CC BY
0УДК 746.411,74.01/.09
САХНАЛЬЩ ЦАЗАЦ ¥ЛТТЬЩ КИ1МДЕР1НЩ Ц¥НДЫЛЫГЫ МЕН ЗАМАНАУИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ
БАЦЫТБЕК СЭНИЯ БАЦЫТБЕКЦЫЗЫ
Дизайн кафедрасыныц магистранты, Абай атындагы ^азак ¥лттык педагогикалык
университетi, Алматы, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада цазац халцыныц салт-дэстYрiндегi жэне вткенгндегг улттыц кшмдерге шолу жасалган. Эр адамга жэне адамныц эрбiр кезещне арналган ктiмдерге ерекше тоцталып, оларга тYсiнiктеме бере отырып, оныц цундылыгын баса назар аударылган. Цазац халцы ерте заманнан ер мен эйелдщ кшмте жэне турмыстагы тойларга арналган кшмдер Yлгiсiн кврсете бшген. Замандар квшiмен шесе келт, цазiргi тац кезге дешн келген взшц улттыц болмысын сацтап, сахна кшмте айналган. Цазiргi тацдагы сахналыц кшм Yлгiсiн, сол байыргы уацыттагы кшм Yлгiсiмен Yйлестiре отырып ттп, театрда жэне эншшер, жыршыларга дизайнер ттп келедi. Сонымен цатар эр кшмнщ безендiрiлген оюларга ерекше мэн берт, оныц цасиетiн аша тYсетiн бул мацала цазац халцыныц сахналыц кшм Yлгiсiне талдау жасаган.
Клт свздер: Цазацтыц улттыц кшм, сахналыц кшмдер, ою-врнек.
Эр халыктыц езше тэн дэстYрi мен салты бар. Тарих койнауына кез жYгiртетiн болсак, эр улттыц емiр CYPУ дагдысына сэйкес еткен жолдары, керген киындыктары мен сатылап еткен даму кезецдерш карастыруга болады. ^азак халкыныц салтында ултык кодымызга сэйкес киiмдерiмiз бар. Ол бYгiнгi ^нге дешн езшщ мацыздылыгын жоймай, урпактан-урпакка жетш келедi.
^азак халкыныц кшмдершде кешпелi емiр салты, кешпелi халыктыц дYниетанымы жэне эстетикалык талгамы, сондай-ак олардыц таптык жэне жас ерекшелштерш сэйкес керiнiстапкан. казактардыц сырт киiмдерi кебiнее киiзден болган. ¥лттык киiмдердi дайындау барысында кой жYнiнен белек, тYЙе жYнi де колданылган. Марко Полоныц айтуынша, казактар тYЙе жYнiнен эдемi, ете багалы кершетугын шугалар дайындаган жэне оларды баска елдерге сатып отырган. Осы туста киiмдер жасауда колданылатын мата мен оныц тшшушщ пайдалы байланысын айтпай кетуге болмайды. Ертеде матаныц колдан жасалуына байланысты оныц енi ете тар болган.Сол себептi пiшу барысында калдыксыз пiшетiн болган. ^олтык ойындысы, мойын ойыгыныц усак белшектерiне пайдаланган. [5]
Байыргы ерлер киiмдерiнiц бiр тYрi - шекпен. Ерлер кшмдершщ ец кеп таралган тYрi -шапан. Шапандар макта мен маталардан жасалды. Бай-шонжарлардыц салтанатты шапандары баска елдерден экелшетш жiбек маталардан жасалган.Оларга кеьiне бYЙiр тiлiктер жасалган. Халкымызда ерлер бас киiмдерi де сан алуан. Ец кеп таралган тYрi - калпак. ^алпактыц ак кшзден жасалатын тYрi - «ак калпак» деп аталады. Шетi жогары кайырылган тYрi «айыр калпак» деп аталады. Ал ерлер бас кшмдершщ бiр тYрi «берш» деп аталады. Кектем мен ^з айларында киiледi. Такияда казактыц бас киiмдерiнiц ец кеп таралган тYрiне жатады. ^азактыц ерлер кшмше эшейкейленетiн улттык ою-ернектер. ^азак халкыныц коленерiн зерттеушiлер казактар ою-ернек элемiнде емiр сYретiндей деп эсерлi атап керсеткендей. Эйткенi коршаган ортадагы зат, буйымдардыц бэрiн де ою-ернектер эдемi де эсерлi, мэнерлi де мазмунды керсетедi. казактардыц YЙ жиhаздарына, кару-жарактарына, ер-турмандарына, киiмдерiне ою-ернектер ерекше ыкыласпен тYсiрiлген. Тарихы терецде жаткан казактардыц ою-ернектерi ертедегi сак, YЙсiн, кыпшак, тYрiк, гун тайпаларыныц енерi негiзiнде калыптасып, дамыды. Мэселен, алгашында ацдык стилi, ягни кошкар, ат, тYЙе, каскыр бейнелерiн стиль тYрi пайда болды. Кейiн казактардыц коленершдеп ою-ернектердiц «атбас», «кошкармYШз» жэне т.с.с непзп мотивтер пайда бола бастады. [7]
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^азак улттык кшмдершщ тарих женшдеп эдебиеттердi, дерекнамаларды, муражайлардагы бастапкы деректердi окып Yйрену K^ipri суретшi-сэнгерлерге улттык киiмдеpдi еpкендетiп, ерб^е тYсуге кеп мYмкiндiктеpiн беpдi. «Сымбат» сэн академиясыныц суpетшiлеpi ерлер улттык кшмдершщ коллекциясын жасау барысында халы; киiмдеpi туралы колда бар эдебиетпк деpектеpдi жэне муражай экспонаттарын окып Yйpену негiзiнде ерлер улттык кшмдершщ непзп тYpiнiц бipi шапан болып табылатынын, олардык жука, Yлбipлi жэне макталы деп белiнедi. [7]
^андайда бip кшмнщ езiндiк мэнi мен магынасы, ондагы бейнелетiн суреттер бар. Оньщ барлыгы бYгiнгi кYнi езшщ кунын жогалтпай одан эpi дамуга жэне эpi карай елiмiздiц дизайнерлш салада алга жылдитындыгын керсетуде.
Салтанатты шапандардыц тобын белек белiп керсетуге болады. Олар тYЙе жYндi матадан, сондай-ак макпалдан жэне баркыттан жасалады. Олар ^нделшт шапандарга уксас болганымен, кестелеpi кYPделi жэне эшекейлермен кемкершп тiгiледi. [10]
Сахналык улттык кшмдердщ кундылыгы ете жогары. Себебi, казак енершщ ыкылым заманнан беpi ез керермендерше беpеpi мол. Соныц шшде тYpлi сахна кшмдершщ болуы жэне оныц шыгарма мазмунына сэйкес уйымдасуы ол Yлкен эдемiлiк пен улттык кундылыгымызды бiлдipедi. Оларга кандай ю-шаоаларды жаткызуга болады:
- Театр сахнасы
- Би енеpi
- Эн енеpi
- Жеке орындаушы эншшердщ улттык киiмдеpi
- Кино ендiсiндегi улттык киiмдеp
- Кегiлдip экрандагы багдарламалар
Осы аталган аталымдарга сэйкес, улттык кшмдер дэpiптелiп, оныц езшдш кундылыгы мен кунын жогалтпауга тшс. ^азipri когамда жастар арасында белец алган элеуметтiк желiлеp аркылы да улттык киiмдеpiмiздi дэpiптеп, оныц магынасын одан эpi угындыруга мYмкiндiктеp туып отыр. Осы орайда сахналык кшмдердщ, керерменге каншалыкты эсер ететiндiгi турасында баяндап кетейiн. Мэселен, би енершде кеп улттык киiмдеpдi колдана отырып, оныц мэнiн ашу.
Сахнадагы би внертщ улттьщ KuiMdepi:
^азак эйелдершщ киiмдеpi, эсipесе бас киiмдеpi езгеше: калыцдык басына Yкiлi сэукеле, Yлкен ак ж1бектен желек жамылады; жас келшшектер балалы болганга дейiн басына сулама немесе сэукеле жаулык тартып, кызыл жiбектен шашакты шэлi салган; келiн алгашкы баланыц анасы болган соц алдын кызыл маржанмен шеккен кимешек киiп, оныц Yстiнен ж1бек шашакты ак шэлi жамылатын болган; эйелдер 30 жастан кешн басына кимешек кшп, оныц сыртынан эр тYpлi сэндi кYндiк ораган; кексе эйелдер кимешегшщ арткы етегi узын болады, оныц сыртынан кYндiк орайды [1].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^азак халкыныц ою-ернеп OHepi — байыргы улттык енердщ iшiндегi ец ежелгi, api кец тараган саласы. Бул — ултымыздыц мэдени дамуыныц шeжipeсi, адам жанына лэззат сыйлайтын, эстетикалык мэнi зор енер. ^азак ою-ернектершщ тYpлepi де, атаулары да кеп. Жалпы 6Yrmri тацда зepттeушiлep казак ою-ернектершщ ею жYЗдeн астам тYpiнe гылыми аныктама берген. Ою-ернектерде кешпeлiлep дYниeтанымы, эстетикалы; талгамтусшш, табигаттагы бояу тустершщ сыры мазмундалган.
Сахнага арналган би костюмдepi эpтYpлi тэсiлдepмeн эpлeнeдi, бipак осы тэсiлдepдi кeлeсi талаптарга багындырган жен:
1.¥лттык ернектщ стилiн сактау жэне сонымен катар, сахналык мэнepлi ернектер болу,
2. ернектердщ орындалуы киын болмаганы дурыс жэне жуган кезде оцып кетпе Сахнага арналган костюмдердщ еpнeктepi де карапайым, майда детальдарсыз, улттык
накыш нeгiзiндe жаца ернектер курастырып, орындау техникасы да барынша жэйша болады. Сахналык киiмдe тестер Yйлeсiмдiлiгi сакталуы тиiс.
^азак кол енершде колданылатын тустердщ символдык мэш бар: кек тYC — аспанныц, кызыл - оттыц, сары - акыл-парасаттыц, кайгы-муцныц, кара — жердщ жасыл — жастыктыц, кектемнщ символы [2] ^азак тустердщ езiн емipмeн, тipшiлiкпeн атастырган. ^ай тYCтi кандай жагдайда колдануды ойластырган. Бояулардыц каншама тYpiн бiлe турып, казак сол бояулардыц эркайсысыныц астарын ашкан, оган элeумeттiк мэн берген.Халык киiмдepi, театр реквизиттер^ декорация, жарыкпен сахнаны керкемдеу — хореографиялык образдар жасауда непзп компоненттер. Сондыктан, би койылымдарында драматургиялык зацдылыктарга CYЙeнe отырып, образ мазмунын ашуда колданылуга бepiлгeн жэне костюм тарихынан кыскаша маглумат ала отырып, оныц биге арналган Yлгiсiн (эскиз) калай жасауга болады, эр халыктыц киiм Yлгiсiнiц айырмашылыгы каралады. Балетмейстер би кою процесшде эpбip койылымына арнап костюм Yлгiлepiн дайындау керек, эрине, сэнгер-суретшшердщ кемeгiмeн орындалатын жумыс. ¥лттык мотивтeгi сахналык би костюмдepi казipгi сэнгep-суpeтшiлepдiц шыгармашылык шабытынан туындайды. Сахна киiмдepi ете ашык тусп, кецiл кетepepлiк, есте сакталатындай болуы тиiс. Ондай костюмдер улттык кшмнщ нэрш сактай отырып, би мазмунына сэйкес болуы кажет. [4]
ДэстYpлi казак киiмдepiндe ерлер киiмдepiндeгiдeй сол бip элементтер эйелдер киiмдepiндe де кездескен, сондыктан да бул жумыста эйелдер киiмi кандай болса, ерлер киiмдepi де солай болып карастырылады. Осыдан баска казак киiмi тек эстетикалык жэне тэжipибeлiк кызмeттi гана иемденш кана коймай, сонымен бipгe ол элeумeттiк жагдайдыц кеpсeткiшi болды жэне эдетгурып peтiндe колданылды [5].
Ерлер костюмi жастык бeлгiлepi бойынша онша кепке белiнбeгeн, текбазалык нускаларды - жастар, орта жастагы жэне карт ерлер кшмш усынады.Костюм epeкшeлiктepi бeлгiлi элeумeттiк дэpeжeсiнeн турады, мысалга, дiни кызметкерлер, баксылар, эскерилер. Эpбip костюм-Yлгiлep езiндiк типтiк кеpкeмдiк-композициялык курылымнан турады. Костюмдер мен YлгiлepдiцаpасындаFы epeкшeлiктepi пропорционалдык байланысында, жинактылыгында, бас кшмдерде, шаш Yлгiлepiндe, эшeкeйлepiндe, тYCтiк жэне уксастык шeшiмiндe байкалады [6].
Сахналык кшмдер мен улттык кшмдерге пгуге арналган маталар кандай? ^ой жYнiнeниipiлгeн жштер киiмгe аз колданылган. Ак, коцыр койлардыц жYнiн иipiп пайдаланатын болган. Алайда казip оны колданбайды. Багзы замандарда колдана бастаFанДазipri тацда сахна мэдениеп мен дамудыц нэтижесшде кундылыктар алмаса бастады. ^азак халкыныц еpнeктepiн колдана отырып, заманауи кшмдер пгу колга алынган.
Эйелдерге арналган дэcтYpлi казак киiмiндe кимeшeктiц конструкциялык epeкшeлiгiн талдау барысында эйeлдepдiц жас ерекшелшне карай пiшу тYpiн жэне эшекейлерш дурыс тацдай бiлу тшс. Кимешекп баска cэйкecтipe пiшiп пгедь Олшыкшыт, жак, куйрыкша, аталатын непзп белштерден турады. Кимешектщ кеудежагын, бет жактарын кемкepiп кecтeлeйдi. Кecтeciнe карай кимешек: кызылжак, сары жак, ак жак деп Yшкe белiнeдi. Ак жакты кимешекп егде жастагы эйелдер, кызыл жактысын кeлiншeктep, сары жакты кимешекп
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жас адамдар киген. Эйелдер киiмiнде салтанатты кшмдер гана безендiрiлген олардыц киiмдерiнiц маталары кебiне кYЦгiрт тYCтi маталар колдынылган. Орта жэне егде жастагы эйелдердщ кYнделiктi киiмiнде трапеция пiшiндi кейлек жэне шапан жэне кеуде тусын тутас жауып туратын кимешек жш колданылган Костюм белшектерiнде, оныц пiшiмiмен эшекейленуiнде ескiлiк нышандар кене нышандар катац сакталган. Байыргы киiмдердiц тYрiне карап, эсiресе бас киiмдерiнде, сол адамнныц когамдагы жануясындагы беделiн жас ерекшелштерш аныктауга болады[17].
Эн енерш CYЙiп тыцдайтын, казiргi эншiлердiц де улттык накышта киiнетiндерi аз емес. Бул тургы да Жанар Айжанова, Макпал ЖYнiсова ^аракат Эбiлдина, Жазира Байырбекова сынды эншiлердiц улттык костюмдермен сахнага шыгып, елдi тэнт1 ететшдЫне кез жеткiзiп келемiз. Сондыктан сахна мэдениет мен костюмдерi бiздiц кундылыктарды одан эрi дэрiптей тYседi.
Жаца кезецдегi тарихи фильмдердегi улттыц кшмдер
¥лттык костюм сценографиясыныц тYрленуiне Акан Сатаевтыц «Жау жYрек мыц бала» фильмшщ мацызы зор. Фильмдегi тарихи-дэстYрлi киiмдердiц жацашылдыгы, жаца гасырдыц кезкарасымен тiгiлгенi анык байкалады. Фильмде ец жупыны деген ауылдыц кейiпкерлерiнiц киiмдерi де айтарлыктай багалы эрi кез тартады. Тiптi, Сартай мен Таймастыц тобына келiп косылган жас батырлардыц киiмiндерiнен ешкандай мэн таба алмаймыз. Булай болуыныц себебi суретшiлердiц жумысы. [37].
Эзге елдер улттык болмысымызды мэдениетiмiзден байкайды. Ал ол Yшiн бiз сахналык киiмдерге мэн берт, оларды халыкка паш етуге мiндеттiмiз.
1. Ш. Жиенкулова «Сымбат», Алматы, «Энер», 1987.
2. М. Эмiрбекова «Энциклопедия. ^азактыц ою-ернектерi», А, 2005.
3. Б. Асанова, А. Птицина, ¥. ЭбдiFаппарова «^азак улттык ою-ернектершщ тарихы жэне теориясы», Астана, 2008.
4. С.Асанова.Ж. «¥лттык киiмдердi жобалау жэне тсгу технологиясы»,Алматы, 2008.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
