CC BY
4SABÍNNÍN QURAMÍNDAGI MAY KISLOTALARÍNÍN
ÁHIMIYETI
Saparbaeva Janat Qayrat qizi
Berdaq atindagi Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti Aziq-awqat texnologiyasi 3-kurs studenti https://doi.org/10.5281/zenodo.14190378
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10-Noyabr 2024 yil Ma'qullandi: 15-Noyabr 2024 yil Nashr qilindi: 19-Noyabr 2024 yil
KEYWORDS
Sabin, karbonat kislotasi, natriy duzlari, kaliy, tiykarlar, magniy ionlari, Letsitinlar
(xolinfosfoglitseridler), quramali lipidler, glitserin hám karbonat kislotalari,
sfingomiyelin sfingolipidlerdin hám cerebrozidtin qásiyetleri.
Usi maqalamda sabinnin joqari molekulyar karbonat kislotalarinin natriy hám kaliy duzlarinan ibarat bolip, ol maylardi tiykarlar menen qaynatiw arqali alinatuginligi aytiladi. Sabin - bul kiyim hám basqa zatlardi kirden tazalaw ushin qollanilatugin zat. Sabinlardin juwiw qásiyetleri ortasha minerallastirilgan taza suwda jaqsi sáwlelenedi. Al kir (joqari minerallastirilgan) suwda olardin juwiw qásiyetleri júdá tómen, hátteki kirdi ketire almawi múmkin. Sebebi suwdagi kalsiy hám magniy ionlari sabindagi natriy hám kaliy ionlarin qisip, suwda jaqsi erimeytugin may kislotalardin kalsiy hám magniy duzlarin payda etedi.
Sabin joqari molekulyar karbonat kislotalariniñ natriy hám kaliy duzlarinan ibarat bolip, ol maylardi tiykarlar menen qaynatiw arqali alinadi. Sabin - bul kiyim hám basqa zatlardi kirden tazalaw ushin qollanilatugin zat. Sabinlardiñ juwiw qásiyetleri ortasha minerallastirilgan taza suwda jaqsi sáwlelenedi. Al kir (joqari minerallastirilgan) suwda olardin juwiw qásiyetleri júdá tómen, hátteki kirdi ketire almawi múmkin. Sebebi suwdagi kalsiy hám magniy ionlari sabindagi natriy hám kaliy ionlarin qisip, suwda jaqsi erimeytugin mayli kislotalardiñ kalsiy hám magniy duzlarin payda etedi. Nátiyjede, sabinniñ juwiw qásiyetlerin páseytiretugin shógindi tas payda boladi. Sol sebepli soñgi jillarda sanaatda sabin ornina kúshli juwiw qurallari - sintetikaliq juwiw qurallari islep shigarilip atir. Kir juwiw qurallarinda karboksil topari qaldiginiñ ornina sabinga sulfat topari qosiladi, suwda kalsiy hám magniy ionlari menen sulfat toparlarin óz ishine algan kir juwiw qurallarinda payda bolgan duzlar bolsa suwda jaqsi eriydi. Usiniñ sebebinen, juwiw qurallari qatti suwda da óziniñ joqari juwiw qábiletin jogaltpaydi.
Letsitinlar (xolinfosfoglitseridler), quramali lipidler topari. Olar tiri kletkalardiñ biologiyaliq membranalariniñ bir bólegi bolip tabiladi. Lesitinlar nerv toqimalarinda keñirek tarqalgan. Letsitinnen tayarlangan dári-dármanlar medicinada nevrozlar, anemiya hám basqa kesellikler sebepli hálsiregen kesellerge kúsh beriw ushin qollaniladi. Qatti formadagi ósimlik maylari ósimliklerdiñ ósiwi hám rawajlaniwi ushin zárúr bolgan qosimsha aziqliq elementler kompleksi bolip tabiladi. Bunnan tisqari, olar organizmdi hár qiyli ortaliqlardiñ ziyanli tásirinen qorgaydi (misali, ósimliktiñ ádetten tisqari tómen hám joqari temperaturaga
shidamliligin asiradi ). Geksozlar, tiykargi halda glyukoza hám fruktoza, may kislotalariniñ tiykargi deregi bolip esaplanadi. May kislotalariniñ kópshiligi ósimliklerde sintez etiledi. Ósimliklerdegi may molekulalari payda boliwiniñ natiyjeliligine klimat sharayatlari, yagniy jaqtiliq, issiliq hám igalliq úlken tásir kórsetedi. Uliwma alganda, arqa ósimlikleri qubla ósimliklerine qaraganda kóbirek may hám toyingan may kislotalarga iye boladi. Bul faktor ósimlikler arqa aymaqlarda suwiqtan qorganiw ushin iykemlesip atirganinan derek beredi. Tiykarinan, ósimliktegi tuqimniñ qáliplesiwinde izgarliq, jaqtiliq hám issiliq ósimliktegi maydiñ sapasi hám mugdarina tásir etedi.
Qatti ósimlik maylari da joqari may kislotalarina iye bolgan glitserinniñ quramali efirlerinen ibarat. Tábiyiy maylarda 200 den artiq túrli may kislotalari aniqlangan. Kópshilik ósimlik maylarinda 4-7 almaspaytin may kislotalari bar. Qatti maylardiñ shama menen 75 procenti úsh may kislotalarinan ibarat : palmitin, olein hám stearin kislotalarinan ibarat. Triglitseritler quramina kiretugin may kislotalar toyingan hám toyinbagan boliwi múmkin. Eger uglevodorod shinjirinda ekilemshi baylanislar bolsa, bunday may kislotalar toyinbagan (1 ekilemshi baylanis ) yamasa toyinbagan (2-6 ekilemshi baylanis ) may kislotalar dep ataladi. Ekilemshi baylanisqa iye bolmagan may kislotalari toyingan may kislotalari dep ataladi. Toyinbagan may kislotalarin klassifikaciyalawda shinjirdagi uglerod atomlari izbe-izligi grek háripleri menen belgilenedi. Lipidlarge haywan hám ósimlik maylari retinde insan áyyemgi zamanlardan berli dus kelip atir. Áyyemgi Egipette (IV-III b.e.sh) siyir sútinen semirip ketken. Ossuriyada eramizga shekemgi XIV-XIX ásirlerde may aliw ushin quritilgan gúrishti issi suw menen juwgan. Kóplegen mámleketler xaliqlari ásirler dawaminda maydan tek gana aziq-awqat ushin, geyde jaqtiliq deregi (shamlarda ), soniñ menen birge dári-dárman hám kosmetik qural retinde de paydalangan. Orta jer teñizi mámleketleri xalqi zeytun terekin yog'ning tiykargi dáregi retinde isletgen, Arqa Evropa mámleketleri bolsa jipek hám sutten paydalangan. Maylardi texnikaliq qayta islew XVIII ásirde, tiykarlanip sabin islep shigariwdi keñeytiw zárúriyati sebepli baslangan. Soñgi júz jil ishinde maylar kir juwiw qurallarinda, aziq-awqat emulgatorlarinda, sport materiallarinda, boyawlarda hám tagi basqalarda keñ qollanilip kelmekte. Misali, túrli reñler, ásirese tez qurip ketetugin reñler tayarlawda maylardan keñ paydalaniw súwretshilik tariyxinda úlken áhmiyetke iye bolgan, sebebi ol keleshek áwladlar ushin dúnyaga ataqli súwretshilerdiñ teñsiz dóretpelerin saqlap qaliw imkaniyatin bergen.
Ataqli fransuz ximigi A.Lavoisier (1743-1794) birinshi bolip maylardiñ elementar analizin ótkerdi hám olarga tiykarlanip uglerod, vodorod hám kislorodtan ibarat ekenligin tastiyiqladi. Maylar ximiyasi boyinsha birinshi tájiriybelerdi shved ximigi Karl Vilgelm Sheele (1742-1786 ) ótkerdi, ol glitserindi ashti hám oniñ haywanlar hám ósimlik maylariniñ zárúrli komponenti ekenligin tastiyiqladi. 1811 jilda francuz ximigi Mishel Ejen Shevriol (1786 -1889 ) shoshqa mayi sabinin kislotalar menen ishlew berip, mayli kislotalar, stearin, palmitin, olein hám maylardagi basqa kislotalardi ajiratip shigardi, 1812 jilda bolsa adamniñ ót qaltasindagi taslariniñ quraminan xolesterindi ajiratip shigardi. Ol maylardi ekige: kislotalar tásirinde gidrolizlenetugin hám gidrolizlenbeytugin maylarga bólip, gidrolizleniwshiler arasinda glitserin hám karbonat kislotalarinan payda bolgan maylar bar ekenin kórsetdi.
M.Shevrel may kislotalarin organikaliq eritkishlerde eritiliwine qaray ajiratiwdiñ jaña usilin usinis etti. Bul islerdiñ nátiyjelerin ol 1823 jilda shiqqan
"Mayli elementlerdiñ ximiyaliq izertlewleri" atli kitabinda suwretlegen. Bertlo Pyer Ejen Marselin (1827-1907) ataqli frantsuz alim M.Shevreldiñ izertlewin 1854 jilda usinis etip,
birinshi bolip glitserin ham may quramina kiretugin kislotalardan may molekulasin sintez etken. Ol xolesterinnin spirtler klasina kiriwin tastiyiqlagan. Sol waqitta nemis shipakeri Yu.Fogel xolesterinnin insan arteriyalarinin ateromatozli plaklarinda toplaniwin aniqladi. Bunnan kop otpey (1859 jil ) frantsuz ximigi Adolf Sharl Ver (1817-1884) neft quramindagi karbon kislotalarinin gumis duzlarin 1, 2, 3-tribrompropan menen qizdiriw arqali neft molekulalarin sintez etken. Shama menen sol dawirde tabiyiy dereklerden birinshi fosfolipidlar ham glikolipidlar ajiratip alingan. Barinen burin M.Gobli (1847), keyininen Ernst Feliks Xoppe Seyler (1877) tawiq mayeginin sari boleginen ham insan miyinan letsitin dep atalgan lipidti ajiratip aldi (grekshe "lekitos" - mayek sarisi ). 1884-jilda ingliz shipakeri J. Tudikum " Miydin ximiyaliq qurami boyinsha qollanba" kitabinda fosfolipidlerdin universal biologiyaliq ahmiyeti kontsepsiyasin ilgeri sùredi. Ol sonday dedi: " Fosfatidler har qanday bioplazmadagi ximiyaliq ruxtin tiykari bolip tabiladi, haywanlar yamasa osimlikler bioplasmasi bolsin, ham olar juda turme-tur ayriqshaliqlarga iye bolganligi sebepli, olar har turli waziypalardi orinlawi mumkin. Olardin fizikaliq qasiyetleri arasinda kolloidlardi payda etiw qabileti en kop uyreniledi. Bul ozgesheliksiz miy jasay almaydi ham oz funksiyalarin atqara almaydi, sebebi har qanday bioplazma onin kolloid jagdayina baylanisli. J menen. Tudikum miydagi azot ham fosfor quramindagi lipid fraksiyasini ajiratip alip, oni kefalin dep atadi ham etanolamin kefalinnin gidrolizidan payda boliwin aniqladi. Ol birinshi bolip sfingomiyelin sfingolipidlerdin ham cerebrozidtin qasiyetlerin toliq uyrendi.
Juwmaq: Sabin - bul kiyim ham basqa zatlardi kirden tazalaw ushin qollanilatugin zat, ol maylardi tiykarlar menen qaynatiw arqali alinadi. Tabiyiy maylarda 200 den artiq turli may kislotalari aniqlangan. Kopshilik osimlik maylarinda 4-7 almaspaytin may kislotalari bar. Qatti maylardin shama menen 75 procenti ush may kislotalarinan ibarat : palmitin, olein ham stearin kislotalarinan ibarat.
References:
1. Kurbanbaeva.G.S,« Aziq-awqat texnologiyasi tiykarlari »Sabaqliq NUKUS- "ILIM-NUR " -2023,414 b 2. https://cyberleninka.ru/article/n/tehnologiya-polucheniya-myla-hozyaystvennogo-iz-zhirosoderzhaschih-promstokov-myasokombinata saytinan alindi.
3.Kurbanbayeva, G. . (2023). INNOVATIVE WAYS OF INCREASING GRAIN PRODUCTIVITY IN THE AGRICULTURE. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332
4.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). GRAIN AND GRAIN STRUCTURE. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
5. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA BIOSTIMULYATORLARNI BOSHOQLI DON EKINLARGA QO'LLASH VA HOSILDORLIGINI OSHIRISH. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151. https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
6. Kurbanbayeva Gulshad Sarsenbaevna, & Kosbergenova Bibinaz Muratbaevna. (2022). NUTRITIONAL QUALITY OF HIGH-YIELDING CEREALS IN KARAKALPAKSTAN. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(5), 1182-1185. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/ZD2VY
7. Kurbanbaeva Gulshad Sarsenbaevna, & Masharipova Bahor Ixtiyor qizi. (2023). ADDITIVES ADDED TO BAKERY PRODUCTS. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 162-166. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/113
8. Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2023). GRAIN RAW MATERIALS AND THEIR CLASSIFICATION. Intent Research Scientific Journal, 2(5), 61-64. Retrieved from https://intentresearch.org/index.php/irsj/article/view/97
