CC BY
1CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES
GOZALARDÍN TURLERI HAM OLARDÍN ORGANIZM USHÍN PAYDALÍQ QASIYETLERI.
Jumamuratova Juldiz Abatbay qizi
Berdaq atindagi QMU Ximiya texnologiya fakulteti aziq-awqat texnologiyasi qanigeligi 3-kurs studenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14193451
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 9 th November 2024 Accepted:12th November 2024 Published:20th November 2024
KEYWORDS kaloriya, may, goza, aeratsiya, minerallar, vitamin, goza qabigi, raxit, stomatitjer jangaq, funduk,keshyu, grek gozasi, badam.
Maqalada goza tereginin ken tarqalganligi, xaliq turmisindagi áhmiyeti, gozaniñ magizi hatteki qabiginin, japiraginin paydali qásiyetleri, olardin respublikamizdin aymaqlarinda tarqalgan sortlari, túrleri haqqinda sóz etilgen.
Jabayi tábiyatda gozalar Kavkaz arti, ásirese batís bóleginde, sornñ menen birge, Tolish tawlarinda ósedi. Goza arqa Qitay, Arqa Indiya, Tyan-Shan, Iran, Kishi Aziya,Ukraina, qubla Rossiya hám Gretsiyada da keñ tarqalgan.1976-jildagi magliwmatlarga kóre, goza togaylariniñ eñ úlken maydanlari (25 miñ gektardan artiq) Qirgizstan qublasinda Fergana hám Chatqal dizbeleriniñ qaptal bawirlarinda, teñiz júzesinen 1100-2000 m biyiklikte saqlanip qalgan.Qirgizstanniñ Jalalabad wálayatinda áyyemgi goza togaylari bar(Arslanbob, Qizil -Unkur, Kók-Jang'aq aymaqlari). Turkmenistanniñ qubla-batisindagi tawlarinda da (Ayder, Porder, Xózli, Qorayalchi jiralari) áyyemgi gozazarlar saqlangan. Goza tereñ, shirindige bay, ortasha izgar, jaqsi aeratsiyaga iye topraqlarda ósedi. Tereñligi 4 m ge shekem hám qaptal tárepden 20 m ge shekem sozilgan bekkem túbiri úlken maydanli topiraqti iyeleydi. Bul bolsa málim qurgaqqa shidamliliginan derek beredi.
Goza - issiliqti suyiwshi ósimlik, biraq qista geyde 27-28°C ga shekem tómenleytugin maydanlarda ósedi. Goza jaqtiliqti suyiwshi, sayaga shidamli túrleri arasindagi araliq bir qansha bolip, jaqtiliq jetkilikli bolganda mol ónim beredi. Ízgar jetkilikli bolgan topraqlardagina jaqsi ósedi. Miywesi sortina, hawa rayi sharayatina hám ósetugin jerine qaray, 10 sentyabrden 10 oktyabrge shekem pisedi. Goza teregi 8-10, sabilgani bolsa 4-6 jildan baslap ónimge kiredi. Ayirim tezpiser sortlari eki-úsh jildanaq miywe bere baslaydi. Bir túp gozadan qolay sharayatta 100-150 kilogramm, hátte 300-500 kilogrammga shekem ónim aliw múmkin. Goza quramindagi may kislotalari hám minerallar júrek bulshiq etleri hám qan-tamir diywallarin kúsheytedi. Xolesterin mugdari asiwiniñ aldin aladi. Soniñ menen birge, bárháma birdey salmaqda turiwdi qálewshiler ushin dietologlar dietaga keshyu jañgagin qosiwdi usinis etedi.
Mamleketimizdiñ derlik barliq aymaqlarinda sortina qaray, gozaniñ 4 sorti jetistiriledi. Gozaniñ magizi - bahasiz aziqliq esaplanadi hám quraminda 55 procentke jaqin jeñil as siñiriw maylari hám ózinde kóplegen paydali toyinbagan may kislotalari, 15 procent átirapinda
beloklar hám 8 procent uglevodlar boladi. Gozaniñ kletchatkasi (biriktiruwshi toqima ) organizmde siñiwi qiyin boladi, lekin salamat ishek iskerligine paydali tásir kórsetedi. Soniñ menen birge, gozani as qazan- ishek keselliklerinde organizmge ziyan keltiriwin esten shigarmawimiz kerek. Gozalar joqari kaloriyali boladi : 100 gramm goza magizinda 600 kaloriyadan artiq quwatliq beredi. Sol sebepli goza semiriwshilikke biyim adamlarga paydali esaplanbaydi. Goza magizi insan ushin kerekli bolgan minerallarga (kaliy, magniy, fosfor, kalsiy, temir) bay bolip tabiladi. Pispegen, shiyki goza quraminda askorbin kislota (vit. C) kóp bolip, goza pisken waqitta ondagi askorbin kislotalar mugdari da azayip baradi. Soniñ menen birge, gozada az mugdarda vitamin Bi de boladi. Goza magizi tábiyiy jagdayda paydalaniladi hám qandalat ónimlerin (pirojniy, tort, konfet) tayarlawda qollaniladi. Usiniñ menen birge, goza magizinan jeñil siñetugin, ashiq sari reñdegi goza mayi alinadi hám onnan insan awqatliq ratsioninda hám ateroskleroz ót qalta, bawir keselliklerin emlewde paydalaniladi. Goza magizinan goza sutin tayarlaw múmkin, jáne oni shipaker usinisina qaray hálsizlenip qalganlar hám awir dárejedegi nawqaslarga beriledi. Goza sutin tayarlaw qiyin emes. Oniñ ushin 100 gramm goza alinip, kelide túyiledi hám 200 gramm sút penen qaynatip, elekten ótkeriledi, 10 gramm qumsheker qosiladi. Egerde goza magizi kógergen (pilis basqan) hám ashshi dámli yamasa basqa bir jagimsiz dámge iye bolsa, oni paydalaniwga bolmaydi, sebebi oni paydalansaq asqazan -ishek iskerligin buziwi múmkin.
Áyyemgi waqitlardan baslap gozaniñ japiraqlarinan jarani emlewde paydalanilgan. Japiraqlari hám qabiginiñ qaynatpalari táwipshilikte asqazan hám ginekologik kesellikler, búyrek hám sidik joli kesellikleri, stomatit hám tamaq awriwinda qollaniladi, soniñ menen birge, metabolizmdi jaqsilaytugin hám vitamin jetispewshiligi sharshaw hám ateroskleroz kesellikleri ushin usinis etilgen. Japiraqlari ashshi hám xosh iyisli elementlerdi óz ishine aladi, olardiñ qaynatqandagi puwi ayirim adamlardiñ bas awriwin emlewde paydalanilgan. Olardan Kavkaz arti dáryalarindagi baliqlardi (alabalik) aydinga shigariw ushin paydalanilgan. Soniñ menen birge, japiraginan tayarlangan demleme balalardagi raxit hám diabet keselliklerin emlewde, ishek qurt aydawshi qural retinde, tamaq awiriw hám gingivit (jiyek silekey qabatiniñ isiwi) keselliginde, awiz hám tamaqti shayiw ushin qollaniladi. Pispegen miywesi ishek qurtga qarsi qollaniladi. Sonday aq, onnan tayarlangan murabba qalqantárizli bez keselligin emlewde paydali esaplanadi. Sebebi, oniñ quraminda kóp mugdarda yod elementi bar.
Respublikamizda keñ tarqalgan hám jetistiriletugin gozalardiñ túrlerine jerjangaq, funduk, grekgozasi, badam esaplanadi.
Grek gozas i (qaraqalpaq tilinde ápiwayi «goza») qatti agash tárizli qabiq penen qaplangan bolip, ishinde magizi jaylasqan. Juqa qabiqli gozalar qabiginan ajiratilganda magiziniñ shigiwi gozaniñ massasina salistirganda 53—61% in, al qaliñ qabiqli goza qabigi ajiratilganda 42—43% in quraydi. Magizniñ quraminda 50% ke jaqin may, 10% ten kóbirek uglevodlar, 8—21% belok, 2% mineral zatlar bar.
Pisip jetilmegen jasil grek gozasinin quraminda 3000 mg % ke shekem C vitamini boliwi mumkin, sonin ushin olar murabba tayarlawda qollaniladi. Gozanin magizi pirojnoe ham tortlardi, shigis shiyrinliklerin tayarlawda ken qollaniladi. Ol kobinese, iri boleksheler turinde qollaniladi. Sapasina qarap, jangaqtin magizi joqari ham I sortlarga bolinedi. Magizinin igalligi 7% ten artiq bolmawi kerek.
Keshyu jangagi. Hindstannan keltirilgen goza bolip, quraminda ortasha 50% may, 20% beloklar ham 5% qant boladi. Ol konditer sanaatinda badam ornina qollaniladi.
Keshyu jangagnin tereginin korinisi.
Jerjangaq (piste). Sobiqlar tuwisina tiyisli bolgan bir jilliq osimliktin miywesi bolip tabiladi. Jerjangaqtin sobigi 1 den 7 ge shekem, kobinese 2 tuqimnan ibarat boladi. Miywesi topiraqtin astinda rawajlanadi ham pisetuginligi sebepli, oni jerjangaq dep ataydi. Sobigi sozinshaq, derlik cilindr tarizli boladi. Sobiqlarinin beti kobinese ormekshi tarizli tor menen qaplangan (araxis sozi grekshede «ormekshi» degeni). Danesi tiykarinan sari renli. Miywesinin qabigi juqa ham adette danelerdin uliwma massasinin 25-35% in quraydi. Magizi shenber yaki oval tarizli-sozinshaq, ayrim hallarda biraz jalpaygan boladi. Magizi uzinligi 0,8—2,2 sm, eni 0,7-1,3 sm, qabiginin reni aqshil-qizgish, sari-qizgish, qizgish-qonir, qizil, toygin fiolet boladi.
Funduk — iri olshemdegi madeniylestirilgen togay gozasi bolip, togay gozasina qaraganda magizi irilew ham dami mazaliraq bolip tabiladi. Funduk magizinin quraminda 70% ke jaqin may, 10% uglevodlar ham 10% atirapinda beloklar bar. Magizinin igalligi 6% ten artiq bolmawi kerek. Funduk sapasina qarap joqari ham I sortlarga bolinedi. Funduk magizi praline ham marcipan konfet massalarin tayarlawda qollaniladi. Bular oz gezeginde har turli konfetlerdi tayarlawda, karamel ham vafli qosimtalari sipatinda paydalaniladi.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES A
www.in-academy.uz
Mádeniylestirilgen togay gozasi funduk.
Piste ashiq-san reñli, eki pálleli qatti qabiqli goza bolip, toliq pisip jetilgende, qabiqtiñ júyi boyinsha jariladi. Pistelerdiñ qaptal jagi fiolet-kógis magiziniñ dámi jagimli, mazaliraq boladi. Piste magiziniñ quraminda shama menen 45% may, 23% beloklar, 17% uglevodlar hám 30% ke jaqin mineral zatlar boladi. Magizi konditer ónimlerin tayarlawda, may aliwda hám awqatlaniwda qollaniladi.
Jerjañgaq (piste). Piste.
Badam jabayi, ashshi hám mádeniy túrde ósetugin mazali badamlarga bólinedi. Mazali badam konditer ónimleri (konfet, karamel qosimtalari, pirojnoe hám tortlar) tayarlawda qollanilatugin bahali shiyki zat esaplanadi. Badamniñ shiyrin hám ótkir magizli túrleri bar. Ashshi badam konditershilikte qollanilmaydi. Biraq, shiyrin magizda aralaspa sipatinda ashshi badam magizi ushirawi múmkin.
Shiyrin badamniñ magizi sapasina qarap joqari, I hám II sortlarga bólinedi. Joqari sortli shiyrin badam magiziniñ quraminda ashshi magizdiñ mugdari 1% ten, I sortta 2% ten hám II sortta 3% ten artiq bolmawi kerek. Barliq sortlardiñ igalligi 6% ten artpawi tiyis. Badam menen birqatarda erik dánesiniñ magizi konditer sanaatinda keñ qollaniladi. Sebebi, dánesiniñ magizinda may kemirek bolsa da, oniñ dámi badam magiziniñ dámine júdá jaqin boladi.
Juwmaq: Gozalar insan ushin kerekli bolgan minerallarga (kaliy, magniy, fosfor, kalsiy, temir) bay bolip tabiladi. Goza magizi tábiyiy jagdayda paydalaniladi hám qandalat ónimlerin (pirojniy, tort, konfet) tayarlawda qollaniladi. Usiniñ menen birge, goza magizinan jeñil siñetugin, ashiq sari reñdegi goza mayi alinadi hám onnan insan awqatliq ratsioninda hám ateroskleroz ót qalta, bawir keselliklerin emlewde qollaniladi.
Paydalanilgan adebiyatlar
1.Kurbanbaeva.G.S, Xojametova B.K.,Nurillaeva A.A., Adilxanova M.S Aziq awqat materiallari hâm shiykizatlar.Oqiw qollanba. Toshkent- "METODIST NASHRIYOTI" - 2023,168b.
2.Vasiev M.G. Xaydar - Zade L.N. Konditer onimlerinin texnologiyasi.- Buxara. muallif 2000369 bet.
3. Kurbanbayeva, G. . (2023). Innovative ways of increasing grain productivity in the agriculture. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332
4.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). Grain and grain structure.
American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
5. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). Qoraqalpogiston respublikasida biostimulyatorlarni boshoqli don ekinlarga qo'llash va hosildorligini oshirish. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.
https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06
6. Taujanova Sh.Sh , Kurbanbaeva .G.S. QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA YETISHTIRILADIGAN MAHALLIY TARIQ MAHSULOTLARI. EURASIAN JOURNAL
OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES. Volume 4 Issue 6, June 2024 ISSN 2181-287X
Page 45-48. https://doi.org/10.5281/zenodo.11524782.
