CC BY
1203Turkmenistan and Central Iran. This work also provides a description of new paleoan-thropological materials obtained during archaeological work in the settlement of Mus-tafoteppe and Sarazm-2.
Key words: paleoanthropology, research, Sarazm, Eneolithic, Bronze Age, anthropological feature, Mediterranean race, Andronovo race, cross breeding, migration, Mus-tafoteppa, Sarazm-2.
Сведения об авторе: Наврузбеков Маснав Ниёзмамадович-научный сотрудник отдела этнологии и антропологии Института истории, археологии и этнографии им.А. До-ниша, Телефон: (+992) 938404540. Email:n-masnav83@mail. ru
About the author: Navruzbekov Masnav Niyozmamdovich-Researcher, Department of Ethnology and Anthropology, A. Donish Institute of History, Archeology and Ethnography, Phone: (+992) 938404540. Email: n-masnav83 @ mail. ru
ТАЪРИХНИГОРИВА МАЪХАЗШИНОСИ-ИСТОРИОГРАФИЯИ ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ-HISTORIOGRAPHY AND SOURCE STUDY
4-♦
УДК- 297
КАЛОНТАРИН ДАСТНАВИСИ ЦУРЪОНИ КАРИМ ДАР ОСОРХОНАИ МИЛЛИИ ТОЧ,ИКИСТОН
МУСОЕВ М.С.,
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Дар экспозитсияи Осорхонаи миллии Точикистон даврахои гуногуни таърихии халки точик аз кадимтарин давраи таърихи инсоният дар руи замин (асри санг) то замони муосир инъикос ёфтаанд. Дар баробари инъикоси ёдгорихои нодири таърихй, инчунин як гушаи чудогонае ба хифз ва муаррифии
мероси хаттй бахшида шудааст.Зеро Расми 1. Калонтарин нусхаи мероси хаттй як чузъи таркибии фарханги дастнависи Курь°ни карим. миллии мо точикон махсуб ёфта, мухимтарин сарчашмаи илмй ва таърихй ба шумор меравад.
Дар ошёнаи якуми ОМТ гушаи доимамалкунандаи мероси хаттй амал менамояд, ки дар он бехтарин нусхахои дастнавис ва чопи сангй ба маърази тамошо гузошта шудаанд ва кадимтарини онхо мансуб ба асри XV мелодист. Нусхахои ба намоиш гузошташуда асосан фарогири фанхои
диние чун; тафсир (асрхои ХУ1-ХХ), хадисшиносй (асрхои ХУ1-ХУ11), мачмуаи аходис (асри XVII), фикх (асрхои XVI-XIX), усули фикхи ханафй (асрхои XVI-XX) ва гайра мебошанд. Китобу рисолахои мазкур дорои вижагихои хунарй ва таърихй низ хастанд.
Гушаи мероси хаттй аз хафт кисми асосй иборат буда, дар он 34 адад китобхои дастнавис ва чопи сангй, инчунин 4 адад муковахои чармини мунаккаш ба маърази тамошо карор дода шудаанд. Дар миёни ин нусхахо калонтарин нусха тахти раками 15004 ба кайд гирифта шудааст, ки он дастнависи Куръони карим1 мебошад. Ин нусха бинобар сабаби хачман калон ва дар назар чаззоб намудор шуданаш, бештар диккати тамошобинони дохилй ва хоричиро чалб менамояд. Бинобар ин, кушидем то дар ин макола ба таври вижа дар робита ба ахаммияти хунарй ва таърихии нусхаи дастнависи мазкури Куръони карим маълумоти хонданиро пешкаш намоем.
Нусхаи дастнависи тахкикшаванда дар санаи 6-уми сентябри соли 2013 аз чониби комиссияи харидории Муассисаи давлатии "Осорхонаи миллии Точикистон" харидорй шуда, хамчун ашёи таърихии нодир дар китоби воридотии №12 фонди осорхона ба кайд гирифта шудааст [3,90]. Он дар колаби расми усмонй2, машхур бо шаш коидаи усулй китобат гардидааст. Ин нусха яке аз намунахои волои хунари куръоннигории махаллй3 махсуб меёбад. Зеро дар он хунари хаттотй, рангкорй, интихоби
1 Куръони карим, ки китоби мукаддаси мусалмонон махсуб меёбад, дар чахон хамчун "модари китоб" (умму-л-китоб) ва серхонандатарин асар дар кишвархои мусалмоннишин дониста мешавад. Ба гайр аз омилхои динй дар пайдо сохтани макоми баланди маънавй Куръони карим дар муаррифй шуданаш ба хайси китоби арзишманди нотакрор сабабхои сиёсие чун густариш ёфтани низоми хилофат муассир мебошанд. Халидов, 1985.-Халидов А. Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. М.,-1985.-18 с.//Рукописная книга в культуре народов Востока. Очерки. Книга первая / Редакционная коллегия издания: Рукописная книга в арабском культуре. А.Б.Халидов. М.: Наука, ГРВЛ, 1987. - 106 с.
2Дар лугат вожаи арабии «расм» ба маънои равиши наку омадааст. Аммо истилохан дар ибораи «русуму-л-куръон» ин вожа ба маънои равишхои чудогонаи китобати Куръони карим ба кор бурда мешавад. Шакли навишторие, ки то замони халифаи сеюм Усмон ибни Аффон аз ин китоб бокй мондааст, бештар бо номхои Х,ирй, Маккй ва пасон Маданй машхур буданд. Вале, пас аз зарурияти чамъоварй ва тадвини сурахои Куръон дар ахди халифаи сеюм равиши навиштор каме бо шаклхои махсус тагйир ёфт. Аз ин ру, шакли китобатии нусхаи усмониро мансуб ба халифа «расми усмонй» номидаанд.
3Пас аз оне, ки дар партави илмхои исломй хунаре махсус бо номи куръоннигорй ва ё хушнависии Куръони карим машхуру маълум гардид, таваччухи хунармандон ба ин навъи санъат зиёд шуд.Манзур аз куръоннигорй дар он замон зебу зиннат бахшидани нусхахои дастнависи Куръони карим буд, ки дар он рангхои гуногуни табий ба кор мерафт. Х,амчунин дебочаи китоб мунаккаш мегардид ва мукова бо аломату накшхои ислимй ва наботй ороиш
Расми 2. Санъати рангкорй дар OFOЗи сурахо, вараки 224 Б
навъи коFаз, мистара ва афзоли хониш аз кабили аломатхо ва нишонахои махсуси кироати матн ба таври мушаххас инъикос гардидаанд.
Китоб аз аввал то охир кисман пурра буда, дар чанд чойи он ба чойи варакхои афтида коFазхои изофии нисбатан сафед ва тоза бо максади бознависии сатрхои афтида изофа шудаанд.
Дар OFOЗи хар як сура бо ранги бунафш ном, шумораи оёт ва чойи фурудоии сурахо китобат шудааст.
Бо вучуди нодир ва калонхачм будани нусхаи мазкур, инчунин аз тарзи навишти он бармеояд, ки котиб хангоми китобат каме ба сахлангорй рох дода, унвони бархе аз сурахоро дар анчоми сахифаи каблй навишта, сипас дар сахифаи баъдй чойе бо «басмала» ва чойе бидуни он сурахоро OFOЗ намудааст. Котиб аз аввал то охир нусхаро камтаваччухона пур аз иштибох, бидуни назардошти хачми сахифа китобат намудааст, ки ин амалаш боиси пеш омадани нохамсонй дар бисёре аз баргахо, дар хачми сатрхо ва пароканда навишта шудани ояхо гардидааст. Дар бархе аз сахифахо иштибохот дар хавошй бо аломати тасхехй, яъне раками хафти арабй «v» ислох гардидаанд, ки ин гувохй аз он медихад, ки нусхаи мавриди назар заквй буда, аз чониби нафаре маълум бо назардошти сифат супориш нашудааст.
Анчоми китоб пас аз сураи Нос бо дуои хатми ^уръон ба охир расида, соли китобат 1317 хичрй /1900 мелодй дарч ёфтааст. Яъне ин нусха таърихи 120-сола дорад. Дар ин кисмат се мухр мавчуд аст, ки хар сеи он
Расми 3. Акси му^р соли 1319 хичрй / 1902 мелодй сохта шуда, дорои ин
аз дохили нусха, катибаанд: Л uäjJi- яъне, "Вакф, холис аз барои
вараки 4 А. v ,, Д/Г г
Худост . Маълум мегардад, ки ду сол баъд аз санаи
китобат нусхаи мазкур вакф шудааст.
Аз вараки 3 А дар хавошй се варак пас мухри вакф дида мешавад то вараки 430 А. Сипас то анчоми китоб, яъне вараки 447 Б дар хар як сахифа ду се мухрй мавчуд аст. Дар баъзе сахифахо мухрхо ба шакли пайдархамй зада шудаанд.
Аз ин мухрхо чунин маълум мегардад, ки ин нусха вакфй буда, пас аз ду соли санаи китобат (бо нияти касби савоб) аз чониби нафаре харидорй шуда, сипас вакф шудааст ва ё худи котиб онро бинобар сабаби дар китобат ба иштибохот зиёд рох доданаш, вакф намудааст.
Вижагихои хунарии нусха:
Муковааш аз навъи дуюми муковахо махсуб меёбад ва он аз картон ва дермантин сохта шудааст. Колбад (блок)-и ин нусха дар умум устувор
меёфт. Ин хунар то андозае равнак ёфта 6уд, ки миёни котибон ва хаттотон ривояти зерин ба унвони шиор маъмул гардида буд: «t^-^j J^Jl jjJj ¿^aJl .kàJl» - Яъне, хати зебо хакро бештар ошкор месозад. Хат ва хушнависии Куръони карим. Бахоуддин Х. Техрон, 1379. 171 с.
бyда, аз хаpдy чониб pyй ва пушти он бо матои махсyс пyшонида шyдааст. ^хлуи китоб (каъб) низ бо ин навъи матоъ оpоиш ёфтааст, аммо pангаш сypх мебошад на сабз, ба мисли pyй ва пушти китоб. Рангкоpии шхлуи китоб назаp ба чониби pост ва чапи мукова мyчаллотаp аст. Муковааш бидуни тypyнчй буда, ба мисли дигаp нусхахои ^ypъони каpим аз чониби бypиши пеши китоб забона (саpпyш) надоpад. Х,ачми умумии мукова 57х46,5 см аст. Fафсии китоб 8,5 см ва вазнаш 10,5 килогpамpо ташкил медихад. Аз чониби даpyн фоpзаси китоб аз коFази сабзpанги сахт ибоpат аст. Монанди дигаp нусхахо даp pyи коFази дохили мукова (фоpзас) хеч навъе аз оpоишоти наботй, хотиpахо, абёт ва ё навиштахо дида намешаванд. Ин нусха аз хаpдy чониб ду ваpаки изофй доpад. Ваpакхои изофй нисбатан сафедтаp аз фоpзаси муковаанд. Навъи коFазаш махаллй мебошад, ки матни асосй бо хати насхи миёна даp андозаи 2 см. китобат шудааст. Шyмоpаи умумии ваpакхои истифодашуда 447 адад (894 сахифа)-pо ташкид медиханд.
Матни асосй бо «басмала» ва сypаи Фотиха OFOЗ мегаpдад, ки баъдан даp ваpакхои изофй сахифаеpо махсус баpои навиштани унвони китоб гузоштаанд. Даp ин ваpак аз чониби 1А даp маpкази сахифа унвони китоб даp дохили доиpача оваpда шуда, даp кисмати болой ояи 59 сypаи 21 ва даp поёнй ояи 17 сypаи 84 навишта шудаанд. Даp чониби Б ваpаки мазкyp сypаи Фотиха даp хачми 7 сатp китобат гаpдидааст. Асосан даp ин ду ваpак ба чойи ду сахифаи асл сypаи Фотиха ва нуздах ояи Бакаpа даp андозаи 3 см, бознавис шудаанд. Навъи хат даp ваpакхои изофй сулс буда, бо истифода аз pанги сиёхи камсифат, матни асосй даp андозаи 30,5*30,5 см навишта шудааст. Аломати вак;ф бо фарк; аз сабки китобати варакхои
■L
аслии нусха ба шакли гули бобуна ^ бо харфхое чун; ? 1 V i í тасвиp ёфтааст. Даp кисмати асосии нусха, ки таъpихи кадима доpад, аломати вакф ба монанди доиpача бо pангхои гуногун музайян аст.
Атpофи хаp як сахифа даp хомиш бо pангхои наботие чун; сypх, сабз, чигаpй, бунафш ва гулобй ба монанди коFази абpй бо накшхои гулмонанд оpоиш дода шудаанд. Аломатхои хониш бо pанги тиллой зинат дода шуда, бисёpе аз баpгахо бо аломате чун сикка бо оби тилло оpоиш ёфтаанд.
Матни асосй даp дохили мистаpаи дypанга (сypх ва кабудча) чой доpад. Пас аз ояи 7-уми сypаи Фотиха ном, шyмоpаи оёт ва чойи фypyдоии сypаи Бакаpа даp андозаи 1,5 см, китобат шудаанд. Аз хаpдy чониб сахифагyзоpй даp болои сахифа бо pакам анчом ёфтааст. Даp кисмати асосии китоб сахифагyзоpии анъанавй дида мешавад на pакамй.
Расми 4. ^исмати 6apuapop
шудаи мистapa, Kapaun 3 А/Б.
Чрниби асосии нусха аз самти А бо ибораи "fAjl—jÍ j " - и ояи 19 сураи Бакара шуруъ мешавад. Х,ачми хат дар ин кисмат 2 см буда, атрофи матн бо мистараи мулавван ороиш дода шудааст. Дар сахифахои аввал дар кисмати хавошй ба шакли доирача бо хати сурх ороишоте бисёр дида мешавад, ки пас аз якчанд варак аломатхои мазкур бо рангхои сабз ва тиллой тасвир ёфтаанд.
Бо фарк аз варакахои изофй шумораи сатрхо дар кисмати асосии китоб 11 буда, хати навиштор низ зеботар аст. Аз чониби кисмати болоии сахифа дар сатрхои 6-7 аз самти А коFазпораи сафед часпонида шудааст. Вараки мазкур, ки кисмати марказияш даридагй дорад, бо як тарзи нодуруст аз чониби нафаре тармим шуда, сипас чониби афтидашудаи ояхо бо худкори кабуд аз самти Б баркарор шудаанд. Масалан дар ояи 26 сураи Бакара кисмати марказии калимаи ""^-Ц;". ки дарида мебошад бо ин шакл
бознавис шудааст . Атрофи баъзе аз сах,ифах,о низ бо когази
нисбатан сафед тармим шуда, кисмати поёнии мистара, ки осебдида мебошад, бо ранги сиёх ба тарзи Fайри хирфай баркарор шудааст. Гумони кавй меравад, ки варакхои изофие, ки каблан баёнашон рафт, дар онхо бознависии матн аз чониби худи тармимгар анчом ёфтааст. Шахси тармимгар ба чуз бозсозии колбади китоб аз хунархои хаттотиву саххофй ба таври мушикофона бахраманд набудааст.
Пас аз тахкик ва мушохидаи хар як варак ба хулосае расидем, ки котиб ин нусхаро бо такя ба завки худ навишта, дар раванди китобат ба саросемагй рох додааст, зеро дар бисёре аз ояхо калимахо, харфхо ва иборахо дар вакти навишт фаромуш шудаанд. Пас аз огох шудан у дубора калимаи фаромушшударо дар мобайни вожахои каблй ва баъдй китобат менамояд. Мисли ин мавзеъ, ки ибораи "f^U^b" - ро партофа, сипас онро дар болои ибораи "f^í" ва феъли " Ji" навиштааст.
Дар вараки 5-ум аз самти Б чахордах доирача дар хомиш бо рангхои сабз, сурх ва зарди серранг гузошта шудаанд, ки ин метавонад ишорат ба шумораи умумии ояхои сачда дар ^уръони карим дошта бошад. Рангхои истифодашуда дар ин Расми 5 Вараки 5 Б. доирачахо ба мисли каламхои сайлонияташон кавй аз самти 5 А хуб дида мешаванд. Яъне, дар ин раванд, ки нафаре ба ороиши китоб пардохтааст рангхои номуносиб истифода намуда, дар асари намнокии зиёд ва хуб нигахдорй нашудан хавошии китоб осеби чиддй бардоштааст.
Котиб дар баъзе аз мавзеъхо рикобаро дар дохили мистара дар канори матн каме хачман хурдтар менависад, ки ин равиш боис гардидааст
даp баpхе аз сахифахо миёни калимаву ибоpот чавсй ва фосила ба як таpзи номуносиб эчод шавад.
Яке аз хусусиятхои навиштоpии ин нусха аз он ибоpат аст, ки аломатхои хониш ба тавpи вижа гузошта шудаанд. Масалан бо нисф ва ё пyppа шудани чузъ, омадани ояти сачда, такмил ёфтани хизб ва чойи ист (вакф) даp дохили матн бо pанги бунафш котиб калимахое чун; "s^Jl", "O^î'" , "vjaJl" , "^5" ва "^^jîl" - pо навиштааст. Даp холати пyppа шудани чузъ дар баробари зикри ин вожа дар кисмати болоияш шумораи тартибии
ri
он бо ракам * - ишора мешавад. Дар миёни варакдои 16Б-17А, 201Б-202А, 207Б-208А ва 303Б-304А се адад ваpаки изофй мавчуд аст, ки мусаххех бо максади баpкаpоp сохтани матни гумшуда онpо часпонидааст. Аммо, бинобаp сабабхои ноаён, бидуни матн холй бокй мондаанд.
Атpофи матн, ки онpо хомиши китоб низ ме^янд, бо pангхои гуногун оpоиш дода шудааст. Ин гуна тазйинот пас аз вакф шудани китоб амалй шудаанд, на даp аснои китобат. Зеpо даp ваpаки 215 А дида мешавад, ки даp хавошй му^и вакф зада шуда, сипас pyи он pангмолй гаpдидааст. Агаp даp сypате ки pаванди pангкоpй пеш аз вакф ва ё баъд аз китобат мебуд, pангхои истифодашуда даp зеpи мyхp ва матн мушохида мешуданд. Аммо, чи гунае, ки ёдоваpй намудем, даp хавошй холати баpъакс дида мешавад.
Даp охиpи нусха даp кисмати сypахои кутох такpибан даp хаp як сахифа ба фаpк аз OFOЗи китоб ду се мyхpй зада шудааст. Матни асосй 9 сатppо ташкил медихад.
Даp самти Б-и ваpаки 447 даp атpофи матни аслй даp дохили мистаpае гyстypда ва мунаккаш якчанд байт бо мазмуни хатми китоб, pозy ниёз бо Худованд ва хитобае ба фоpсй навишта шудааст.
Ин абёт ба таpзи амудй ва уфукй китобат шудаанд, ки даp умум шакли хаpфи "п" - и киpилиpо мемонанд.
Даp ин нусха котиб ба адабиёти бадей таваччух зохиp намуда, аз офаpидахои пypмазмyни донишваpон байт, Fазал, pyбой ва дуову ниёишхои мазмунан маpбyт ба мавзуи китобpо бо коpдонии тамом интихоб намудааст. Масалан даp сатpи аввали охиpон сахифа, ба шакли амудй байти зеpинpо пас аз «басмала»4 чунин навиштааст: X,ap ки оpaд ин eacmm^o 6a цой, Дap ду олaм pa^Mamam бaхшaд Худой.
Ин байт аз китоби "Панднома" гиpифта шудааст, ки мавзуи он одоби зиндагй, бехдошт ва тандypyстй, мехмоннавозй, бахшишу чавонмаpдй ва кишваpдоpист. Баpхе аз донишмандон китоби мазкyppо ба Фаpидyддин Аттоpи Нишопypй нисбат додаанд [13,27]. Муаллифи
4 «басмала» шакли кутохи «Бисмиллохи рахмони рахим» аст.
74
"Панднома" даp анчоми китоб бо максади вокифсозии хонанда аз фавоиди мутолиаи асаp Fазалеpо оваpдааст, ки бо байти мазкyp шypyъ мешавад [14, 36].
Дар мисраъи якум вожаи "насихатхо" [11,47] аз чониби котиби
дастнависи пажухишшаванда ба шакли "васиятхо" ^ ' навишта
шудааст, ки чунин фаpкият даp таpкиби матуни нусхахои дастнавис бисёp дида мешаванд. Шояд нусхае бо чунин Fалат дастаpаси котиб шудааст, ки айнан онро навишта ва ё ин ки худи у ба чунин хато рох додааст.
Сипае, дар кисмати поёнй ба таври уфукй вожаи арабии -
"боеъ" яъне "фypyшанда" дида мешавад, ки имкон доpад он худи котиб бошад. Бинобаp ин маълумот, ки дyкондоpон ва ё худ китобфypyшон котибон ва саххофон буданд, чунин тахмин каpдан мумкин аст, ки нависанда китобфypyш будааст ва пас аз хаpидоpй аз чониби нафаpе бо максади вакф намудан мyхpкоpй шудааст. Зикpи вожаи "боеъ" даp ин кисмат ишоpат ба мансубияти нусхаи мазкyp ба дукони китобфypyшй доpад.
Ба Fайp аз ин котиб аз шоиpоне чун Мавлоно Шохидии Раштй, Низомии Ганчавй ва дигаpон ашъоpеpо бо мазмуни хатми китоб, касби савобу самаpа ва дуо намудани хонандагон даp хакки котиб оваpдааст [2, 88 Б] ба мисли, "Илохо биёмypз хонандаpо, (бибахшой) нависандаpо, ба ёдгоp навиштам ман ин китобpо вагаpна хатти ман лоики китобат нест".
Котиб даp навишти ашъоp ба камбудихо pох додааст. Масалан байти машхypи "^алб чу6у сиёхй обу коFаз хоку мистаpа хас, Бад ин асбоби нолоик чи гуна хат нависад кас'^о иштибохан чунин менависад: Сиёуй o6y одaм хоку когаз xae, Бa ин асбоби нолощ чи гуна хат нависад кас.
Ин сатp бо байти машхypи "Хат дар вараци даур бимонад сад сол, Бечоpa нависанда, ки дар хок равад" ва ин дуои манзуми аpабй "Варуам би уоли абдика ё воуибa-л-amо, Унзур би айни лymфикa ё мазуара-с-сахо" ба анчом меpасад.
Бо назаpдошти хyнаpи китобат, чадвалбандй ва ба тавpи муназзам накшабандй шудани кисматхои чудогонаи махсусан анчоми он, метавон чунин хулоса намуд, ки котиб нафаpе будааст даp коpи худ чиpа ва бисёp завкманд. Масалан, кисмати поёнии баpгаи мавpиди назаppо бо хатхои гуногуни хачман хypд бо назаpдошти мазмун ва маъно бо абёти шеъpй, эзохи мафхумхои кypъонй ва дуо бо як таpзи зебо чобачогyзоpй шудаанд.
Ин кисмат аз се чузъ ибоpат аст, ки даp чузъи якум аз таpафи pост ин катиба оваpда шудааст: Тaммam /Садацал-Лоуулазим ва садаца расулууу-н-набийи-л-карим ва науну ала золика мина-ш-шоуидин ва-ш-шокирин/ вал-уамду лиллоуи рабби-л-оламин.
Дар ин навишта хуб дида мешавад. ки котиб дар иборахои
Jy. fcXfíjÁ»^)-'5 ва " '«х^г.^^Ц харфи "алиф"-и артикли муайяниро ба тарзи вижа монанди кулох дар болои харфи лом навиштааст. Дар OFOЗи ин дуо калами котиб бештар ба хати таълик моил аст, вале дар анчоми он ба шакли содатар ба сулс наздикй дорад. Яъне, котиб бо назардошти хачми мусалласи чониби рости сахифа матни дуоро ба хамин тарз навиштааст.
Ин мусаллас аз ду кисмат иборат аст, ки чониби болоии он секунча ва чониби поёнй ба шакли мураббаъ чадвалбандй шудааст. Дуои арабие, ки ёдоварй шуд, дар чониби болой навишта шуда, дар кисмати поёнии он, ин ду байти маъмулии форсй бо хатти настаълик китобат шудаанд:
Шуд ба mавфщи Худои лояном,
Ин киmобаm рузи якшанбе mамом. ***
Х,ар ки хонад дуо тамаъ дорам, З-он ки ман бандаи гуна^корам. Дар чониби чап низ секунчае чадвалбандй шудааст, ки дар дохили он аз мафхуми харфи аввали «басмала» яъне "бо" ва харфи "син"-и калимаи "ан-нос"-и ояи 6 сураи Нос тавзехоти бештар оварда шудааст. Гуфта шудааст, ки ин ду харф дар колаби як калима ба тарзи "бас" меояд. Дар забони араб бо шакли "баска" иборае ба кор меравад, ки ба порсй маънои басандагиро ифода мекунад. "Баска" дар ин забон бо мафхуми "хасбука" омадааст. Котиб бо баёни ин нукта мафхуми зеринро мехохад бирасонад, ки ин ду харфи аввал ва охири ^уръон маънои вижаи динй доранд. Ривояти арабиеро хамчун хуччат ёдовар мешавад, ки он чунин аст: ü*j^JI üái 1* jjjj^îl jjj - яъне, "Он чи миёни ду харам (Каъба ва
Масчиди Набавй) ба ту ато намудем дар хар ду олам туро басандааст". Манзур аз "ü*j^J' üi" мавзеъест бо номи Fори Савр, ки дар кисмати шаркии шахри Макка вокеъ аст.
Котиб аз забони Х,аким Саной байтеро дар идомаи матн овардааст, ки дар он мафхуми навиштаи динии ёдоваршуда равшантар баён мегардад: Аввалу охири ^уръон зи чи "бо" омаду "син", Яъне андар рахи дин рах бар ту ^уръону бас [10,314]. Ба таври мушаххас бояд кайд сохт, ки дар ин кисмати дастнавис 10 байт, 1 Fазал ва 1 рубой бо мазмуни хатми китоб ва орзуву омоли нависанда аз даргохи Худованд бо хатти настаълик дар хачми 0,03 см китобат шудааст. Абёти истифодашуда бо ду забон форсй ва арабй буда, дар дохили мистараи андозааш 0,09 см чой дода шудаанд.
Хулоса аз тахкику баррасии ин нусхаи дастнависи ^уръони карим маълум гардид, ки он дар OFOЗи асри XX аз чониби котибе навишта шуда, хусусиятхои хунарияш марбут ба мактаби куръоннигории Вароруд аст.
Даp Ваpоpyд санъати мазкyp собикаи таъpихй доpад ва ибтидои он бо ходисаи таъpихии кашфи хyнаpи коFазсозй ва ихтиpои коFазхонахо даp шахpи Самаpканд алокаманд аст [4, 256]. Асосан китобати мутуни динй, аз кабили кypъоннависй даp pyи коFази баландсифати самаpкандй даp як муддати кутох ахаммияти хосса пайдо сохта буд, ки мyхимтаp аз хама даp ин pадиф дигаp хyнаpхои китобсозй бо хусусиёти махаллй такмил ва гyстаpиш ёфтаанд.
Ин нусхаи дастнависpо ба тавpи ичмолй метавон мачмуаи хyнаpхои бахамомадаи китобсозии осиёмиёнагй номид. Ва он чоp давpаи бозсозиpо паси саp намудааст: Тадвини дафтаpхо даp колаби як китоб, чадвалкашй ва китобат, саххофй ва pангкоpй, инчунин таpмим ва бознависй.
Даp давpаи якум аз чониби котиб матн бо назаpдошти вижагихои хyнаpи хаттотй даp асоси шаш коидаи усулии pасми усмонй навишта шуда, сипас колбади китоб даp колаби 6/6 дафтаpбандй, сипас бо шеpозаи yстyвоp ва шиpеш духта шудааст. Пас аз он даp давpаи дуюм аз чониби нафаpе бо pангхои номуносиб кисмати зиёде аз ваpакхо оpоиш дода шудаанд, ки даp асоси нохамсонии pанг бо коFаз хавошии китоб осеби чиддй дидаанд. Давpаи сеюм, ки нафаpе хостааст баpои баpтаpаф сохтани даpидагихо ва осебхои мавчуда нусхаи мазкyppо мавpиди таpмим каpоp дихад, бинобаp сабаби ба коp бypдани коFазхои номуносиб ва истифодаи шиpеши аз хад зиёд бе назаpдошти омилхои бехатаpй боиси бештаp хаpоб шудани ин нусха гаpдидааст.
Х,амон тавpе ки каблан ёдоваp шудем ин нусха ду сол баъд аз китобат вакф шудааст. Пасом^ аз чониби нафаpе аз аввал то охиp хавошии ин китоб бо pангхои номуносиби гулобй, сypхча, заpд ва кисман кабудча зинат дода шудаанд, ки маълум мешавад ин амал пас аз вакфи китоб анчом ёфтааст. Зеpо хуб дида мешавад, ки pанг даp болои мyхpхо кашида шудааст ва аз навъи pангхои навсохт махсуб меёбад. Раванди мyхpкоpй, яъне вакф шудани нусха пеш аз pангкоpй сypат гиpифтааст.
Давpаи вопасини таpмимшавии ин нусхаи дастнавис маълум мегаpдад, ки даp замонхои наздик амалй шудааст, зеpо даp тасхехи мутун истифодаи хyдкоpи кабyдpанги маъмулй даp чойхои гуногун мушохида мешавад.
Даp умум метавон гуфт, ки хаp як давpаи сохти нусхаи тахкикшаванда баppасии вижаи хyдpо талаб менамояд ва мутахассисони соха метавонанд аз ин таpик оид ба хyнаpхои чудогонаи китобсозй маълумоти мyфассалеpо ба даст оваpанд. Нусхаи мазкyp ба тавpи ичмолй намунае аз хyнаpи китобдоpии точикон даp асpхои XIX-XX мелодй ба шyмоp меpавад. Ва нуктахои хyнаpии ин нусха даp OFOЗ ва анчоми матн бештаp мушохида мешаванд. Ахаммияти хyнаpй ва илмиву таъpихй доштани нусхаи мазкyp саpфи назаp аз иштибохоти котиб даp он ифода меёбад, ки pангхои гуногун, коFазхои навъияташон мухталиф ва аломату
нишонахои наботй ва эпиграфй дар мукова ва хавошии китоб зиёд ба назар мерасанд. Махсусан сахифаи 894-и нусхаи мазкур моломоли рубоиву байт ва газалу ривоёти форсиву арабй мазмунан марбут ба хатми китобат аст, ки тахкикоти худро дар ин робита каблан ироа намудем. Аз ин ру метавон гуфт, ки бо мавриди омузиш карор додани чунин нусхахои дастнависи арзишманд дар робита ба мактабхои чудогонаи хунархои китобсозй, хушнависй ва санъати ороишотии халкхои Осиёи Миёна, аз чумла, точикон дар чахорчубаи колбади когазу афзоли китобат ба дастовардхои илмй-тахкикотии назаррас ноил хохем шуд.
АДАБИЁТ
1. Ахбори Осорхонаи миллии Точикистон. - Душанбе: "ЭР-граф", 2014. - 176 с.
2. Бойгонии чории Осорхонаи миллии Точикистон, солхои 1935-2019. КВ 14997.
3. Бойгонии чории Осорхонаи миллии Точикистон, солхои 1935-2019. Китоби № 12.
4. Есипова В.А. История книги. Учебник по курсу "История книжного дела". - Томск: Изд-во Том. ун-та, 2011. - 628 с.
5. Ганчавй Н. Махзану-л-асрор. Танзими Алй Мустафо, Техрон -1386.
6. Халидов А.Б. Рукописная книга в культуре народов Востока. Очерки. Книга первая / Редакционная коллегия издания: Рукописная книга в арабском культуре. М.: Наука, ГРВЛ, 1987. - 560 с.
7. Айнй С. Ёддоштхо (чахор кисм). Иборат аз як китоб. Душанбе. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Точик, с. 2009. - 680 сах.
8. Халидов А. Б.Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. М., -1985. - 250 с.
9. Бахоуддин Х. Хат ва хушнависии Куръони карим. Техрон, 1379. 171-178 с.
10. Саной Д. Девон. Маркази тахкикоти роёнаи Коимияи Исфахон: 1352. - 595 с.
.376 .<»2000 ^ Алк^Л ЯА&И JJki ^. 11
.68 ^л!^] ^^^ИЛЛС. ЫьЛ] б^^^^И ■ ^^ЗД . 12
^ ГАГ ^^^^^^ А Лп . 13
«о^1 Ь ^и^ .(1392) .14
КАЛОНТАРИН ДАСТНАВИСИ ЦУРЪОНИ КАРИМ ДАР ОСОРХОНАИ МИЛЛИИ ТОЧИКИСТОН
Муаллиф дар макола яке аз калонтарин нусхахои Куръони каримро, ки дар экспозитсияи Осорхонаи миллии Точикистон чой дорад, аз нигохи таърихй ва хунарй дар асоси маъхазу сарчашмахои муътамади илмй мавриди тахкику пажухиш карор додааст. Дар баробари овардани маълумоти мухимми таърихй, муаллиф кушидааст вижагихои хунарии нусхаи мазкур (санъати когазсозй, саххофй, тармими китоб, рангсозй ва дигар хунархои куръоннигории варорудй)-ро манзури хонандагон намояд. Дамзамон муаллиф зимни пажухиши нусхаи дастнавис оид ба расмулхати куръон, тасхехи мутун, тасвиби мавзеъхои осебдида ва мухрхо тавзехоти муфассале ироа намудааст.
Калидвожа^о: дастнависуо, коллексия, мероси хатти, фонд, Осорхонаи миллии Тоцикистон, санъати китобат, цуръоншиносй, хатнигори, муури вацф,ривоят, колбад, уавошй, мистара.
САМАЯ БОЛЬШАЯ РУКОПИСЬ СВЯЩЕННОГО КОРАНА В НАЦИОНАЛЬНОМ МУЗЕЕ ТАДЖИКИСТАНА
В статье автор анализирует один из крупнейших экземпляров Священного Корана, находящегося в постоянной экспозиции Национального музея Таджикистана с историко-художественной точки зрения на основе достоверных научных источников. Помимо предоставления важной исторической информации, автор также попытался предоставить читателю интересную информацию о художественных особенностях этого экземпляра (искусство бумаги, нумерация страниц, реставрация книг, живопись и другие коранические ремесла Мовароуннахра).При этом, изучая рукопись, автор дал подробные пояснения по рукописи Корана, исправления текста, утверждения пораженных участков и печатей.
Ключевые слова: рукописи, собрание, письменное наследие, фонд Национального музея Таджикистана, книжное искусство, коранология, каллиграфия, вакфная печать, легенда, блок, постскриптум, линейка.
THE LARGEST HOLY QURAN MANUSCRIPT IN THE NATIONAL MUSEUM OF TAJIKISTAN
In the article, the author studied one of the largest copies of the Holy Quran, which is on permanent at the National Museum of Tajikistan, from a historical and artistic point of view based on reliable scientific sources. In addition to providing important historical information, he also tried to provide the reader with interesting information about the artistic features of this copy (paper art, pagination, book restoration, painting and other Quranic crafts of Movarounnahr). At the same time, while studying the manuscript, the author provided a detailed explanation of the manuscript of the Qur'an, correcting the text, and affirming the damaged areas and seals.
Key words: manuscripts, collection, written heritage, fund of the National Museum of Tajikistan, book art, koranology, calligraphy, waqf stamp, legend, block, postscript, ruler.
Сведения об авторе: Мусоев Мухаммаджон Салохидинович - докторант PhD второго курса Институт истории, археологии и этнографии.Адрес: 734025.Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр, Рудаки, 33. E-mail: [email protected].
Information about the author: Musoev Muhammadjon Salohidinovich-doctor PhD of the first year of Institute of History, Archeology and Ethnography. Address: 734025. Republic of Tajikistan, Dushanbe, 33 Rudaki Ave. E-mail: [email protected].
