Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
348
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш соҳаси / инновация / инновацион фаолият / модел / инновацион лойиҳалар / стратегик инновация / омиллар / илмий­техник тараққиёт. / сфера услуг / инновации / инновационная деятельность / модель / инновационные проекты / стратегические инновации / факторы / научно­техническое развитие.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Джалилов Фахриддин Азимович

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш соҳасида «инновация», «инновацион фаолият» тушунчалари­ нинг иқтисодий моҳияти ва мазмуни, инновацион фаолиятни амалга ошириш моделлари, иннова­ цион фаолиятни бошқаришнинг асосий йўналишлари, уларни молиялаштириш учун инновацион лойиҳалар ўртасида устуворликларни аниқлаш йўллари, хизмат кўрсатиш соҳасида инновацион тадбиркорликни ривожлантириш омиллари, инновация турлари таснифи, инновацияларни жорий этишнинг услубий асослари ҳамда стратегик инновация тавсифи тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИЧЕСКИЙ ПОДХОД К РАЗВИТИЮ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СФЕРЕ УСЛУГ

В данной статье раскрываются экономическая сущность и содержание понятий «инновация», «инновационная деятельность» в сфере услуг, модели инновационной деятельности, основные направления управления инновациями, способы определения приоритетов инновационных проектов для их финансирования, факторы развития инновационного предпринимательства в сфере услуг, классификация видов инноваций, методологические основы внедрения инноваций и описание стратегических инноваций.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ»

Джалилов Фахриддин Азимович,

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети тадк,ик,отчиси

ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

УДК: 338.467:330.341

ДЖАЛИЛОВ Ф.А. ХИЗМАТ КУРСАТИШ СОЦАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТ РИВОЖЛАНИШИГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

Ушбу маколада хизмат курсатиш сохасида «инновация», «инновацион фаолият» тушунчалари-нинг иктисодий мохияти ва мазмуни, инновацион фаолиятни амалга ошириш моделлари, инновацион фаолиятни бошкаришнинг асосий йуналишлари, уларни молиялаштириш учун инновацион лойихалар уртасида устуворликларни аниклаш йуллари, хизмат курсатиш сохасида инновацион тадбиркорликни ривожлантириш омиллари, инновация турлари таснифи, инновацияларни жорий этишнинг услубий асослари хамда стратегик инновация тавсифи тадкик килинган.

Калит сузлар: хизмат курсатиш сохаси, инновация, инновацион фаолият, модел, инновацион лойихалар, стратегик инновация, омиллар, илмий-техник тарак,к,иёт.

ДЖАЛИЛОВ Ф.А. МЕТОДИЧЕСКИЙ ПОДХОД К РАЗВИТИЮ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СФЕРЕ УСЛУГ

В данной статье раскрываются экономическая сущность и содержание понятий «инновация», «инновационная деятельность» в сфере услуг, модели инновационной деятельности, основные направления управления инновациями, способы определения приоритетов инновационных проектов для их финансирования, факторы развития инновационного предпринимательства в сфере услуг, классификация видов инноваций, методологические основы внедрения инноваций и описание стратегических инноваций.

Ключевые слова: сфера услуг, инновации, инновационная деятельность, модель, инновационные проекты, стратегические инновации, факторы, научно-техническое развитие.

DJALILOV F.A. METHODOLOGICAL APPROACH TO THE DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ACTIVITIES IN THE SERVICE SECTOR

In the article is revealed the economic essence and content of the «innovation» and «innovative activity» concepts in the service sector, models of innovative activity, the main directions of innovation management, ways to prioritize innovative projects for their financing, factors influencing innovative entrepreneurship in the service sector, innovation types classification, methodological approaches of innovations introduction and description of strategic innovations.

Key words: Service sector, innovation, innovation activity, model, innovation projects, strategic innovation, factors, scientific and technological development.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

Кириш.

Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида хизмат курсатиш корхоналарида ресурслардан окилона фойдаланиш йулларини аникловчи восита сифатида ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) самарадорлигини оширишнинг манбалари ва омилларини тадкик этиш мухим хисобланади.

Жахон тажрибаси барча сохаларда сифатли усишни таъминловчи янгиликларни узлуксиз тарзда амалиётга жорий этиш жамият ва иктисодий ривожланишнинг харакатлантирувчи кучига айлан-ганлигини курсатмокда. Бугун ривожланишнинг инновацион моделлари ва «аклли» техно-логиялар амалга оширилаётган мамлакатлар энг муваффакиятли ва баркарор хисобланади. Бун-дай мамлакатларнинг баркарор тарак,к,иёти, улар-нинг жахон бозорларида ракобатбардошлиги табиий ресурсларни экспорт к,илиш ва жисмоний мехнатдан фойдаланишга эмас, балки инновацион Fоялар ва ишланмаларга асосланади.

Хизмат курсатиш тармокларининг кенгайиб бориши ривожланган мамлакатларнинг ялпи ички махсулот таркибини хам узгаришига уз таъ-сирини курсатмокда. Бугунги кунда муайян дав-латни ривожланган давлатлар каторига кушиш учун унинг ялпи ички махсулот таркибида хизмат курсатиш сохасининг улуши 65-70 фоиздан юк,ори булиши асосий мезон хисобланади. Республикамиз иктисодиёти ривожланишининг бугунги кундаги боскичида сервис хизматлари сони ва сифатига куйилаётган талаблар ошиб бормокда. Бу эса хизмат курсатиш тармок,ларида ик,тисодий усишнинг омилларини аниклаш хамда иктисодий самара-дорликка эришишни зарурат этади.

Бошкача килиб айтганда, Узбекистонни ишлаб чикаришда инновация ва интеллектуал хиссанинг юкори улуши булган баркарор бозор иктисодиётига, замонавий ва глобал бозорда ракобатбардош сервис тизимига, шунингдек, кулай инвестициявий ва ишчанлик мухитига эга жадал ривожланаётган мамлакатга айлан-тириш лозим. Куйилган максадларга Республикамиз иктисодиётини инновацион моделга тулик утказмасдан туриб эришиш мумкин эмас, бу мамлакатда инновацион фаолиятни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг хамда давлат бошкаруви, иктисодиёт устувор тармоклари ва ижтимоий сохага инновацион Fоялар, ишланма-лар ва технологияларни амалда жорий килишни раFбатлантиришнинг самарали тизимини яратиш заруратини такозо этади.

Шунингдек, хизмат курсатиш корхоналари-нинг миллий ва халкаро бозорлардаги мавкеи ва рак,обатбардошлигини ошириш хамда хизмат-лар сифатини ошириш хисобига унинг экспорти хажмини купайтиришга сохада инновацион фаолиятни ривожлантириш оркали эришилади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Иктисодиётда инновацион фаолият фан техника тараккиёт йуналишлари, ижодий ва ама-лий ишланмалар хамда тадкикот натижаларини бевосита амалиётга жорий к,илишга йуналтирилган жараён сифатида намоён булади. Модомики, «инновация» категориясининг мохияти ижтимоий-иктисодий, ташкилий-бошкарув ва технологик жихатдан анча кенг тушунчадир. Инновацион фаолият ва йуналишлар сохаси кенг куламли булиб, нафакат илмий-техникавий, технологик янги-ликлар ва ишланмалардан амалиётда фойдала-нишни уз ичига олади, балки ишлаб чикарилган товар-махсулот, мехнат жараёни, маркетинг, ишлаб чик,аришни ташкил этиш хамда бошк,арув жараё-нидаги узгаришларни хам камраб олади.

Хорижлик таникли иктисодчи олим Й.А.Шумпетернинг асарида «инновация», «инновацион фаолият» тушунчаларининг иктисодий мохияти ва мазмуни, иктисодиётда инновацион трансформациялашув жараёнлари, инновацион фаолиятни амалга ошириш моделлари, инновацион фаолиятни амалга ошириш ва бошк,аришнинг фундаментал жихатлари, инновацион фаолиятни амалга ошириш боскичлари, инновацияларни жорий килиниши, мавжуд омиллардан самарали фойдаланиш жараёнида янги шароитларга мос-лашиш назарий ва услубий асослари каби маса-лалар тадкик килинган [18].

Шунингдек, таникли иктисодчи П.Друкернинг асарида инновацион фаолиятни амалга оширишнинг иктисодий мохияти, янги бизнесни очиш ва янги хизматларни курсатиш янги товарлар ишлаб чикариш, инновацион фаолиятни ривож-ланиш боскичлари ва моделлари, инновацион фаолиятни бошкариш, инновацион тадбиркор-лик фаолиятнинг шаклланиши ва ривожланишининг илмий-услубий жихатлари, инновацияларни жорий килиниши, махсулот ва технологик инновацияларни яратиш билан боFлик1 тадк,ик,отлар олиб борилган [6].

И.Т.Балабанов асарида «инновация», «инновацион фаолият» тушунчаларининг иктисодий мохияти ва мазмуни, инновацион фаолиятни бошкариш боскичлари, усуллари, тамойиллари, инновацион-инвестицияларнинг ривожланиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

хусусиятлари, шарт-шароитлари ва омиллари, инновацион фаолиятни давлат томонидан тар-тибга солиш ва куллаб-кувватлаш механизмлари, корхоналарда инновацион фаолликни ошириш шарт-шароитлари ва омилларининг илмий асос-лари ёритиб берилган [2].

Россиялик олим Р.А.Фатхутдиновнинг асарида «инновация», тушунчасининг мохияти ва мазмуни, инновацион фаолиятни бошкаришнинг стратегик йуналишлари ва боскичлари, инновацион маркетинг тадкикотлари, илмий-техник тараккиёт, илмий тадкикот ва тажриба-конструкторлик ишланмала-рини амалиётга жорий этиш, ишлаб чикаришни ташкилий-технологик тайёрлаш, янгиликларни ишлаб чикиш ва расмийлаштириш, иктисодиёт соха ва тармокларида инновацияларни омма-лаштириш, бошкарувда инновациялар, янги техника ва технологияларни ишлаб чикаришга жорий килишга доир муаммолар тадкик килинган [17].

Ватанимиз иктисодчи олими О.Э.Эрназаров узининг тадкикот ишида хизмат курсатиш сохасини индустриал-инновацион ривожлантириш истикболлари, инновацион фаолият самарадор-лигини оширишнинг иктисодий ахамияти, инновация таснифи ва инновацион жараёнлар хусусиятлари, корхоналарида инновацияларни бахолаш усуллари, худудларда инновацион фаолликни ошириш шарт-шароитлари ва омиллари, инновацион-инвестицион фаолиятни амалга ошириш тенден-циялари ва устувор йуналишлари, корхоналари-нинг инновацион стратегияси шаклланиши ва лойихалардаги таваккалчиликни бахолаш, Корхоналарда инновацион фаолиятни амалга оширишнинг молиявий механизмини такомиллаштириш, инновацион фаолиятни бошкариш тизимини такомиллаштириш масалаларини урганган [19].

Тадк,ик,отда кулланилган усуллар.

Тадкикот жараёнда хизмат курсатиш сохасида инновацион фаолият ривожланиши буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, к,иёсий ва солиш-тирма тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди.

Мак,оланинг максади. Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида хизмат курсатиш сохасида инновацион фаолият ривожланишига услубий ёндашув асосида инновацион жараён-ларни шаклланиш хусусиятлари, шарт-шароитлари хамда омилларини тадкик этиш буйича илмий асосланган таклифлар ишлаб чикишдан иборат.

Тахлил ва натижалар.

Замонавий ижтимоий тараккиётнинг энг мухим глобал тенденциялар сифатида ахборот-коммуникация технологиялари, интеллектуал ресурслар, юкори технологияли ишлаб чикариш, миллий иктисодиётнинг сифат жихатидан янги тех-нологик даражасини кутарувчи турли хизматларга асосланган «янги ик,тисодиёт»га утиш хисобланади. «Янги иктисодиёт»нинг ривожланиши юкори, баркарор ва сифатли иктисодий усишнинг асо-сий кафолатидир. Купгина Fарб мамлакатларида янги ик,тисодиёт ялпи ички махсулотнинг 30%гача усишини таъминлайди [8].

Хозирги иктисодиётнинг трансформацияла-шуви шароитида инновациялар ва инновацион фаолиятнинг роли сезиларли даражада усмокда. Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, инновацияларни жорий килмасдан юк,ори даражадаги технология, интенсивлик ва илмий янгиликка эга булган рак,обатбардош махсулотлар ва хизматларни яра-тиш деярли мумкин эмас. Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида инновациялар ва инновацион фаолият рак,обатга дош беришнинг самарали воситаси хисобланади. Чунки улар янги турдаги эхтиёжларнинг пайдо булишига, махсулот (хизмат) таннархининг пасайишига, инвестициялар ок,имига, янги махсулот ишлаб чик,арувчиларнинг обруни ошишига, янги бозорлар, шу жумладан, хорижий бозорларни очиш ва эгаллашга шарт-шароит яратади.

Сунгги ун йилликда хизмат курсатиш сохалари билимлар ик,тисодиёти ва инновацияларга интенсив равишда интеграция килинмокда. Илмий тадкикотлар ва ишланмалар тобора купайиб бораётган компанияларнинг бизнес жараёнла-рини ажралмас кисмига айланиб бормокда ва фан сиFими даражаси буйича хизмат курсатиш сохаси саноат билан бирга жадал суръатларда усиб бормокда.

Иктисодиётнинг хусусий сектори томонидан илмий-тадкикот ишларига сарфланган харажат-ларда унинг улуши йигирма йил ичида саккиз бара-вар ошди ва бир к,атор хизмат курсатиш сохалари - ахборот ва компьютерлар, илмий-тадкикот ва ишланмалари, менежмент хамда телекоммуникация ва савдо хозирги кунда саноат ва хусусий сек-торининг фан ^ими курсаткичи (илмий-тадкикот ва ишланмалар харажатларининг сотиш к,ийматига нисбати)дан ошиб кетди [4].

Хизмат курсатиш сохасида хужалик субъектла-рининг илмий салохияти давлат томонидан моли-ялаштириш хисобидан жиддий равишда усиб бормокда. Бугунги кунда давлат маблаFларининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

асосий кисми хусусий тадкикот марказлари ва лабораториялари, ахборот хизмати курсатувчи фирмалар хамда мухандислик-курилиш ком-плексига йуналтирилмокда. Бир катор тармоклар, хусусан, соFликни саклаш учун табиий, ижти-моий ва гуманитар фанлар сохасидаги фунда-ментал тадкикотларга давлат маблаFлари сарф-ланиши, инновацияларни раFбатлантириш, мод-дий ресурслар, ишлаб чикариш, ижтимоий муно-сабатлар тизими сифатини ошириш Fоят мухим ахамиятга эга.

«Инновация» категориясини дастлабки илмий тадкикотини утказган иктисодчи олим Й.А.Шумпетер хисобланади ва унинг фикрича, «инновацион фаолият - бу махсулотни такомил-лаштириш ёки янгисини тайёрлашга интилиш, янги технологияни жорий этиш ёки сотишнинг янги бозорларини узлаштириш, таъминотнинг янги шакллари ва янги манбаларини эгаллаш хамда мехнат ва ишлаб чикариш жараёнини оптимал-лаштиришдир» [18]. Инновацион иктисодиётда инновация трансформациялашув жараёни ва оми-лининг маълум функцияси сифатида шаклланади. Унинг фикрича, инновация такомиллашув жараёни хисобланмасдан, ишлаб чикариш функция-сини сезиларли равишда алмашиши булиб, ишлаб чикариш воситаларининг узаро янгича бирикиши жараёнидир. У таъкидлайдики, инновацияларни жорий килиниши, мавжуд омиллардан самарали фойдаланиш жараёнида янги шароитларга мос-лашиш эътиборга олинади.

Инновациялар назарияси Г.Меншнинг тадкикотида ривожлантирилиб, у икки наза-рий жихатни ажратиб курсатди: технологик туртки инновацион узгаришларнинг асоси булиб хисобланади, депрессия эса инновацион фаол-ликнинг «пастлаб кутарилувчи» ролида юзага келади. У инновацияни асосий учта куринишга ажратиб, иктисодий усишнинг даврлари ва суръ-атлари билан инновацион фаолиятнинг интен-сивлиги ва табиат уртасидаги узвийликни таъ-минлашни таклиф этади». Муаллиф инновацион фаолиятни фаоллаштиришнинг мухим драйвери сифатида корхоналар молиявий холати ёмонла-шиши деб хисоблайди, инновациялар эса инвести-циялар самарадорлигини ошириш ва у курсатган «технологик пот» иктисодий ривожланишдаги тур^унликни бардош билан енгиш учун мухим восита сифатида аниклайди [9].

Жараёнли ёндашув доирасидаги тадкикотлар Б.Сантонинг асарларида ёритилган булиб, унда «инновация» тушунчасига куйидагича таъриф берилган. «Инновация - бу махсулотлар, техноло-

гияларнинг уз хусусиятлари буйича энг яхшиларини яратишга йуналтирилган Fоялар ва кашфиётлар-дан амалда фойдаланишдаги ижтимоий-иктисодий жараёндир ва агарда инновация иктисодий самара (фойда)га йуналтирилган булса, унинг бозорда пайдо булиши кушимча даромад келтириши мум-кин» [12].

П.Друкернинг фикрича, «инновацион фаолият - бу янги бизнесни очиш ва янги хизмат-ларни курсатиш учун тадбиркорни узгаришлардан фойдаланиш ва уларнинг янги имкониятларини оширишни назарда тутувчи мухим воситасидир». У муваффакиятли фаолиятнинг асосий тамой-или сифатида мавжуд имкониятлар тахлили ва мулохаза килишнинг мухимлигига диккат-эътиборни карата туриб, «инновацион фаолиятнинг максадга йуналтирилганлиги ва тизимлилиги» асосий ахамиятга эга, деб хисоблайди. П.Друкер таъкидлайдики, «инновация - бу купрок технологик эмас, балки иктисодий термин ва корхоналар-нинг бутун таркибий кисмини, унинг барча фаолият куринишлари ва функцияларини камраб олади». Унинг таъкидлашича, «...хар бир тадбиркор узининг ишлаб чикариш объектида инновацион тадбир-корлик фаолияти билан шугулланади. Шу билан бирга, ихтисослашган инновацион фаолият билан шуFулланувчи субъектлар эса умуман тадбиркор-лик фаолиятининг барча йуналишларига, илм-фан ва техника тараккиётида кулга киритган янгили-клари билан ишлаб чикариш жараёнини тако-миллаштириш усулларини ташкил килиш асосида уларга хизмат килади» [6].

Б.Твисс инновацион фаолият тушунчасига куйидаги йуналишларни киритади - «янги (ёки такомиллашган) махсулотдан тижоратда фойдаланиш ёки янги (ёки такомиллашган) ишлаб чикариш жараёни ёки жихозлардан дастлабки тижоратда фойдаланишга йуналтирилган техник, ишлаб чикариш ва маркетинг фаолиятидир» [15].

И.Т.Балабанов инновацион фаолиятни «яку-ний илмий-тадкикот натижалари ва ишланма-ларини ишлаб чикиш ва реализация килиш ёхуд бозорда реализация килинувчи янги ёки такомиллашган махсулотлардаги бошка илмий-тадкикот ютуклари, амалий фаолиятда фойдаланиладиган такомиллашган технологик жараён хамда кушимча илмий тадкикотлар ва ишланмаларнинг бу билан боFликлигига йуналтирилган жараён» сифатида изохлайди [2].

И.Я.Лужинский ва М.П.Переверзев «инновацион фаолият»ни «илмий-техник ва инвестицион фаолиятни бир-бирига кушиб, интеграциялашган тушунча сифатида» таърифлайди. Бунда муаллиф

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

инновацион фаолият тушунчасини караб чикишда янги технологиялар ва товарларни яратиш ва фой-даланишнинг барча даврини камраб олишини таъ-кидлаб утади [7].

Купчилик таникли олимлар инновацион фао-лиятни амалга ошириш учун энг кулай булган инновацияларни пайдо булиш табиати ва кор-хоналарни ташкил этиш шаклларини ёритишга харакат килганлар. Хозирги вактда инновацион жараёнларни тавсифловчи моделлар оммалаш-гани куйидагиларда намоён булади [19]:

- «технологик туртки» модели. Ушбу модел узок давр мобайнида классик хисобланиб, уни М.И.Туган-Барановский, Й.Шумпетер, Г.Менш каби олимлар узларининг тадкикотларида ривожлан-тирдилар. Мазкур моделда инновациялар ман-баи ролига фан ва техниканинг юкори даража-даги ютуклари сифатида каралади. «Технологик туртки» модели боскичларнинг чизикли ва даврий кетма-кетлиги шаклида намоён булади. Бу модел асосида илмий тадкикот ишланмаларига боFлик чизикли-кетма-кет жараёнлар олинган;

- «талабни чакириш» модели (market pull). Бу модел тарафдорлари булиб, К.Фримен ва Д.Роман хисобланади. Ушбу модел доирасида муваффакиятли янгиликлар тижорати истеъ-молчилар талабига фан сиFими юкори саноат тармокларининг замонавий ва мос таъсири нати-жасида намоён булади. Инновацион жараёнлар асоси сифатида илмий тадкикот конструкторлик ишланмалари йуналишини аниклайдиган бозор талабини караб чик,иш хисобланади. Инновацион жараёнлар таркиби боскичларининг кетма-кетлиги чизикли хисобланади;

- инновацион фаолиятни бириктириш модели (coupling). Унинг асосида Р.Ротуэлла, Д.Мовери ва бошкаларнинг ишлари ётади. Ушбу модел куйидаги тавсифдаги мавжуд боск,ичларни узига бириктиради: кетма-кетлик, узаро муносабат-лар, функционал алохидалик янгиликлар яратиш жараёнини чизикли эмаслигини курсатади. Модел-нинг асосида инновацион фаолиятнинг ресурс-лар сиFими юкори булган боскичлари сифатида ишланмалар ва конструкциялар жараёнлари доирасида курилади;

- инновацион жараёнларнинг интеграл-лашган модели. Ушбу моделнинг асосчиси булиб, М.Аоки [1] хисобланади. У турли хил йуналишларда ишловчи бир гурух мутахассисларнинг Fоялари яхлитлигига асосланади. Кулай ёндашув жараённи тезлаштиришга асосланади. Шундай экан, янги товарнинг бозорга кириши илмий-тадкикот, ишлаб чикариш, маркетинг, молия ва компанияларнинг

бошка булимларининг узвий хамкорлигида энг самарали хисобланади. Ушбу жараённи назорат килиш учун тармоклараро ишчи гурух булиши зарур;

- стратегик тармок,лар моделида инновацион жараёнлар. Ушбу йуналиш намоёндалари булиб, Р.Купер [20], К.Оппенлендер [10] хисобланади. Олдинги моделлардан фарки нафакат функционал, балки институционал ёки тармок тав-сифига эга. Модел якуний максади инновация хисобланган ташки агентликлар (таъминотчи, истеъмолчи, ракобатчилар) билан узаро таъсири караб чикилади.

Хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши хар кандай мамлакат иктисодиёти учун мухим ахамиятга эга булиб, унинг кенгайиб бориши инновацион иктисодиёт амал килиши учун салмокли таъсирга эга. Унинг роли миллий иктисодиётнинг куйидаги йуналишларида намоён булади:

- хизмат курсатиш сохасида мехнатга лаёкатли ахоли бандлиги даражаси;

- ишлаб чикариш хажми ва курсатилаётган хизматлар ассортименти;

- янги хизмат курсатиш корхоналари ва таш-килотлари сони;

- хизматларнинг халкаро савдоси;

- истеъмолчиларнинг хизматларга булган талаби.

Сунгги ун йилликларда жахон микёсида хизмат курсатиш сохасида инновацион тадбиркор-ликни ривожлантиришнинг хал к,илувчи омиллари куйидагилардир:

- илмий-техник тараккиёт, ахборот тех-нологиялари, компьютер, алоканинг янги шак-ллари билан боFлик янги хизматларнинг кенг доирада ривожланишига олиб келди. Бундан ташк,ари, илмий-техник жараён рак,амли хизматлар курсатишни кенгайтириш, уларни масофадан уза-тишни осонлаштиради ва халк,аро хусусият беради;

- моддий ишлаб чикаришни таркибий ва технологик кайта куриш, бу бизнес хизматларига талабнинг усишига ёрдам берди ва хизматларга ихтисослашган ташкилотларнинг асосий булмаган булинмаларига таъсир курсатди. Хозирги вактда молиявий, ахборот, транспорт ва бошка хизмат-ларсиз ишлаб чикаришни ривожлантириш мум-кин эмас.

Кейинги йигирма йилликда хизмат курсатиш сохаси жахон ик,тисодиётининг энг жадал ривож-ланаётган тармокларидан бири булди. Жахон иктисодиётида хизмат курсатиш сохасининг ялпи ички махсулотдаги улуши доимий равишда усиб бормокда, бу хозирги вактда унинг умумий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

хажмининг 70,0 %дан ор^ини ташкил этади1 ва махсулот ишлаб чикариш улушидан сезиларли даражада ошади. Бу курсаткич хам иктисодий жихатдан ривожланган, хам ривожланаётган мам-лакатлар учун хусусиятли булиб, бу курсаткичнинг киймати мос равишда 75,0 ва 65,0 %ни ташкил килади2. Шунингдек, мазкур тенденциялар бу даврда куплаб мамлакатларнинг бошк,а таркибий курсаткичлари учун характерли булиб, натижада жахон иктисодиётидаги таркибий узгаришларни белгилаб берди. Масалан, дунёнинг энг ривожланган давлатларида хизмат курсатиш сохасида банд булганларнинг улуши хозирги вактда иктисодиётда банд булганлар умумий сонининг 70,0 %дан ортиFини ташкил этади3 ва бунда асосий тармоклар ишлаб чикариш фондларининг улуши 100 %дан ортиFини ташкил этади4. Шу билан бирга, тахлиллар шуни курсатадики, ушбу даврда жахон савдосида хизмат курсатиш сохасида экспорт-импорт операциялари хажмининг доимий усиши кузатилмокда.

Инновацияларнинг кенг жорий этилиши хиз-матларнинг сифат жихатидан янги турларининг пайдо булишига олиб келди, бу эса уз навбатида бир катор омилларнинг таъсири билан боFлик:

- илмий-техник тараккиёт натижаларини амалиётга татбик этиш натижасида ижтимоий мехнат унумдорлигининг усиши ва шу асосда одамларнинг моддий фаровонлиги ва хаёт сифа-тининг яхшиланиши;

- ижтимоий мехнат таксимотининг усиши билан иш ва буш вак,т нисбати, мехнат фаолияти ва буш вак,т нисбати узгаради ва шунга мос равишда хизматларга талаб хам кенгайди;

Жамиятда содир булаётган ижтимоий-демографик жараёнлар янги турдаги хизмат-ларга талабнинг ошишини назарда тутади [22]. Иктисодий муносабатларнинг турли субъектлари асосий фондларини жадал янгилаш жараёни содир булмокда. Техник жихатдан кайта жихозлаш ва модернизация килиш, консалтинг, техник хизмат курсатиш кабиларга талаб ортиб бормокда. Хусу-сан, хизмат курсатиш сохасида бандликни ошиши бунга мисол була олади.

Хозирги кунда куплаб мамлакатларда инте-грацион жараёнларнинг ривожланиши билан хизмат курсатиш сохасида инновацияларга ёнда-шувларни ишлаб чик,иш буйича фаол ишлар олиб

1 http://stats.oecd.org/

2 http://www.worldbank.org/eca/russian/data/

3 http://www.worldbank.org/eca/russian/data/

4 http://www.worldbank.org/eca/russian/data/

борилмокда. Бу борада ягона умумевропа страте-гиясини шакллантиришнинг дастлабки учта шарти: хизматларнинг илмий интенсивлигининг усиши; хизмат курсатиш сохасида инновацион фаолликни ошириш; ундаги технологик булмаган инновацияларнинг устунлигидан иборатдир [14].

Умуман олганда, инновация сохасидаги тараккиёт турли хил билимларни ишлаб чик,арувчи, уларнинг ок,имларини бошк,арадиган, таркатадиган ва кулланилишини таъминлайдиган элементлар уртасидаги узаро таъсирнинг мураккаб тизимига асосланади. Инновацион жараённинг самара-дорлиги куп жихатдан асосий иштирокчиларнинг билимларни яратиш ва улардан фойдаланишнинг ягона тизими элементлари сифатида бир-бири билан кандай муносабатда булиши билан белги-ланади [3].

Жахон иктисодиётида руй бераётган инновацион жараёнлар иктисодиёт ривожланиши-нинг деярли барча жабхаларига, жумладан, хизмат курсатиш сохасига хам уз таъсирини утказди. Илмий билимларни инновацияга айлантириш жараёни, уз навбатида, хаётийлик даврининг турли боскичларидан утиши билан узгаради.

Илмий-техник тараккиётдан фаркли уларок, инновацион жараён бозорга янги махсулотни киритиш билан тугамайди. Инновацион махсулот бозорда пайдо булгандан кейин жараён тухтатилмайди, чунки у таркалиши билан инновация яхшиланади, самаралирок, булиб, бозорда ва янги истеъмолчиларда энг кучли уринларни эгал-лайди. Инновацион жараённинг асосини янги технология ва технологияни яратиш жараёни ташкил этади.

Инновацион жараён доимий тадк,ик,от сохасида инновацион фаолиятни уз ичига олади. Инновацион фаолият - ишлаб чик,арилаётган товарлар ва хизматлар ассортиментини кенгайтириш ва янгилаш хамда сифатини ошириш максадида илмий тадк,ик,от ва ишланмалар натижаларидан фойдала-ниш ва тижоратлаштиришга, кейинчалик ички ва ташки бозорга жорий этиш хамда самарали жорий этишга каратилган фаолият.[21]

Мослашувчан инновация корхоналарда инно-вацияларни жорий килишнинг даврийлиги билан фарк к,илади ва уз мазмунига кура, ракобатчининг харакатига жавоб реакцияси булиб хисобланади. Шундай экан, туFри бирлаштирувчи А нукта ва координата укининг ноль нуктаси эски стандарт асосида корхона фаолиятининг бардош беришини ифодалайди. Ракобатчининг харакатига корхона-нинг жавоб реакциясидан кейин туFри чизик А нуктадан В нукта (янги стандарт нуктаси)га утиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

керак, бирок, бунга бо^лик, холда корхона иннова-цияларни жорий к,илишга кушимча харажатларни амалга оширишга мажбур, А нук,тадан, В нук,тадан пастда жойлашган нуктага туFри траекториянинг бехосдан узгаришини тавсифловчи корхона фао-лиятининг самарадорлиги пасаяди.

Стратегик инновация реактив кетма-кетлик ва корхоналарни инновацияларни жорий к,илишнинг доимийлигидан фарк килади. Бунда эски стан-дартдан янгисига утиш харажатлар ва инноваци-ялар самарадорлигини эгри узаро муносабатида тусатдан четланиши мавжуд эмаслиги билан тас-нифланувчи корхоналар фаолиятига халитдан бел-гилаб куйилган.

Инновацияларнинг танланган стратегиясига боFликl холда бозорга чик,иш вак,ти буйича етакчи лидер инновациялар ва кейинчалик буладиган инновацияларга булиш мумкин. К,уллаш предмети ва доирасига кура, озик-овкат, янги махсулотлар, янги материаллар, бозорлар, куллашнинг янги сохалари, янги бозорлар, жараёнлар, ишлаб чик,ариш, бошкариш ва маъмурият, илмий-техник, ижтимоий-маданий инновацияларга таснифланади.

Юкорида келтирилган белгилар асосида инновация турлари таснифидан ташкари асосий иктисодий категориялар даромадлар ва реализация килиш вактига боFлик холда уларни бешта тури буйича таснифини ишлаб чикдик (1-жад-вал). Ушбу жадвалдан куриниб турибдики, ухшаш ва озик-овкат инновацияларининг киска ва урта муддатдаги рентабеллиги фундаментал ва техно-логик инновацияларнинг узок, муддатли рентабел-лигини оширади.

Фундаментал ва технологик инновациялар ухшаш ва махсулот инновацияларининг даража-сини бериш хусусиятига эга. Бошкача айтганда, мувофик ресурслар ва даромадлилик имкони-ятлари билан биргаликда поFонанинг пастрок зинасида инновацияларни олиш имконият-лари, ютуклари ва билимларини тез-тез кейинги боскичга узгартириш содир булади.

Шундай килиб, инновацияларни реализация килиш жараёнининг мухим тавсифи буйича таснифини аниклаш асосида куйидаги хулосаларга келинди:

- корхоналар фаолиятининг у ёки бу куринишдаги стратегиясига инновация турларини боFликлигини амалга ошириш. Бошк,ача айтганда, инновация стратегиясининг хар к,андай даражаси инновациялар турига боFликдир;

- инновация турларига боFлик холда бошкарувнинг ташкилий шаклларини танлаш ва иктисодий механизмини аниклаш;

- инновацияларнинг фаркли жихатларига боFликl холда уларнинг турли хил куринишларини бозордаги сегменти даражасини аниклаш.

Хизмат курсатиш сохасидаги инновацион фао-лият - бу бозорда сотиладиган янги ёки тако-миллаштирилган хизматни яратиш учун илмий-техникавий фаолият натижаларидан амалий фой-даланиш.

Хизмат курсатиш сохасидаги инновацион фаолият бозорга сифат жихатидан янги ёки такомил-лаштирилган хизматларни такдим этиш оркали узини намоён килиши мумкин. Уз навбатида, бу нафак,ат сифат жихатидан янги хизмат, балки хизмат курсатишнинг тубдан янги хусусиятлари хам булиши мумкин [5].

Хизмат курсатиш сохасининг усиб бораёт-ган ривожланиши муносабати билан, шунингдек, жамиятнинг ушбу янгиликларга булган талаби ортиб бориши муносабати билан кейинги йил-ларда инновациялар тадбиркорлик фаолиятининг ажралмас кисмига айланди.

Корхонанинг жахон бозорида

ракобатбардошлигини таъминлашнинг асосий элементи унинг куллаётган технология даражаси хисобланади. Бу яратилган махсулотлар, жараён-лар ва хизматларнинг муваффакияти ва самара-дорлигини аник,лайдиган технология даражаси ва сифати.

Хусусан, худудларни инновацион ривож-лантириш муаммосини хал этиш янги турдаги иктисодиётни ташкил этиш заруратини белги-лаб беради, бунда илмий билимларни ишлаб чик,аришни бошк,ариш технологияларига ва жахон стандартлари даражасида ушбу параметрларга эга ишлаб чикариш технологияларига асосланади.

Хулосалар.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хозирги вактда республикамизда иктисодий ривожланишнинг анъанавий ресурсларга асос-ланган моделининг ягона мукобил варианти булиб, инсонларнинг интеллектуал салохиятидан самарали фойдаланишга йуналтирилган инно-вацион жараёнлар самарадорлигини ошириш стратегиясини реализация килиш хисобланади. Бунда мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг жорий ва истик,болдаги чора-тадбирларини белгилашда фан сиFими юкори булган тармокларни ривожлантириш, жахондаги глобаллашув жараёнлар таъсирини хар томонлама хисобга олиш, иктисодий ривожланиш дастурла-рини ушбу жараёнлар таъсири нук,таи-назаридан шакллантириш ва уларни изчил амалга оширишни такозо этмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

1-жадвал. Инновация турлари таснифи1.

Инновациялар Реализация килиш вакти Урта муддатдаги истикболда даромадлилиги Ресурслар куринишлари буйича хусусиятлари

Фундаментал Узок муддатли Узини копламайди Зарур: куп микдорда маблаF, узок муддатли кредитлаш, юкори илмий салохиятга эга кадрлар, технологик базанинг ривожланиши, фаннинг лабора-тория базаси, ноёб билим.

Технологик Урта ва узок муддатли Нисбатан ёхуд баъзида узини коплайди Урта муддатли кредит, юкори малакали мухандис кадрлар, саноат инфратузилмасининг ривожланиши, замонавий жамFармалар, технологияларни алмаштиришда ишлаб чикариш имкониятларини эгилувчанлиги

Такомиллаш-тирувчи Урта муддатли Узини коплайди Киска ва урта муддатли кредитлар, малакали кадрлар, такомиллашишга эхтиёж, бундай фаолият учун захира.

Ухшаш Киска муддатли Тулик узини коплайди Куп булмаган микдордаги маблаF, янги натижаларни кабул килиш буйича саноат тизими имкониятлари. Бунинг учун тайёрланган кадрлар ва жамFарма базаси.

Махсулот Киска ва урта муддатли Тулик ёки асосан узини коплайди Киска ва узок муддатли кредитлар, махсулотларга талаб, малакали мухандис кадрлар, мазкур махсулотларни тайёрлашни назарда тутувчи жамFармалар.

Корхоналар фаолиятининг у ёки бу куринишдаги стратегиясига инновация турларини ботлик,лигини амалга ошириш. Бошкача айтганда, инновация стратегиясининг хар кандай даражаси инноваци-ялар турига боFликдир.

Хизмат курсатиш сохасидаги инновацион фао-лият бозорга сифат жихатидан янги ёки такомил-лаштирилган хизматларни такдим этиш оркали узини намоён килиши мумкин. Уз навбатида, бу нафакат сифат жихатидан янги хизмат, балки хизмат курсатишнинг тубдан янги хусусиятлари хам булиши мумкин.

Корхонанинг жахон бозорида

ракобатбардошлигини таъминлашнинг асосий элементи унинг куллаётган технология даражаси хисобланади. Бу яратилган махсулотлар, жара-ёнлар ва хизматларнинг муваффакияти ва сама-радорлигини аниклайдиган технология даражаси ва сифати.

Хусусан, худудларни инновацион ривож-лантириш муаммосини хал этиш янги турдаги иктисодиётни ташкил этиш заруратини белги-лаб беради, бунда илмий билимларни ишлаб чикаришни бошкариш технологияларига ва жахон

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

стандартлари даражасида ушбу параметрларга эга ишлаб чикариш технологияларига асосланади.

Хизмат курсатиш корхоналарида инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг асосий йуналишларини такомиллаштириш куйидаги тад-бирларни амалга оширишдан иборат:

- замонавий хизмат курсатиш корхоналари фаолиятининг мухим йуналишлари доирасида тадкикотларни утказишга концентрациялаш;

- технологик йул хариталарини яратиш асо-сида инновацион фаолият доирасида кичик ва урта корхоналарни жалб килиш;

- хизмат курсатиш сохаси тармокларининг фан си-гими юкори булган корхоналари инновацион фаолиятининг иктисодий самарадорлигини ошириш;

- хизмат курсатиш сохаси тармокларининг фан симми юкори булган корхоналарида инновацион фаолиятини жорий этиш доирасида ресурс-лардан фойдаланишни оптималлаштириш восита-ларини куллаш;

- инновацион фаолиятни амалга оширувчи шахслар ёки корхоналар томонидан аникланадиган мезонлардан келиб чикиб, фойдали булган инновацион лойихаларга ресурсларни йуналтириш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

Адабиётлар руйхати:

1. Аоки М. Фирма в японской экономике. Информация, стимулирование и заключение сделок в японской экономике [Текст] / М. Аоки: пер. с англ. - СПб., 1995. - С. 314-315.

2. Балабанов И.Т.Инновационный менеджмент. [Текст] / И.Т. Балабанов. - СПб.: Питер, 2001. - 304 с.

3. Вахрамов И.В. К вопросу о методах стимулирования инноваций в РФ/ И.В. Вахрамов// Инновации[Электронный ресурс]. - 2007,- № 5.

4. Демидова Л. Сфера услуг: изменение динамики производительности // Мировая экономика и международные отношения, 2006, №12, с. 40-52.

5. Инновационный менеджмент. Учебник / Под. Ред. Проф. В.А. Швандара, проф. В.А. Горфинкая. - М.: Вузовский учебник, 2006. - 382 с.

6. Друкер П. Бизнес и инновации [Текст] / П. Друкер: пер. с англ. - М.: Вильямс, 2007. -350 с.

7. Лужинский, И.Я. / Инновационный менеджмент в малом бизнесе / И.Я.Лужинский, М. П. Переверзев, под ред. М.П. Переверзева. - Тула: Изд-во ТГПУ им. Л.Н.Толстого,1998. - 172 с.

8. Матеров И. Факторы развития новой экономики в России // Экономист, 2003, № 2, с. 4.

9. Менш Г. Технологический пат: инновации преодолевают депрессию [Текст] / Г.Менш. - М.: Экономика, 2001. - 211 с.

10. Оппенлендер К. Технический прогресс: воздействие, оценки, результаты [Текст] / К. Оппенлендер: пер. с англ.. М.: Экономика, 1981. - 176 с.

11. Санто Б. Инновация как средство экономического развития: учебник [Текст] / Б.Санто: пер. с венгер. -М.: Прогресс, 2005. - 376 с.

12. Суховей А.Ф., Голова И.М. Сохранение отраслевой науки как необходимого элемента отечественной инновационной системы // Инновации. 2005. №3. с. 72.

13. Татаркин А.И. Построение инновационной системы как условие обеспечения технологической модернизации экономики // Инновации. 2005. №3. с. 60.

14. Твисс Б.Управление нововведениями [Текст] / Б. Твисс. - М.: Экономика, 2009. - 272 с.

15. Управление инновациями: 17-модульная программа для менеджеров. Управление развитием организации. Модуль 7 [Текст] / Гунин В. И. [и др.]. - Москва: ИНФРА-М, 1999. - 328 с.

16. Фатхутдинов Р.А. Инновационный менеджмент. - М.: Интел-Синтез, 2000. - 615 с.

17. Шумпетер Й. Теория экономического развития. Капитализм, социализм и демократия [Текст] / Й.Шумпетер: пер. с англ.; предисл. В.С. Автономова. - М.: ЭКСМО, 2007. - 864 с.

18. Эрназаров О.Э. Инновациялар асосида саноат корхоналри самарадорлигини оши-риш // Дисс. ик,т. фанлари буйича фалсафа доктори (PhD). - Тошкент: ТДТУ, 2021. 28-29-б.

19. Cooper R.G.Maximizing Productivity in Product Innovation [Text] / R.G.Cooper, S.J.Edgett // Research Technology Management. - 2008. - March-April. - P. 47-58.

20. Совершенствование инновационного развития национальной экономики в условиях глобализации. Абдуллаева Р.Г., Абулкасимов Х.П., Амбарцумян А.А., Аранжин В.В., Ваганова О.В., Вдовиченко Л.Ю., Герман М.В., Ефимова А.В., Зенькова И.В., Зохирова Г.М., Ильина Т.Г., Ищук Т.Л., Каз Е.М., Каз М.С., Каримов Д.М., Ким Т.В., Клысяк М.Д., Клюня В.Л., Королькова Д.И., Костюченко Е.А. и др.. Монография. Т.: «Университет», 2021. 700 с.

21. Muminov N. The role of intellectual potential in the innovative development of the national economy: theoretical and historical approach // German International Journal of Modern Science №19, 2021. VOL. 2. ISSN (Print) 2701-8369. ISSN (Online) 2701-8377. DOI: 10.24412/2701-83692021-19-2-27-29

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 5(153)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.