CC BY
0САБАБХОИ БА ВУ^УД ОМАДАНИ НИЗОЪ ВА УСУЛ^ОИ ^АЛЛИ ОН ДАР
Ч,ОМЕЪА.
ШАРИФЗОДА ШАХНОЗАЙ МИРЗОРА&ИМ
аспирант кафедры психологии Бохтарского государственного университета имени Насири Хусрава. г. Бохтар, улица Айни 63, Таджикистан.
Аннотация. В своих трудах о причинах конфликтов и путях их решения в обществе автор отмечал, что в нашей социальной жизни мы можем видеть множество противоречий, возникающих в повседневной жизни людей, особенно в семье. С другой стороны, оппозиции рассматриваются как основа возникновения и источник формирования конфликтов.
Конфликт имеет весьма сложный состав и структуру, в связи с чем обосновано и предложено множество классификаций и типологий (природно-экологическая, историческая, социальная, национально-этническая, культурная, региональная) и так далее.
Ключевые слова: конфликт, метод, общество, разногласие, конфликт, разум, люди, субъективность, объективность.
Дар ааёти ламъиятии мо мухолифатаои зиёдеро дидан мумкин аст, ки онао дар ааёти аамарузаи одамон ва махсусан дар оила ба вукуъ меоянд. Мухолифатао бошанд, заминаи пайдоиш ва сарчашмаи ташаккулёбии низоъао ба шумор мераванд. Низоъао аамчун бархурди манфиатаои гуногуни одамон ва мухолифати максадаои бошууронаи онао хосси ломеа мебошанд. Низоъ бархурди ду ва ё зиёда неруаои гуногунсамте мебошад, ки онао аз руий аимояи манфиатао, максадао, арзишао ва андешааояшон аз аамдигар фарк менамоянд ва дар вазъияти ихтилофнок карор мегиранд.
Низоъ сохти муайяни худро дорад ва тавассути он формулаи пайдошавии низоъ маълум мегардад, ки он чунин аст:
Пайдошавии вазъияти ба^снок^яке аз тарафуо вазъиятро ихтилофнок дарк мекунанд^пайдоиши вазъияти ихтилофнок^ пайдоиши ба^она^ба вуцудоии низоъ. Низоъро дар зинаи аввали он (пайдоиши вазъияти бахснок) пешгирй кардан мумкин аст. Пас, чй тавр низоъро идора кардан мумкин аст? Маълум аст, ки иштирокчиёни чараёни муошират хангоми ба вучудоии низоъ ба холати муайяни бошиддати рухй ё худ стресс гирифтор мешаванд. Аз ин ру, зарурати идоранамоии стресс ба миён меояд. Барои ин роххои гуногунро истифода мебаранд, аз он чумла: машкдихии ичтимой - психологй, инкишоф додани малакаю махорати маданияти муошират намудан, ташаккули малакаи паст ё рафъ намудани шиддати хаячон, бозихои коммуникативй, релаксатсия ва f. (1. Сах.59)
Масъалаи низоъ, ихтилоф, мураккаб буда, диккати бисёре аз психологони дунёро ба худ чалб намудааст. Дар мисоли (М. Дойч., В.А. Сисенко., А. Б. Добрович., К. Томас ва Р. Х. Киллмен ва дигарон. Онхо сабабхои ба вучуд омадани низоъ ва роху усулхои бартараф намудани низоъхоро муайян намуда, нишон додаанд.
Таснифоти низоъхо барои он лозим аст, ки сабабхои асосии онхо фахмида шавад. Х,ар як навъи низоъ сабабхои хоси худро дорад, ва бинобар хамин, усули муаяни халлу фасл ва пешгирии худро талаб мекунад.
Дар низоъ хамеша якчанд чониб ширкат меварзанд (мухим нест, ки инхо чузъхои рухияи инсони алохида ё ашхоси гуногун, ё гурухи одамонанд).
Бинобар ин таснифоти бунёди низоъ махз аз руи хусусиятхои чонибхои дар он ширкаткунанда анчом дода мешавад.
Тибки назария талаботро гурухбанди намуда, панч зина ба хам алокамандии онхоро чудо кардан мумкин аст:
1. Талаботи физиологй;
2. Талабот ба амният ва хифз;
3. Талаботи ичтимой;
4. Талабот ва эхтиром;
5. Талаботи худифодакунй.
Яке хосияти мухими низоъ тезу тундии он, яъне тезии ихтилоф ва роххои халу фасли онхост. Низоми тезутундтарини бо нобуткунии як ё якчанд тараф ба поён мерасад. Баъзан ба рафъи низоъ муддати тулонии он таъсир мерасонад. Низоъ дар наклиёти чамъияти метавонад даххо сония давом кунад, лекин чанги садсолаи миёни Англия ва Фаронса 116 сол давом кардааст. Баъдан боз 150 соли дигар ин низои буми бо роххои гайри харби хотима ёфт. Бо вучуди ин, хардуи ин навъи низоъхо мархилахои якхелаи инкишофро таъин кардаанд.
Дар сурати конеъ намудани хар як кадом яке аз ин талабот низоъ ба миён омада метавонад. Агар баъзе гуруххои ин талаботро мутахид карда, онхоро дар шакли талаботи моддии, ичтимой ва маънавй тасаввур кунем, пас таснифоти низоъхо дамчунон хохад буд.
Агар мо мачмуи сабабхо ва омилхои низоъро баррасй намоем, мебинем, ки дар маркази онхо сабаби мухимтарин ва хатто бунёдй карор дорад, ки онро метавон мухтасаран "манфиат" номид. Он возех аст, хатто дар мавриде, ки тарафхо онро устокорона рупуш мекунанд.
Зиндагии ичтимоии инсон ниёзхои зиёд дорад ва таъмин нагардидани хаётитарини онхо (аз кабили ниёзхои амниятй, физиологй, ичтимой, маком ва эътибори сиёсй, ояндаи устувор ва дилхох ва гайра омилхои асосии зухур ва ташаккули низоъанд.
Барои халлу фасли босамари низоъхо ва пешгирии онхо тахкику тавзехи сабабхои низоъ накши калон мебозад. Гурухи зерини сабабхои низоъ вучуд дорад:
1. Сабабхои объективй;
2. Сабабхои субъективй;
3. Сабабхои ташкилию идорй;
4. Сабабхои ичтимоию технологй;
5. Сабабхои ичтимоию рухй;
6. Сабабхои шахсиятй.
Сабабхои объективй - чун коида, боиси эчоди вазъияти пеш аз низоъ мегарданд. Онхо баъзан вокеи ва баъзан мавхум буда, дар холати дуюм танхо бахонае мебошад, ки махсули фикру хаёли инсон аст.
Сабаби субъективй - ба низоъ табдил ёфтани вазъияти пеш аз низоъ фаъол мегардад. ^ариб дар хама гуна вазъияти пеш аз низой инсонро имкони интихоби рохи низоънок ё яке аз роххои гайри низой дастраси дорад.
Сабабх,ои ташкилию идорй - гурухи дигари сабабхои низоъ сабабхои дигари хусусияти ташкилию идоракунй мебошад. Сабабхои ташкилию идорй бо таъсису фаъолияти ташкилот, коллективхо, гуруххо алокаманд мебошад.
Сабабхои ичтимоию технологй - гурухи чорум, ин сабабхои ичтимоию технологй мебошад. Яке аз чунин сабабхо аз даст додани маълумот ё ахбор хангоми муоширати байни шахс ва гуруххо шуда метавонад. Инсон чун коида, маълумотро бидуни таъгирдихй зимни муошират накл мекунад.
Сабабхои ичтимой рухй - яке аз сабабхои маъмули ичтимой - рухии низоъхои байнишахсй ин аст, ки одамон намефахманд, ки хангоми мухокимаи масъала, хусусан масъалаи мураккаб, ихтилофи назар бисёри вакт на ба сабаби тафовути акидахо нисбати хамон масъала, балки бинобар ба тарзи дигар хал кардани он сар мезанад. Х,ар кас ба назари (фикри) худ хак аст ва аз хамин лихоз, дар акидаи устувор меноманд. Х,ар кас ба хак будани худ бовар дорад ва намефахмад, ки у як кисми хакикати умумист.
Сабаби шахсиятй- сабаби шахсиятии низоъ, пеш аз хама бо хусусиятхои инфиродии рухии иштирокчиёни он иртибот дорад. Онхо дар натичаи равандхое ба миён меоянд, ки дар рухияи инсон, дар вакти муошираташ бо дигарон ва мухит чараён мегирад.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Роху усулхои байнишахсии халли низоъ- соли 1972 аз тарафи олими амрикой К. Томас ва Р. Х. Киллмен пешниход гардида буд. Онхо панч усули халли низоиро аз хам чудо намуданд, ки дар шакли панчара дар асоси ду тагйирёбанда: ба манфиати худ ва ба манфиати дигарон тартиб ёфтааст.
1. Усули халли холати низой бо воситаи мачбуркунй- ин маънои хохиши аз байн бурдани низоъро дорад, вале дар ин холат манфиатхои тарафи дигар сарфи назар карда мешавад. Ин усули "бурду - бохт" аст, яъне яке аз тарафхо хатман бурд мекунад.
2. Усули хамкорй - бо сатхи баланди хохиши шахсй ва кушиши бартараф намудани низоъ бо рохи чамъ намудани кувваи тарафхо фарк мекунад. Х,ангоми истифодаи ин усул харду тараф хам бурд мекунад.
3. Усули созиш- хангоми халли масъалахои низой манфиатхои тарафхои гуногун бояд ба назар гирифта шавад. Тавассути ин усул хар ду тараф дар гуфтушуниди ошкоро аз баъзе масъалахои бахсталаб даст мекашанд. Дар ин маврид харду тараф хам бурд намекунанд, вале норозигй ва зиддият аз байн бардошта мешавад.
4. Усули гузашт кардан - дар он тарафи дигар бурд мекунад, ин усули гузашт кардан ё дохилшавй ба мавкеи тарафи мукобил мебошад.истифодабарандагони ин усул аз тарафи атрофиён бахои мусбат мегиранд, вале аз нуктаи назари тарафи дигар ин ашхос одамони сустирода хисобида мешаванд, зеро зери таъсири дигарон фикри худро зуд тагйир медиханд.
5. Усули дурй чустан аз низоъ - ин усул аз сабаби набудани устувории шахсй ва хохиши бо дигарон хамкорй накардан пайдо мешавад. Дар баъзе холатхо дур шудан аз низоъ боиси паст шудани шидатнокии он мегардад. Х,ангоми истифодаи ин усул халли низоъхо харду тараф хам ягон манфиат намебинад.
Аз руи усулхои чудо намудаи К. Томас ва Р. Х. Киллмен дар байни 25 нафар омузгорони Донишгохи давлати Бохтар ба номи Н. Хусрав дар факултети педагогика ва варзиш тахкикот бурдам. Ниг. (накшаи 1). Натичаи тахкикот нишон дод, ки аз байни усулхои панчгонаи пешниходнамудаи К. Томас ва Р. Х. Киллмен, усули хамкорй нисбат ба дигар усулхо бартарй дошта 48 %-и овозхоро сохиб гашт. Усули созиш 24%., усули гузашт кардан 12%., усули дурй чустан аз низоъ 12%., Усули халли холати низой бо воситаи мачбуркунй 4%.
Ба ^ андешаи шумо кадоме аз ин усулхо барои бартараф намудани низоъ бартарй дорад
№ Усулхои бартараф намудани низоъ Бахои холис Гузарон идани балхо
1 Усули халли холати низой бо воситаи мачбуркунй- ин маънои хохиши аз байн бурдани низоъро дорад, вале дар ин холат манфиатхои тарафи дигар сарфи назар карда мешавад. Ин усули "бурду - бохт" аст, яъне яке аз тарафхо хатман бурд мекунад. 1 1
2 Усули хамкорй - бо сатхи баланди хохиши шахсй ва кушиши бартараф намудани низоъ бо рохи чамъ намудани кувваи тарафхо фарк мекунад. Х,ангоми истифодаи ин усул харду тараф хам бурд мекунад. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 111 12
3 Усули созиш- хангоми халли масъалахои низой манфиатхои тарафхои гуногун бояд ба назар гирифта шавад. Тавассути ин усул хар ду тараф дар гуфтушуниди ошкоро аз баъзе масъалахои бахсталаб даст мекашанд. Дар ин маврид харду тараф хам бурд намекунанд, вале норозигй ва зиддият аз байн бардошта мешавад. 111111 6
4 Усули гузашт кардан - дар он тарафи дигар бурд мекунад, ин усули гузашт кардан ё дохилшавй ба мавкеи тарафи мукобил мебошад. истифодабарандагони ин усул аз тарафи атрофиён бахои мусбат мегиранд, вале аз нуктаи назари тарафи дигар ин ашхос одамони сустирода хисобида мешаванд, зеро зери таъсири дигарон фикри худро зуд таFЙир медиханд. 111 3
5 Усули дури чустан аз низоъ - ин усул аз сабаби набудани устувории шахсй ва хохиши бо дигарон хамкорй накардан пайдо мешавад. Дар баъзе холатхо дур шудан аз низоъ боиси паст шудани шидатнокии он мегардад. Х,ангоми истифодаи ин усул халли низоъхо харду тараф хам ягон манфиат намебинад. 111 3
(накшаи 1)
Низоъ падидаи табий буда, хоси чомеъаи инсонист. Он шакли возех ва асосан шадиди бархурд ва мубориза аст.
Низоъ дорои таркиб ва сохтори нихоят мураккаб мебошад ва аз ин ру навъбандй ва типологияхои нихоят зиёд асоснок ва пешниходшудаанд (табиию экологй, таърихй, ичтимой, миллию кавмй, фархангй, минтакавй) ва гайрахо мешаванд.
Х,амин тавр низоъ раванди табиист, ки дар он ду чониб барои таъмини манфиатхо ва ниёзхои хаётй ва аслии худ дар бархурди давомдор карор доранд. Ин бархурд огохона ва хадафмандона аст.
АДАБИЁТ
1. Психологияи ичтимой: ^одиров С., Давлатов М. «Сино»-2004 Душанбе.
2. Психология. Зери тахрири Давлатов М- Душанбе: "Собириён", 2010.
3. Дастури психологияи амалй муратибон: Алиев С.Н, Давлатов М., Юнусова Н.М., Содикова Л.Н. "Собириён" Душанбе -2004
4. Психология. Дар зери ташрири В.А. Крутецкий, Душанбе 1977.
