CC BY
9WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
SAMARQAND, QASHQADARYO SURXONDARYO VILOYATLARIDA
>
AMALGA OSHIRILAYOTGAN ILMIY SAFARDAN TOSHKENT
BOTANIKA BO G'I TABIIY FLORA O'SIMLIKLAR KOLLEKSIYASIGA KELTIRILGAN TULIPA.L TURLAR BIOEKOLOGIYASI VA MORFOLOGIYASI
Mamadaliyeva Sobira Bahodir qizi
kichik ilmiy xodim
«Tabiiy flora o'simliklar intraduksiyasi»
Fanlar akademiyasi huzuridagi Toshkent botanika bo g'i -JjjLЛ ^|>4J¡L'
E-mail: Sobirabahodirzoda@gmail.com
Turgunov Mirabdulla Dehkanovich
labaratoriya mudiri, «Tabiiy flora o'simliklar intraduk siyasi» Fanlar akademiyasi huzuridagi Toshkent botanika bo g'i E-mail: mirabdulla-turgunov@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.7296253
j >
и
Anotatsiya: Ushbu maqolada Samarqand, Qashqadaryo Surxondaryo viloyatlarida amalga oshirilayotgan ilmiy safardan Toshkent botanika bo g'i Tabiiy flora o'simliklar kolleksiyasiga keltirilgan Tulipa.L turlar haqida so'z boradi. O'zbekiston florasiga mansub Tulipa L. turkumi vakillarining tarqalishi, noyobligi va Qizil kitobga kiritilgan turlari haqida ham ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'z, Tulipa L., introduksiya, reintroduksiya, biologik xilma-xillik.
> i >S#;
O'rta Osiyo lolalarning kelib chiqish markazi va turlarning turli -tumanligi eng yuqori bo'lgan hudud hisoblanadi. Bu yerda lola turlarining hosil bo'lishining tarixiy tarkib topgan to'rtta o'choqlari mavjudligi aniqlangan. 1.O'rta Osiyoning cho'llarida va yarim cho'llarida, boshqasi-baland tog'larda, joylashgan. Uchinchi o'chog'i Pomir-Oloy tog'laridan topilgan. To'rtinchisi esa G'arbiy-Tyan-Shanning adirlari va tog'lariga t o'g'ri
1т"/л I 1 l-\ V\ n i-r» 1-х n r» ' /-» 1"ч /ч1 nf г» ^ г-ж-t rr n T7 r» ni 1 m V\ 1 I n n m-rn I 1 -fiitr»
kelib, barcha o'choqlar o'ziga xosligi bilan ajralib turadi.
ш
A.I.Vvedenskiy va S.S Kovalevskayaning ma'lumotlariga qaraganda O'rta Osiyoda lolalarning 63 ta turlari o'sadi.[1].
Lola turlarini o'rganishga atoqli botanik olim A.I.Vvedenskiy ulkan hissa qo'shgan. U lolalarning 12 ta yangi turlarini kashf etgan[3].
"i J>
Materiallar va uslublar.
i >j> :>4>
>q ] i )> >
u>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
Bizning tadqiqotimizning obyekti O'zbekiston Respublikasining Qizil
kitobiga kiritilgan noyob, endim lola (Tulipa L.) turlari ustida kuzatuv hamda tadqiqot ishlarini olib borish hisoblanadi.
Zamonaviy tadqiqotlar natijasiga ko'ra turkum turlarini 100 dan ortiq vakillari
3N)
aniqlangan. Ayni paytda Tulipa turkumining O'zbekiston florasida 34 turi ro'yxatga olingan.[4]
Quyida biz 4 ta tur vakillari bilan tanishamiz:
*
T. carinata Vved.-Pushtakli lola , Pomir-Oloyning janubi g'arbidagi kamyob, endem o'simlik. Hayotiy shakli bo'yi 15-50 sm orasidagi ko'p yillik piyozli o't. Botanik ta'rifi va tarqalishi piyozi tuxumsimon, diametric 1,5- sm, qobig'I charmsimon qora-qo'ng'ir rangli, ichki tomoni qalin tukli. Barglari 3-4 ta. Guli yakka, qizil yoki pushti rangli. Gulining tubi sariq yoki och sariq.Changchi iplari qora, changdoni qora yoki qizg'ish ba'zan sariq. May-Iyunda gullab, iyul avgust oylarida mevasi yetiladi.Ko'xitang, Boysun, Hisor tizmasida tarqalgan. Tog'ning o'rta qismidagi toshli va mayda zarra yonbag'irliklarida o'sadi.yakka yakka xolda
*
tarqalgan.Urug'idan va piyozidan ko'payadi.[2]. (1-rasm.)
T. korolkowii Regel Janubi-G'arbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloydagi arealga ajralgan, kamyob o'simlik turi bo'lib uzunligi 10-20 smga yetadigan ko'p yillik
piyozli o't. Piyozi tuximsimon, diametri 2,5 sm qobig'I ichki tomonining yuqori qismi sertuk. Barglari 3 ta, egri-bugri. Guli yakka, qizil tubi qora Changchi iplarining pastki qismi qora yuqori qismi esa qizil, tubi qora. Changchi iplarining pastki qismi qora, yuqori qismi esa qizil. Ba'zan changchi iplari qora yoki qizil. Changdoni sariq. Mart aprel oylarida gullab, iyun-iyulda mevasi yetiladi. Tarqalish areali Ko'xitang tizmasining Kampitepa, Shalkon, Sherjon,Boysun tizmasining Boysun shahri atroflarida, tarqalgan. Kamayib ketayotgan tur. Asosan chorva mollarining boqilishi oqibatida kamayib ketmoqda.[2]. (2-rasm).
T. tubergeniana Hoog Janubi-G'arbiy Pomir-Oloydagi kamyob yo'qolish
arafasidagi tur bo'lib bo'yi 10-40 smga yetadigan ko'p yillik piyozli o't.Piyozi tuxumsimon, diametric 3-5 sm, qobig'I jigarrang yoki qo'ng'ir, ichki tomoni torsimon chalkash momiq tukli. Barglari 3 ta gulidan uzun. Gullari yakka yirik diametric 6-7 sm qizil, tubi qora och sariq, gardishsimon dog'li. Changchi iplari qora
changdonlari binafsha rangli. Aprelda gullab, iyun iyul oylarida mevasi yetiladi.
Tarqalish areali Hisor tog' tizmasining Boysun tog'larida Sina qishlog'i atrofida, To'palang daryosi xavzasida hamda Ko'xitang tog'li hududlarida o'sadi.[2]. (3-
I
rasm).
T. lanata Regel. Pomir oloydagi kamyob, endamik o'simlik turi hbo'lib bo'yi 15-40 sm ga yetadigan ko'p yillik piyozli o't o'simlik. Piyozi tuxumsimon, diametri 4 sm gacha qobig'i yupqa-charmsimon, qo'ng'ir rangli ichki tomoni qalin, uzun tuklar bilan qoplangan. Barglari 4 tagacha, chetlari egri-bugri.Guli yakka, diametric 5-6 sm,
m-4i n>»=
* : >
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
gulqo'rg'oni qizil, asosi qo'ng'ir yoki qora. Oq-sariq hoshiyali. Changchi iplari qisqa tubi qora uchburchak shaklda.Changdonlari qizg'ish qora, tub qismi, oq.Aprel-may oylarida gullab, iyunda mevasi yetiladi. Tarqalish areali Ko'xitang tizmasining Vandop, Sherjon, Kampirtepa, Shalkon,hududlarida Boysun tizmasining Omonxona, Bobotog; hamda Kentala qishlog'ining yuqori qismida Qizilsoy hududlarida mayda
tuproqlarda o'sadi.[2]. (4-rasm).
iH>
' 'H*
J1
в
I >
I >
зй
Ы >
i >i>
л 1Ä '
>jl Ы*
-^fV-liT j---^SfV-^ï f.—
103
ш >
s > >
Ы >
q
к*'
я*
Ы>
ы )>
Ы > > >
Ы >
i
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №10
3-rasm Tulipa tubergeniana Hoog
4-rasm Tulipa lanata Regel
№
i ]><#•
)
J>
+И >
! Й> Щ
ш
>>>
Ы p
] Я> Ы >
i >i>
рч*'
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. K.SH.Tojibaev, R.U.Qodirov., O'zbekiston lolalari «Sharq" nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent -2010.-224 b.
2. Узбекистан Республикасининг Кизил китоби, I жилд: Усимликлар; Ф.У.Хдсановнинг умумий тахрири остида. Т.: "Chinor ENK" экологик-
ноширлик компанияси. - 356 б.
3. Введенский А.И., Ковалевская С.С Tulipa L.- Тюлпан . Определитель растений Средей Азии. Ташкент: Фан , T.II, 1971, c.94-109.
4. Введенский А.И Род Tulipa L Флора Узбекистана. Т.1. Ташкент, 1941.c. 473-485
) J
л
-^fV-iír ¡---^SfV-^Y f.—
104
m>
^й > *
>
§ > >
q q
*4>
