САЛТТУУ ЭМЕС ОКУТУУНУ УЮШТУРУУНУН УСУЛДУК ПРИНЦИПТЕРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК. 372.853. (575.2) (043.3)

САЛТТУУ ЭМЕС ОКУТУУНУ УЮШТУРУУНУН УСУЛДУК ПРИНЦИПТЕРИ

Гадаева Гулзирек Адинабековна, магистрант Изамаматов Акматали, доцент, [email protected] Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан

Аннотация. Салттуу жана салттуу эмес сабак втYYHY уюштуруунун айырмачылыгына салыштырмалуу анализ берилген. Салттуу окутууну уюштуруунун ар кандай дидактикалык принциптерин карап чыгуу менен салттуу эмес сабак втYYдв кошумча эске ала турган методикалык принциптер кврсвтYлгвн. Ошондой эле салттуу эмес сабак втYYHYн дидактикалык милдеттери аныкталган. Педагогикалык адабиятардагы маалыматтарды анализдввнYн натыйжасында баардык учурга туура келYYЧY, универсалдуу, биринчилерден болуп белгилеп втквн дидактикалык принциптерден тышкары салттуу эмес (инновациялык) окутууну уюштуруу процессинде эске алынуучу маанилYY методикалык принциптер кврсвтYлгвн.

ТYйYндYY свздвр. Дидактика, инновация, системалуулук, бышыктык, мобилдYYЛYк, жеткиликтYYЛYK багыттуулук, активдYYЛYк, эрктYYЛYк, интерактивдYYЛYк, тартиптYYЛYк, мобилдYYЛYк, компетенттYYЛYк.

МЕТОДИЧЕСКИЕ ПРИНЦИПЫ ОРГАНИЗАЦИИ НЕТРАДИЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ

Гадаева Гульзирек Адинабековна, магистрант Изамаматов Акматали, доцент, [email protected] Ошский государственный университет,

Ош, Кыргызстан

Аннотация. Дано сравнительный анализ отличия организации традиционных и нетрадиционных уроков. Рассматривая различные дидактические принципы организации традиционного обучения, указываются методические принципы, которые можно дополнительно учитывать при проведении нетрадиционных уроков. Также определены дидактические задачи нетрадиционных уроков. В результате анализа данных педагогической литературы, помимо дидактических принципов, пригодных на все случаи жизни, универсальных и первых названных, выделены важные методические принципы,

которые следует учитывать в процессе организации нетрадиционных показаны (инновационные) учения.

Ключевые слова. Дидактика, новаторство, системность, устойчивость, доступность, мобильность, направленность, активность, воля, интерактивность, дисциплина, компетентность.

METHODOLOGICAL PRINCIPLES OF ORGANIZING NON-TRADITIONAL LEARNING

Gadaeva Gulzirek Adinabekovna, undergraduate Izamamatov Akmatali, associate professor,

[email protected] Osh State University, Osh, Kyrgyzstan

Abstract. A comparative analysis of the difference between the organization of traditional and non-traditional lessons is given. Considering the various didactic principles of organizing traditional education, methodological principles are indicated that can be additionally taken into account when conducting non-traditional lessons. Didactic tasks of non-traditional lessons are also defined. As a result of the analysis ofpedagogical literature data, in addition to didactic principles suitable for all occasions, universal and first named, important methodological principles have been identified that should be taken into account in the process of organizing non-traditional (innovative) teachings.

Keywords. Didactics, innovation, consistency, sustainability, accessibility, mobility, orientation, activity, will, interactivity, discipline, competence.

КиришYY• Салттуу окутууда мугалимдин сабактагы башкы вазийпасы, жакшы тYШYндYPYY жана айткандарды жатка билдирYY болуп келгени барыбызга маалым. БYГYнкY кYHY мугалимдин сабактагы башкы вазийпасы окуучуларды окуганга YЙрeтYY болуш керек деген ойлор айтылууда [1]. Бул айтылгандын "дидактика" деген сeздYн натура мааниси менен дал келгенин белгилей кетсек болот. Анткени грек тилинде "дидактика" деген сез тYЗмe тYЗ которулганда "YЙрeтYYЧY" деген маанини тYШYндYрeт экен.

Салттуу окутууну уюштуруунун бир eзгeчeлYГYн айта турган болсок, мында негизги ^нул мугалимдин иш аракетине бурулган. Мугалим сабак eтYYДe кeпчYЛYк учурда eзYHYн гана уюштуруу жeндeмдYYЛYГYнe басым жасаган болот. Азыркы, заманбап сабак берYY технологиясын уюштурууда негизги ^нул мугалимдин окуучу менен биргелешкен иш аракетине кeнYЛДYн топтолуусу, эске алуусу менен айрымалануусу керек. Салттуу окутууда

мугалим кeбYнчe eзYHYн гана иш аракетине жооп берсе, азыр eзYHYн дагы, окуучунун дагы иш аракетине жооп берYY талабы eсYп баратат. Мугалимдин eзYнe талап коюсу оцой, анткени ал бир киши, бир мYнeздeгY адам, eзYн-eзY алдай албайт, eзYн-eзY тYШYнeт, eзYHYн акыл-эс потенциалынын акыбалын билет. Ал эми окуучулардын окуу иш аракеттерин уюштурууда аларга талап коюу салыштырмалуу татаал процесс, анткени анда обьект ^п, жана ар тYPДYY мYнeзгe ээ болгон окуучулардын курамы. Ошон YЧYн мындай чeйрeнY оптималдаштыруу уюштуруунун дидактикалык принциптеринде жацы парадигмаларды эске алууга туура келет.

ИзилдeeнYн каражаттары жана ыкмалары. Окумуштуулар окутуунун дидактикалык принциптери абдан кенен изилденип аныкталган. Алар окуу китептеринде негизгилери болуп тeмeнкYлeр берилип жYрeт:

• акыл-эстуртук жана активдYYлYк принциби;

• кeрсeтмeлYYлYк принциби;

• системалуулук жана удаалаштуулук принциби;

• бышыктык принциби;

• жеткиликтYYЛYк принциби;

• илимий принцип;

• теорияны практика менен байланыштыруу принциби;

• тарыхка кайрылуу принциби;

• улануучулук принциби;

• гумандуулук принициби.

Инновациялык окутуу иш багыттары бул принциптерди улам байытып баратат [2]:

• коммуникативдик принцип;

• стратегиялык принцип;

• проблемалык принцип;

• интерактивдYYЛYк принцип;

• тил, CYЙлee (речь) жана текстти биримдикте окутуу прнциби.

Сабакты уюштуруунун азыр ^п колдонууга сунушталып жYргeн бир тYPY бул - оюн. Сабакты оюн тYPYндe eткeндe деле башка сабактардай дидактиканын негизги принциптери: тарбиянын практика менен байланыштуулугу, системалуулук, активдYYЛYк, eздeштYPYгe жецилдурту^ жана окутуунун тарбия берYYЧY багыты сакталышын айтып кeрсeтYЛгeн

макаланын автору дидактикалык оюндарды колдонуунун темен^ методикалык принциптерин сунуш кылган [3]. Алар: активдуртук; компетенттYYЛYк; гумандуулук; демократиялуулук; жоопкерчиликтYYЛYк; ац-сезимдYYЛYк; эмгекчилдик; эрктYYЛYк; биримдик; калыстык; боорукерлик; кызматташтык; атаандаштык; ынтымак; эмоционалдык; интеллектуалдык; чыгармачылык; демилгелYYЛYк.

Жыйынтыктар жана талкуулар.

1. Методикалык принциптер. Жогоруда келтириген жана башка кептеген адабиятардагы маалыматтарды анализдeeнYн натыйжасында баардык учурга туура келYYЧY, универсалдуу, биринчилерден болуп белгилеп еткен дидактикалык принциптерден тышкары салттуу эмес (инновациялык) окутууну уюштуруу процессинде эске алынуучу маанилYY методикалык принциптер катары тeмeнкYлeрдY белгилееге болот. Алар:

• Убакыттык оптималдуулук.

• Эркиндик жана мотивдештирYYЧYЛYк.

• Багыттуулук жана байкоочулук.

• Маданияттуулук жана тартиптуртук.

• Маневрдык, мобилдYYЛYк.

• Диагностикалык жана эрктYYЛYк.

• Убакыттык оптималдуулук.

Инновациялык окутуунун интерактивдуу формасында жана дидактикалык оюндар менен окутууда убакытты туура пайдалануу негизги параметрлердин бири болушу практикада белгилYY болду. Эгерде мугалим убакытты туура пайдалуу кeндYMYнe ээ болбосо сабак e3Y^ коюлган максатка жетпей калышы мYмкYн. Ошондуктан уюштурууда убакыттык оптималдуулукту эске алуу зарыл маселе болуп саналат.

2. Эркиндик жана мотивдештирYYЧYЛYK. Ар бир бала e3Y^ жаккан ишти жакшы аткарат, ушуну менен ага эркиндик берYYгe болот. Баланын ез алдынчалуулугун, кез карандысыздыгын сыйлоо менен мамиле кылуу келечекте кез каранды эмес, жоопкерчиликтYY, ез алдынча адам болуп калыптануусуна багыт берилет. Эркиндик чектуу болушу керек. Анын чеги эркиндиктин алкагында болушу керек. Эркиндиктин алкагы - тартиптYYЛYк, маданияттуулук, коллективдик кызыкчылык болуусу керек. Эркиндик -атайын дидактикалык камдалган чейреде эркин кыймылдап жYPYY, ишти аткаруу YЧYн орундуу, енектерду ез ыктыяры менен тандоо. Мында бала ез

MYMKYHЧYЛYГYH реалдуу баалайт, чечим кабыл алат жана жоопкерчиликти сезет. Мотивдешуу окуучунун кызыгуусун жаратууга шарт тYзeт. МотивдешYY принцибине ылайык, окуучунун ички керектeeсYHYн негизинде, eнYГYYHYн жацы децгээлине жетишYYгe умтулат.

3. Багыттуулук жана байкоочулук. Мугалим кимди окутуп жатканын билYYCY керек, ошого жараша багыт алуусу керек, иш аракеттин сапатын жакшыртууда кeцYЛДY жалац гана eзYHYн иш аракетине топтобостон, окуучулардын иш аракетине багытын буруу дагы зарыл масле. Окуучулардын жeндeмдYYЛYк, шыктуулук жана ынтызарлык спектри кецири болот. Мисалы, бирeeсY жакшы CYрeт тартат, бирeeсYHYн математикалык-логикалык ой жYГYPTYYCY KYЧTYY, бирeeсY мейкиндик элестетYYHY жYргYзe алат жана башкасы музыкага, спортко шыгы бар болуп кeп TYPДYYЛYKTY жаратат. Муну мугалим алардын иш аракетин байкоодон биле алат. 0з ишинини устаты, чебери болгон мугалим байкоо жана багыттуулук принцибин колдонуу менен алардын ар тараптуу eнYГYYCYнe паралелдYY багыт бере алышы MYMKYH деген ойдобуз.

4. Маданияттуулук жана тартиптYYЛYK. Мугалим кандай гана метод, ыкмаларды, формаларды сабакта колдонууга ылайык план тYзбeсYн, эгер сабактын жYPYШYндe маданияттуулук жана тартиптуугук орнотпосо анда сабакта окутуунун натыйжалуу болушу MYMKYH эмес.

5. Маневрдык, мобилдYYЛYK. Сабакты уюштуруда дайыма салтуу методдору же интерактивдYY методдорду же сабакты бир TYPДYY тажатма формасын колдоно берYYHYн натыйжасы азыраак болот. Ошондуктан мугалим бир эле эмес бир нече ыкмаларды параллелдYY колдонууну eздeштYPYYCY керек жана аларды колдонуда маневрдык, б.а. бир ыкмадан башкасына ажырымсыз, байкалбастан жылма eтYп кетYY мYмкYнчYЛYктeрYн билYYCY максатка ылайыктуу. Бул окуучулардын сабакты кызыктуу жана эмоционалдуу кабыл алуусуна шарт тYзeт. Сабакка кызыгуу жана эмоционалдуу кабыл алуу билимди туруктуу эске сактап калуунун каражаттарына киришин биз башка макалаларда караганбыз [7].

6. Диагностикалык жана эрктYYЛYK. Окутулуучу дидактикалык материалдар eзYHYн TYЗYЛYШY жана предметтик логикасы боюнча баланын eнYГYYCYHYн сезимталдык курактарын ылайык тандалат.

Корутунду. Сабактын сапатын жакшыртуу, ар кандай метод, ыкмаларды eздeштYPYY, кeндYмгe ээ болуу, сабактын максатына жетYY бир шилтем менен

бYтпeйт. Бир эле жасоо кайталоо менен ордуна келбейт. Дайыма ар кандай кырдаалдык тоскоолдуктар менен коштолуп жYрeт. Ошондуктан баштаган ишин аягына чыгаруу, коюлган максатка жетYYгe умтулуу окуучулар YЧYн дагы, мугалим YЧYн дагы "эрк" жок болсо натыйжалуу ишке ашпаган процесске айланат.

Салттуу эмес окутуунун кeрсeтYЛгeн методикалык принциптердин негизинде табигый предметтерди окутууну уюштуруунун дидактикалык милдеттери болот. Алар:

• окуучулардын чыгармачыл ойлоо жeндeмдYYЛYктeрYн ачуу жана калыптандыруу;

• окуучулардын чыгармачыл жeндeмдYYЛYктeрYн анализдее, моделдештирYY, прогноздоо;

• окуучулардын табигый предметтерди окуп YЙрeнYYгe карата кызыгууларын жогорулатуу;

• окуучуларга компетентYY мамиле жасоо;

• окуучулардын практикалык кeндYмдeрYн калыптандырууну жакшыртуу багытында иш жYргYЗYY;

• заманбап окутуу техникалык каражаттар менен иштее билимине ээ кылуу;

• окуучулардын ишмердурту^н сабак eтYYДe сапатуу билим берYYHYн жана оптималдаштыруунун каражаты катарында колдонууга багыттоо.

Адабияттар

1. Абдрахманов Т., Ногаев М. Компетентчилдик мамиле улуттук билим берYY системасын модернизациялоонун негизи // Кут билим. - №2. - 2014.

2. Кыргыз орто мектептеринде татаал CYЙлeмдYн синтаксисин окутуунун лингводидактикалык негиздери. Бишкек, 2003. - 22 б.

3. Деелеталиева А. С., Молдокеримова Э. К. Дидактикалык оюндар аркылуу окуучуларды сабакка кызыгууну активдештирYY // Ж. Баласагын атындагы КУУнун Жарчысы. - 2014. -218-221-бб.

4. Термечикова Ч. Балдарды eксYтбeйлY десек. - Бишкек, 2014-ж. - 34 б.

5. Сергеева Т., Чернявская А. Дидактические требования к компьютерным обучающим программам. Информ и образование. - 2018. - №1. - С. 48-51.

6. Красильникова В. А. Информационные и коммуникативные технологии в образовании. Учебное пособие. Москва: «Дом педагогики», 2007. - 231с.

7. Курманкулов Ш. Ж. Эске сактоону же сабакта окуучулардын билимин калыптандыруу систематикасы // И. Арабаев ат. КМУнин Жарчысы. Атайын чыгарылыш. - Бишкек, 2014. -198-203-бб.