САХНА ТІЛІ ЖӘНЕ ТІЛДІҢ ШҰБАРЛАНУЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 81

Сагингали М.А.

4 курс студент! Медиажурналистика мамандыгы Т. ЖYргенов атындагы казак; ^лттык енер академиясы (Алматы, Казакстан)

Есенбекова Г.Ж.

Т. ЖYргенов атындагы казак ^лттъщ енер академиясы (Алматы, Казакстан)

САХНА Т1Л1 ЖЭНЕ Т1ЛД1Ц Ш¥БАРЛАНУЫ

Аннотация: бул мацалада сахна тшнщ цазац тшндегг тазалыгына жэне дурыс дикциясына цатысты мэселелер царастырылады. Сонымен цатар, цаз1рг1 уацытта цазац тшнщ ауызекг свйлеугнде кездесетгн кемшшктер мен оларды шешу жолдары талцыланады. Мацала цазац тштц сахнада цолданылу мэдениетг мен оныц сацталу мацыздылыгын зерттейд1.

Ключевые слова: сахна тш, цазац тш, тшдщ тазалыгы, дикция, ауызек т1л, т1л мэдениетг.

Сахна тш - кез келген керкем шыгарманы тындарманга немесе керерменге жетюзудщ непзп караты. Эрбiр сездщ дэл эрi анык айтылуы, оньщ д^рыс акценттелуi керерменге шыгарманын мэн-магынасын д^рыс тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Сол себепт сахна тiлi мен дикция енердщ басты белшегi болып табылады. Алайда казiрri уакытта сахна тшнщ тазалыгына катысты бiркатар мэселелер туындауда, эшресе казак тiлiнде сахнада сейлеу барысында тiлдiн ш^барлануы мэселесi кещнен керiнiс табуда. Тiлдiн ш^барлануы -тшдеп бетен сездердiн, эсiресе баска тшден енген кiрме сездердiн, д^рыс колданылмауы немесе орынсыз колданылуы аркылы тiлдiн табиги тазалыгын жогалтуы. Казак тшне б^л мэселе де тэн болып отыр. Сахна тiлiне катысты

1608

мэселе ретшде эшресе актерлер мен жYргiзушiлердiц сейлеу кезiнде тiлдiц тазалыгын сактамауы, жат тшдерден енген сездердi орынсыз колдануы байкалады. М^ндай мэселелердщ орын алуыньщ себептерi сан алуан. Бiрiншiден, каз1рп замангы акпараттык агындар мен жаhандану эсершен кептеген шет тiлдерiнен енген сездер казак тшне кYнделiктi колданыска енiп, оган елеулi эсер етуде. Екiншiден, кейбiр актерлер мен енер кайраткерлерi сахнада сездердiц д^рыс айтылуына мэн бермей, ез бетiнше сейлеу мэнерш калыптастырып, соныц нэтижесiнде тшдщ б^зылуына себепшi болуда. [1]

Сахна тшне катысты мацызды мэселенiц бiрi - дикция. Дикция дегенiмiз - сездердi д^рыс эрi накты айту шеберлт. Ол сейлеушiнiц ойын накты жеткiзiп, тыцдарманга тYсiнiктi болуын камтамасыз етедi. Казак тiлiнде д^рыс дикция сакталмаган жагдайда сездiц магынасы езгерш, оныц мазм^нын д^рыс тYсiнбеу каут туындайды. Сахна тiлiнiц дикция мэселес эсiресе театр сахнасында, концерттерде жэне теледидар багдарламаларында ерекше мацызды. Б^л жерде эрбiр сездiц д^рыс естшу^ оныц интонациялык ерекшелiктерi де ескерiлуi кажет. Ка^рп кезде сахна тшнде казак тiлiнiц д^рыс колданылмауы, сездердщ ш^барлануы, дикцияныц б^зылуы сиякты мэселелер жш байкалады. Б^л мэселелердiц басты себептерi ретiнде тiлдiк бiлiмнiц жеткшкшздт, сахна тiлiн д^рыс колдану машыктарыныц аздыгы, сондай-ак тiл мэдениетiне деген немк^райдылыкты атап етуге болады. Тш мэдениетi, эсiресе сахна мэдениетi, сахнада сездi д^рыс айту мен сейлеу мэнерше тiкелей байланысты. Осы орайда сахна тшне койылатын талаптар ете жогары болуы тиiс, себебi сахна тшнде айтылган эрбiр сездiц керерменге д^рыс эрi анык жетуi - актердщ, жYргiзушiнiц басты мiндетi. [2]

Сахна тшндеп тiлдiц ш^барлану мэселесш шешу Yшiн алдымен оныц себептерш аныктау кажет. Казак тiлiнде кYнделiктi сейлеу кезiнде де тiлдiц ш^барлануы орын алып отыр. Б^л кершю эсiресе жастар арасында кецiнен таралган. Кептеген шет тiлдерiнен келген сездер, эшресе орыс жэне агылшын тшдершен енген сездер, казак тiлiнде жш колданылып, оныц табиги ерекшелiктерiн жогалтып жатыр. Сонымен катар, кептеген адамдар тшдщ

1609

байлыгын жеткшкл дэрежеде бiлмейдi жэне д^рыс сейлеуге, сездердщ магынасын терен тYсiнуге мэн бермейдг Б^л мэселенiн сахна тiлiнде де кершю табуы - тiл мэдениетшщ темендеуiнiн айкын керсеткiшi. Сахна тшн жаксарту жэне тiлдiн ш^барлануын болдырмау Yшiн ен алдымен сахна енерпаздарына, актерлер мен жYргiзушiлерге тiлдiк бшм беру денгейiн арттыру кажет. Оларга тiлдiн к^рылымы, сездердiн д^рыс колданылуы мен айтылуы, дикция жэне интонация мэселелерi бойынша арнайы дайындыктар ^йымдастыру манызды. Сонымен катар, сахнада сейлеу кезшде тiлдiн тазалыгын сактауды кадагалау кажет. Эрбiр актер немесе жYргiзушi сахнага шыккан кезде езiнiн сездерш д^рыс айтуга жэне оны тындарманга д^рыс жеткiзуге жауапты екенiн тYсiнуi керек. Б^дан баска, тiлдiн ш^барлануын болдырмау Yшш сахнада казак тшнщ табиги зандылыктарын сактау кажет. Б^л жерде басты назар тiлдiн дыбыстык к^рылымына, онын фонетикалык ерекшелiктерiне аударылуы тиiс. Сахна тiлi казак тшнщ байлыгын, онын керкемдш мYмкiндiктерiн керсетш, сездердi д^рыс колдануды дэрiптеуi керек. Актерлер мен ж^рпзушшердщ тiлдiк мэдениетш калыптастыру, оларды тiлдiк нормаларды сактауга баулу - сахна тiлiнiн дамуына ыкпал ететiн негiзгi багыттардын бiрi болуы тиiс. [3] Сахна тшнщ тагы бiр манызды аспектiсi - тшдщ ^лттык сипаты. Казак тш - ^лттык к^ндылыктардын бiрi. Сол себепт сахнада казак тiлiн колдану тек тiлдiн грамматикалык жэне фонетикалык нормаларын сактаумен гана шектелмеуi керек, сонымен катар онын ^лттык ерекшелштерш керсетуi тиiс. Тiл аркылы ^лттын мэдениетi, дэстYрi, салты керiнiс табады. Сахнада осы ^лттык к^ндылыктарды одрыс жеткiзу, оларды д^рыс акценттеу - тшдщ тазалыгын сактаудын негiзгi тэсшдершщ бiрi. Сонымен катар, тiлдiн ш^барлануын болдырмау аркылы сахна тiлi казак тшнщ мэртебесш кетеруге ыкпал ете алады. Сахна тiлiндегi тiлдiн ш^барлану мэселесiн шешу Yшiн тек актерлер мен жYрriзушшердщ емес, жалпы когамнын тiл мэдениетiн арттыру кажет. Б^л жерде тiл мамандарынын, филологтардын, сахна енерi мамандарынын бiрлесе ж^мыс iстеуi манызды рел аткарады. Оку орындарында сахна тiлi мен дикцияны окытуга баса назар аударып, болашак актерлер мен

1610

тележYргiзушiлерге тшдш мэдениеттщ мацыздылыгын тYсiндiру кажет. Сондай-ак, телеарналар мен театрларда сахна тшне байланысты катац бакылау енгiзiлiп, тшдщ ш^барлануын болдырмау Yшiн арнайы шаралар колдану кажет.

[4]

Казак тшндеп тазалык пен д^рыс дикция мэселес сахна тiлiне гана емес, жалпы кYнделiктi ауызекi тiлге де катысты. Казiргi уакытта тiлдегi ш^барлану к¥былысы кYнделiктi емiрде жиi байкалады. Адамдар сейлеу барысында орыс немесе агылшын тшдершен енген юрме сездердi жш колданады, ал б^л ез кезегшде тiлдiц табиги таза калпын б^зады. Казак тiлiнiц дыбыстык ерекшелiктерi мен сездщ магыналык бояуыныц жогалуы тшдж нормалардан ауыткуга экелiп согады. Осы мэселелердщ себептерi мен оларды шешу жолдарын накты мысалдар аркылы карастырып керейiк. Казак тiлiнде сейлеу барысында жш кездесетiн бiр мысал — баска тшден келген сездердi колдану. Мысалы, «мен уакытымды д^рыс управлять ете алмай жатырмын» немесе «б^л мэселенi решать ету керек» деген пркестер жастар арасында жиi колданылады. М^ндай сейлемдерде казакша сездерге шет тшден енген сездер орынсыз енпзшп, тшдщ тазалыгы б^зылады. Шет тшдеп сездер мен казакша тiркестердiц араласуы тiлдiц логикалык курылымына зиян тигiзедi жэне оны окушылар мен жастардыц д^рыс кабылдауына кедергi жасайды. Б^ган коса, осындай аралас сейлеу эдет кептеген адамдарда теракты к¥былыска айналып барады, б^л мэселенi шешудi кажет етедг Екiншi мысал ретiнде казак тшндеп сездердщ дыбысталуындагы кателiктердi келпруге болады. Казак тiлiнiц ерекше фонетикалык жYЙесi бар: эр дыбыстыц езщдш айтылу ерекшелiктерi мен мэнерi бар. Алайда казiргi тацда кептеген адамдар, эшресе калалык ортада, казакша сездердi д^рыс айтпайды немесе дыбыстарды езгертедг Мысалы, «кала» деген сездi «калаа» деп созып айту немесе «^стаз» деген сездi «устаз» деп айту жш кездеседi. М^ндай кателiктер тшдщ фонетикалык ерекшел^ерш б^зып, дикция мэселесш туындатады. Казак тiлiндегi дикция мэселес сахна тiлiне тiкелей байланысты. Мысал ретшде, кейбiр театр койылымдары мен теледидар багдарламаларында актерлер мен ж^рпзушшердщ сездерш толык

1611

TYCÏHÔey жагдайларын келпруге болады. Олар сeздердi анык айтпай, эрштердi жутып немесе сeйлемнiц ритмш бузып жiбередi. Мэселен, казак тшнде ектн сeздiц соцына немесе соцгы буынына тYсетiнi белгiлi, бiрак кейбiр актерлер сeздiц екпiнiн дурыс коймай, оныц магынасын eзгертiп жiбередi. Мысалы, «TYcrniKii» сeзiн <^сш1кл» деп айту оныц накты магынасын eзгертyге экелед^ осылайша тыцдаушы дурыс тYсiнбей калуы мYмкiн. Осындай тiлдегi кателiкгердiц алдын алу Yшiн бiрнеше шешу жолдары бар. Бiрiншiден, казак тiлiнiц грамматикалык жэне фонетикалык нормаларын кецiнен насихаттау кажет. Актерлер мен тележYргiзyшiлерге арналган арнайы тiлдiк курстар уйымдастырылып, сахнада немесе эфирде сeйлеy мэдениетiн жаксартуга кeцiл бeлy керек. Бул орайда тш мамандарыныц рeлi мацызды. Олар дикция, дурыс дыбыстау жэне тшдщ тазалыгын сактау бойынша практикалык сабактар eткiзy аркылы тiлдiц сапасын жаксартуга ыкпал ете алады. Екiншiден, тшдщ шубарлануын болдырмау Yшiн казак тшнде сeйлейтiн адамдардыц жалпы тiлдiк мэдениетш арттыру кажет. Казак тiлiнiц байлыгын дурыс тYсiндiрiп, оны кYнделiктi eмiрде кецiнен колдануга багытталган акпараттык наукандар уйымдастыру тиiмдi болады. Мысалы, теледидар мен радиода казак тшнщ бай сeздiк корын колдану аркылы халыктыц тiл мэдениетiн кeтерyге болады. Бул шаралар тiлдегi шубарлану мэселесiн азайтып, сeздердiц дурыс колданылуына ыкпал етедг [5]

Корытындылай келе, сахна тш казак тiлiнiц тазалыгын сактауда жэне оныц ^ркемдш мYмкiндiктерiн ашуда мацызды курал болып табылады. Казак тшнщ сахнада дурыс колданылуы, тiлдiц шубарлануын болдырмау, сeздердiц анык эрi дурыс айтылуы - тек сахна eнерi мамандарыныц емес, жалпы когамныц жауапкершшп. Тiл мэдениетiн сактау аркылы бiз eзiмiздiц улттык кундылыктарымызды дэрiптеп, тшдщ мэртебесш кeтере аламыз. Сахна тш аркылы казак тiлiнiц байлыгын ашып, оны келесi урпакка жеткiзy - эрбiр тiл жанашырыныц борышы.

1612

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:

1. Ахметова, Р. М. "Казак тшнщ мэдениет жэне онын, когамдагы релГ -Алматы: Казак университет^ 2018

2. СYлейменова, Э. Д. "Tin örniMi жэне тшдщ когамдагы кызметГ - Астана: Фолиант, 2017

3. Исабеков, Ш. К. "Сахна тшнщ ерекшелштерГ - Алматы: Энер, 2016

4. Касым, Г. М. "Казiргi казак тiлiндегi ш^барлану мэселесi" - Караганды: Болашак, 2019

5. Муратова, А. Т. "Казак тiлiнiн дикциясы жэне онын колданылу жолдары" - Шымкент: Отырар, 2020

1613