиботларни, хукуклар, мажбуриятлар ва жавобгарликни урнатиш масалаларни илмий-услубий жихатдан ишлаб чикиш талаб этилади. Чунки, ишлаб чикаришга жалб килинган технологиялар, бирор-бир жараённинг технологик имкониятлари, корхонада ишлаб чикариладиган махсулотларнинг турларини билмасдан туриб, белгилаб олинган вазифаларнинг сифатли бажарилишини таъминлаб булмайди. Ишлаб чикаришга оид технологик жараёнларни ривожлантириш конуниятларини урганиш ишлаб чикаришнинг фан-техника динамикаси буйича янгиликларни узлаштириб олиш ва алохида ишлаб чикариш ва тармоклар билан бир каторда умуман иктисодиётни фан-техника ривожлантиришни эътиборга олган холда, иктисодий карорлар кабул килишга кенг имкониятлар яратади.

Саноат корхоналарининг инновация фаоллиги истикболда унинг ракобатбардошлик стратегиясини шакллантиришнинг энг мухим шартларидан бири булиши мумкин. Инновацияларнинг жорий этилиши ишлаб чикариладиган товарларнинг ракобатбардошлигини ошириш, ривожланишнинг юкори суръатлари ва даромадлилик даражасини саклаб туришнинг ягона бир усули сифатида курилади. Корхона томонидан

инновацияларнинг амалга оширилиши хозирги замонавий шароитларда бозорда унинг ракобатбардошлиги кучайи-шини белгилаб беради. Мувофик равишда, корхонанинг инновацион фаолияти канчалар жадал булса, унинг ракобат устунлиги хам шунчалар юкори буладиэ.

Корхонанинг инновация фаоллиги инновацияларнинг самарадорлиги ва мунтазамлиги билан, янгиликларни яратиш ва уни амалиётга жорий этиш ишлари динамикаси билан тавсифланади. Субъектнинг (давлат, тармок, корхона) инновация фаоллик даражасини бахолаш оркали унинг ракобатбардошлиги ва умуман, унинг тараккиёти натижаси туFрисида хулоса чикариш мумкин. Корхонанинг инновация фаоллиги канчалик юкори булса, шунга боFлик равишда, унинг фаолияти ва самарадорлиги хам максадга мувофик. Шундай экан, корхонада инновацияларни амалга оширишни жадаллаштириш чораси сифатида инновация фаоллиги унинг самарадорлигининг замонавий стратегик тавсифидир.

Мустакиллик йилларида машинасозлик ва автомобилсозлик, кимё ва нефть-кимё, озик-овкат, курилиш материаллари саноати, фармацевтика ва мебелсозлик, телекоммуникация ускуналари, компьютер техникаси ва мобил телефонлар, кенг турдаги маиший электроника махсулотлари ишлаб чикариш каби тармоклар жадал тараккий этиб саноатимизнинг локомативларига айланди. Буларнинг барчаси халкимизнинг юкори технологияли саноат махсулотларига булган эхтиёжини махаллий ишлаб чикарилган арзон ва сифатли товарлар хисобидан кондиришга хизмат килмокда.

Юкорида кайд этилган сохалар ишлаб чикаришни доимий равишда модернизация килиш ва илм-фан ютукларидан кенг фойдаланишни такозо этади. Шу боис саноат корхоналарига энг замонавий техника ва технологияларни жалб этиш иктисодий ислохотларнинг устувор вазифаларидан бири сифатида долзарблигича колмокда.

Шундан келиб чикиб, 2017 йилда реал секторнинг 120 мингдан ортик корхонасида ишлатилаётган 80 мингдан зиёд ускуналар буйича техник аудит утказилди. Натижада мавжуд ускуналарнинг 30 фоиздан купроFи эскирганини, жумладан, электротехника саноатида 44 фоизи, машинасозлик тармоFида 37 фоизи, кимё саноатида 21 фоизи, курилиш материаллари ишлаб чикаришда 20 фоизи, озик-овкат саноатида 19 фоизи, енгил саноатда 8 фоизи замонавийсига алмаштирилиши зарурлигини курсатди. Бугунги кунда эса ушбу холатлар инобатга олиниб, мазкур корхоналарда модернизациялаш тадбирлари боскичма-боскич бажарилмокда. Саноат корхоналари фаолиятини такомиллаштириш максадида иктисодий ночор ишлаб чикариш субъектларини тижорат банклари ёрдамида кайта тиклаш буйича яратилган тизим амалда узини тула оклаганини алохида таъкидлаш лозим.

Шунингдек, миллий иктисодиётда таркибий узгаришлар йуналишларидан бири саноат мажмуидаги таркибий узгаришлар

хисобланади. Саноат тармокларининг баркарор ривожланишини таъминлаш максадида янги техника ва технологияларни ишлаб чикаришга жорий этиш ва таркибий кайта тузиш жараёнлари билан ифодаланади. Мамлакат таркибий сиёсатининг бош максадларидан бири хам саноатда таркибий кайта тузишни амалга ошириш оркали Узбекистон иктисодиёти ракобатбардошлигини таъминлашдан иборат.

Инновацион жараёнлар тахлилига эътибор бериш жараёнида улкан корхоналар томонидан инновацион фаолликка жиддий ёндашиш холатлари кайд килинганлигини таъкидлаш лозим. Хусусан, иктисоди ривожланган мамлакатларда йирик корхоналарнинг хар унтадан саккизтаси инновацион FOяларни зудлик билан ишлаб чикаришга татбик килар экан. Давлат инновацион ривожланишни куллаб-кувватлайди ва натижада ички харажатларнинг катта кисмини коплайди ва бу расмда кайд килинган.

Жадвалдан куриниб турганидек, Европа иттифоки мамлакатларида бу курсаткич - 56 %, АКЩда - 63 %, Японияда - 74 %га етган. Ривожланган мамлакатларда инновацияларни билимларга эга булиш интеллектуал мулк ва инновацион инфратузилма объектлари бозорларини шакллантириш хисобига эришилмокда. Бунинг учун уларда инновация марказлари, янги технологиялар, технологияларнинг минтакавий марказларини ривожлантириш хисобига университетлар билан реал корхоналар уртасида кооперациявий алокани ривожлантиришга катта эътибор берилиб, бжараён хар томонлама раFбатлантирилмокда.

Шу жихатдан, Узбекистонда хам инновацион фаолиятни амалга ошириш учун зарур буладиган молиявий, фан-техника ва бошка ресурсларда корхонанинг янгиликларни яратиш ва уларни амалиётган жорий этиш кучайтириш масалаларига диккат-эътиборни каратиш лозим булади. Чунки, хозирда саноат корхоналари инновация фаоллиги талаб даражасида эмаслиги купчиликка сир эмас.

Купчилик корхоналар учун хусусий маблаFлар инновациялар манбаи хисобланади, сабаби узок муддатли кредит-ларни жалб этиш анча мураккаб. Хусусий маблаFлар етарли булмайди ва инновация жараёни сифати хар доим хам замон талабларига мос келавермайди.Тармок корхоналарининг хусусийлаштирилиши ва акционер-лаштирилиши, уларнинг илмий ташкилотлар билан копперацияла-шувининг янги шакллари, илмий йуналишларни селектив куллаб-кувватлашнинг янги намуналаридан фойдаланиш, хусусан, ушбу сохани давлат томонидан тартибга солиш тизимини ислох килиш асосида, турли-туман манбалардан маблаFларни жалб этиш илмий институтларнинг янги, замонавий бозор муносабатларига купрок мувофик келадиган ташкилий моделларини яратишга ёрдам бермокда.

Инновация фаоллигини бахолаш муаммосига ёндашувлар тахлили курилаётган тавсифнинг накадар куп киррали экани хакида хулоса чикариш ва муаммонинг барча томонларини камраб олувчи, бир вактнинг

узида барча учун тушунарли хамда таджик этиш мумкин булган унинг интеграл курсаткичларини моделлаштиришга имкон беради. Бошкача айтганда, инновация фаоллигини бахолашга шундай ёндашув талаб этиладики, бунда у бир томондан инновацион фаолликнинг барча жихатларини ифода этсин, бошка томондан эса, ахборотлар билан хаддан зиёд юклаб ташланмаган ва факат корхона учун хакикатан хам стратегик ахамиятга эга нарсаларни камраб олсин.

Хорижда инновация жараёнлари бир неча ун йиллардан буён урганилмокда. Европада корхонанинг инновация фаоллигини урганиш юзасидан "Осло кулланмаси" (Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data: Oslo Manual. Paris: OECD, Eurostat, 1997)га риоя этилади. Бунда суз "техноло -гиялар" инновациялари устида юритилади ва факат янги махсулотлар ва жараёнлар хамда улардаги технологик узгаришлар куриб чикилади. Агар инновация бозорга ёки ишлаб чикариш жараёнига жорий этилган булса, у амалга оширилган деб хисобланади. Инновация сифатида хисобга олиш учун минимал шарт шундан иборатки, махсулот ёки жараён фирма учун янги (ёки нисбатан такомиллаштирилган) булиши лозим.

Муваффакиятли инновация фаолиятини олиб борувчи саноат корхоналари тахлили инновацияларни ишлаб чикиш учун ундовчи энг асосий куч менежментнинг инновацион ривожланиш стратегиясини амалга оширишга каратилган истак ва интилишлари хисобланади. Бошкача айтганда, корхонада янги махсулотларни ишлаб чикиш учун ресурслар ажратишга тайёр ва мунтазам равишда барча ходимларни инновацияларга кизикишларини кучайтирувчи етакчи-новатор булиши лозим27.

Инновация стратегиясининг таркиби ва теранлигини тавсифлашда корхона рахбариятига салбий таъсирлар (заиф томонлар)га уз вактида муносабат билдириш ва ижобий йуналишлардан самарали фойдаланишга имкон берувчи мухит киёфаси тахлил килинади. SWOT-тахлилда дастлаб кучли ва заиф томонлар, шунингдек, хавф ва имкониятлар, сунгра эса -келгусида корхонанинг инновацион максадлари ва стратегияларига таъриф беришда фойдаланиш мумкин булган улар уртасидаги алокалар занжири аниклаб олинади.

Инновацион фаолиятни ташкил этиш жараёни юкорида кайд этилганларнинг узи билан чекланиб колмайди. Технологик инновацияларнинг техник-иктисодий асоси, инвестициялар манбалари, ресурслар таъминоти, инновацион лойиханинг инвес-тицияларни узига торта олиш бахоси, лойихаларни муваффакиятли амалга оширишга тускинлик килиши мумкин булган маблаFларни сарфлаш хатари бахоси, калтисликлар омиллари бахоси кабилар инновация дастурини амалга оширишда мухим хисобланади.

27 Коммерциализация технологий: российский и мировой опыт. -М.: ЗелО, 2007. 376 с.

ЯИМни усиши унинг таркиби булган кишлок хужалиги, саноат, курилиш ва хизматларни ривожланиши билан боFлик. Ривожланган хорижий давлатларда ЯИМ таркиби кишлок хужалиги, саноат, курилиш ва хизматларни инновацион ривожланиши асосида шаклланган деб караш мумкин ва бу таркиб Узбекистон ЯИМ таркибини такомиллаштиришда мухим ахборот хисобланади. Шунга биноан мамлакатимиз ЯИМ таркибида кишлок хужалигининг улуши 10-15% ораликда, саноатники 2528%, хизматларники 55-60% ораликда булишига келажакда эришишни стратегик масала деб караш максадга микувофик;

Саноатни ривожланиши бшка сохаларни ривожланишига туртки беришини инобатга олсак, уни ривожланишига устуворлик бериш, машинасозлик, электротехника, электроника ва кимё тармокларини хорижий илFор технологиялар асосида ривожлантириш, саноат сохасида юкори технологик, экспоратга махсулот ишлаб чикарувчи кичик ва урта бизнес субъектларини махсус барпо этилган кичик саноат зоналарига жалб этиш оркали ривожланишини таъминлаш, эркин иктисодий ва индустриал зоналарни ташкил этиш, инновацион инфратузилма объектларини боскичма-боскич ташкил этиш саноатни ривожлантиришнинг асосий омиллари хисобланади.

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили"да амалга оширишга оид Давлат дастурини урганиш буйича Илмий-услубий рисола. Тошкент "Маънавият" 2017. 110 бет.

2. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроиктисод. -Т.: Шарк, 2002. 19-б.

3. Blanke J., Paua F/ Sala-I-Martin X. (2003). The Growth Competitiveness Index, CHAPTER 1.1. Analizing Key Underpinnings of Sustained Economic Growth.

4. Коммерциализация технологий: российский и мировойопыт. -М.: ЗелО, 2007. 376 с.

5. Власкин Г.А. Ленчук Е.Б. Промышленное политика в условиях перехода к инновационной экономике: опыт стран Центральной и Восточной Европы и СНГ. М.:Наука 2006. - 246с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.