Научная статья на тему 'САҲНАЛАШТИРИШ ФАОЛИЯТИ ОРҚАЛИ МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ФАОЛ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

САҲНАЛАШТИРИШ ФАОЛИЯТИ ОРҚАЛИ МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ФАОЛ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
900
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
генафонд / ёш авлод / мактабгача таълим / луғат захираси / фаол нутқ / хотира / ҳикоя / эртак / саҳна. / gene pool / young generation / preschool education / vocabulary stock / active speech / memory / story / fairy tale / scene.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Турдалиева Манзура Валиевна

Ушбу мақолада саҳналаштириш фаолияти орқали мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг нутқи ва унга тасир доираси хақида ва амалда қўллашнинг мохияти натижасида болаларнинг фаол нутқи ривожланиши ҳақида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPING ACTIVE SPEECH FOR PRESCHOOL CHILDREN THROUGH DRAMA ACTIVITIES

This article focuses on the speech of children of school age and the scope of its impact on school through staging activities and the essence of its application in practice, the development of active speech in children.

Текст научной работы на тему «САҲНАЛАШТИРИШ ФАОЛИЯТИ ОРҚАЛИ МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ФАОЛ НУТҚИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

САХ^НАЛАШТИРИШ ФАОЛИЯТИ ОРЦАЛИ МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАРНИНГ ФАОЛ НУТЦИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ Турдалиева Манзура Валиевна

ФарДУ 2-курс магистири https://doi.org/10.5281/zenodo.6533217 Анотация. Ушбу мацолада сауналаштириш фаолияти орцали мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг нутци ва унга тасир доираси хацида ва амалда цуллашнинг мохияти натижасида болаларнинг фаол нутци ривожланиши уацида тухталибутилган.

Калит сузлар: генафонд, ёш авлод, мактабгача таълим, лугат захираси, фаол нутц, хотира, уикоя, эртак, сауна.

РАЗВИТИЕ АКТИВНОЙ РЕЧИ ДОШКОЛЬНИКОВ ЧЕРЕЗ ДРАМАТИЧЕСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Аннотация. Данная статья посвящена речи детей школьного возраста и масштабам ее воздействия на школу через постановку деятельности и сущности ее применения на практике, развитию активной речи у детей.

Ключевые слова: генофонд, подрастающее поколение, дошкольное образование, словарный запас, активная речь, память, рассказ, сказка.

DEVELOPING ACTIVE SPEECH FOR PRESCHOOL CHILDREN THROUGH DRAMA ACTIVITIES Abstract. This article focuses on the speech of children of school age and the scope of its impact on school through staging activities and the essence of its application in practice, the development of active speech in children.

Keywords: gene pool, young generation, preschool education, vocabulary stock, active speech, memory, story, fairy tale, scene.

Kiipiiw. MaM.aKaTga mh..hh reHo^oHgHH MycTaxKaM.am, em aB.ogHu eTyK Kagp.ap эrнS TapSuanam Macananapura goHMHH эtrнSop KaparnS KenHHMOKga. 2017 hh. 16 aBrycT KyHH SynuS yTraH HHFHnHmga Tat.HM th3hmhhh puBO^naHTHpumHHHr Kyn.aS HyHa.Hm.apH Se.ru.aS Sepu.gu. XycycaH, MaKTaörana Tat.uM th3hmhhh TapKuSuH ^HxaTgaH TySgaH uc.ox, KH.um, Ma3Kyp Myaccaca.apra So.a.apHu Ty.a KaMpaS o.um Syfiuna My^uM Ba3u$a.ap KyÖH.raH эgн.

npe3ugeHTHHHr ^opufi hh. 30 ceHTaSpgaru "MaKTaSrana Tat.uM th3hmh SomKapyBHHu TySgaH TaKOMunnamTupum Hopa-TagSup.apu TyFpucuga"rH ^apMOHu xaMga "Y3ÖeKHCT0H PecnyS.uKacu MaKTaSrana Tat.uM Ba3Hp.Hru $ao.uaTHHH TamKu. этнm TyFpucuga"rH Kapopura MyBO^HK 6y cox,aga aHru th3hm apara.gu.

"fflyHHHr ynyH x,aM Su3 MaKTaSrana Tat.uM th3hmhhh KaÖTa KypuS HHKum Maca.acuHu gaB.aT cuecara gapa^acura KyTapuS, Sy Sopaga Karra um.apHu Som.aguK. Arap my umHu x,ap TOMOH.aMa nyxTa yö.aS aMa.ra omupMacaK, SyTyH Tat.uM TrouMuga cu^aT y3rapumura эpнmнmнмнз, Tat.HMHHHr y3.yKcu3.urHHH TatMHH.amHMH3 khhhh Sy.agu", gea TatKugnagu fflaBKaT Mup3ueeB.

MaKTaSrana Tat.uM emugaru So.a.ap Ta^aKKypuHu ycTupum Ba y.apHHHr aK.uö puBO^naHumnapu ynyH Typ.u TaMoÖH..ap um.aS HHKU.raH o.aHH khtoShh Kypumra Sy.raH

KH3HKumHHH yHFOTum, yHra эxrнerкop.нк Su.aH MyHocaSaTga Sy.umHu TapSua.am. CaxHanamTupum $ao.uaTu opKa.u So.a.apHu $ao. HyTKKa ypraTumHHHr acocufi MaKcagu MaKTaSrana Tat.uM Myaccaca.apuga So.a.ap u^ogura paxSap.HK Ku.um ynyH aMa.uö Sh.hm Ba KyHHKMa.ap Sepum. Y3SeKucTOH PecnyS.HKacHHHHr «Tat.HM TyFpucHgarH ^oHyHu» Ba «MaKTaSrana Tat.uM кoнцeпцнacн» acocuga MTT ga u^ogufi MexHaT TapSuacuHu TyFpu öy.ra Kyöum, So.a.apHH Ky. MexHara ^aonuaTura paxSap.HK KU.umgaH uSopaTgup.

MaByHHHr epHTH^HmH. CaxHanamTupum ^aonuaTH opKanu öonanapHH $aon HyTKKa ypraTumHHHr acocufi Ba3H$acu MTTga öonanapHH $aon HyTKKa öaguufi acapnap Ba ynapHH caxHanamTupum op^ann th3hmhh HyTKKa

KH3HKHmnapHHH yfiFOTum, caxHanamTupum op^ann ^aonHyTKKa öynraH KyHHKMa Ba ManaKanapuHH maKmaHTupum; MaKTaörana emgaru öonanapga $aon, öaguufi HyTKKa HucöaTaH Myx,a66aTHH Tapöuanam Ba yHH эгaппmгa fiyHanTHpum;

BonanapHH HyTKHfi ^aonHtfira ypraTumHH эpтaкпapнн caxHanamTHpumra öynraH xoxumnapuHH yfiFOTum; эpтaкпapнн caxHanamTupum Kaöu H^ogufi ^aonHAT önnaH TaHumTupum; HyTK MagaHH^TH HyTKHfi KyHHKMaBa ManaKa KyHHKManapHHH Tapönanarn; öonanapHH $aon HyTKKa Tafiepnam ^apaeHHHH pe^anamrapum, Mamrynoraap TexHonoruacHHu Ty3um, эpтaк Ba xuKoanapHH yKHÖ öepum, KaxpaMOHnapHHHr HyTKgapuHH öonanapra o6pa3nu Ba TymyHapnu Khhhö ypraTHm;

BonanapHH caxHanamTHpumra ypraTHm ^apaeHuga oggufi öonanap ynyH TaHHm öynraH cy3napgaH ^ofiganaHumra ypraTHm xaMga öagufi gugnapuHH maKnnaHTHpumra, nyraT 3axupacHHH öofiHTumra epgaM öepum Ba cy3napHH Tyrpu Ba ypHHHH Hmnaramra ogaTnaHTHpumgup.

HyTKufi ^aonuaT HHCOHra öepunraH KOÖunHtfraap unuga hhcohhh xafiBOHgaH ^apKgaö TypaguraH acocufi xycycu^Tgup.

Ey KOÖunuaT HHCOHra Ha^aKar xaeTH gaBOMuga Kyn Kenumu Ba yHgaH ^ofiganaHumu MyMKHH, öanKH yHHHr Typnu KypuHHmnapugaH Typnu MaKcagnapga ^ofiganaHum xaM MyMKHH.

EonanapHH $aon HyTKKa Ba caxHanmrapmra ypraTHm, öonanapra Tyrpu HyTK Ty3um, cy3 3axupacHHH KynafiTupum caxHanamTHpumHHHr MaKTaörana TatnHM emugaru öonanap TapöuacugarH ypHH Ba yHHHr y3ura xoc TOMOHnapuHH TymyHum negaroraapgaH KynruHa öunHMnapra эгa öynumHH Tanaö этagн. negaror caHtarga 6y ^aonuaT KaHgafi xapaKTepra эгa, caHtaraop öaguufi oöpa3HH aparamu ynyH KaHgafi BOCHTanapgaH ^ofiganaHaamu, yHHHr u^ogufi

^aonuaTHHHHr SocKH^napu KaHgafi geraH caBo..apra ^aBoS Sepa o.umu KepaK. Bo.anap aTpo^-o.aM Su.aH Supra Saguuö o.aM Su.aH TaHuma Sopum ^apaeHuga y.apHu y3 ^aonuaTnapuga atHH yfiuHnapuga, nroraH pacM.apuga, .oh um.apuga, HyTK.apuga Ba x,oKa3onapga aKc эrrapagнпap.

Bo.anapHu $ao. HyTKKa caxHanamTupum ^aonuaTura aTpo^-o.aMgaH o.raH TaccypoT.apHHH, TacaBByp.apugarH TUMconnapHu Typnu-TyMaH эpraк KaxpaMoH.apuHHHr oSpa3.apuHH aHHK TacaBByp Ku.um epgaMuga y.apra xoc HyTKKHu aparnmra xapaKaT KH.agu.ap.

Bo.anap HyTKuga yHHHr h.k Saguuö ^ao.uaTuga SomnaHFHH SocKH^uga y3ura xoc xapaKTep xycycuaT.apH MaB^yg. Ey.apra aBBa. y3.amTHpH.raH Sh.hm Ba TymyHnanap, y.apHHHr oHrugaru Saguuö KaxpaMoHnapHHHr oSpa3.apuHH aparnm y3.amTHpraH cy3.apHHH HyTKga Ky..amga, o.guHga TypraH Ba3H^a.apHH aHru ycy..ap opKa.u enumHH, y3 xuc-TyHFy.apHHH Typ.u .eKcuK Sup.HK.ap BocuTanap epgaMuga u^oga эrнmпapнga $ao. Ba MycTaKH. umTupoK эrнmпapн x,aM MyxuM axaMuaTra эra.

Bo.anap HyTKuga o.aMHH TacaBByp эrнm So.anap THHr.aeTraH Ba y.ap KypaeTraH Saguuö oSpa3.apHHHr x,aM ypHH Sop. CaxHanamTupum ^aonuaTuga aBBa.o cy3HH TymyHum, Saguufi KypuHumnap Su.aH sofhhk эмac, Sa.KH So.a y3H KyHga.HK HyTKuga Ky..aeTraH, эmнraerraнcyзпapнннr MatHocuHH TymyHum opKa.u HaMoeH Sy.agu. MacanaH: эpraк Ba xuKoanap caxHaga oSpa3.ap opKa.u KypcaranraHga So.anap xoTupacuga H3 Kongupagunap. KefiuHHanuK caxHanamTupum ^aonuaTH HyTKHH puBo^naHTupum ynyH acocufi sockhh cu^arnga ax,aMuaT KacS этagн, nyHKH So.a SyHga TacaBByp.apugaru thmco.hh aparam ynyH y3.amTHpraH cy3.apHHH hhkh HyTK opKa.u Ky..amHH Somnafigu. CaxHa acap.apu Ba xuKoanapgaH So.a xoTupcauga Ko.aguraH H3 HHMaHugup u^oganamuHH TymyHaguraH So.a y3 xoxumu Ba KaTTanapHHHr TaKHH^ura Kypa Typ.u KaxpaMoHnapHHHr oSpa3HHu aparnmra xapaKaT Ku.ca, yHga So.aHHHr HyTKUH ^aonuaTH SaguHH-TacBupufi xapaKTep TycuHH o.raH Sy.agu. Eo.aga $HKp, MaKcag Sy.uS, y.apHH HaMoeH эrнmra xapaKaT Kunagu.

Шу тарика сахналаштириш жараённинг биринчи боскичи фикрнинг пайдо булиши бола нуткий фаолиятида хам хосил булади. Болада фикрнинг пайдо булиши билан одатда унинг мазмунини тушуниш янги сузларни узлатириш ва уларни куллаш усулларини уйлаб боради, буларнинг амалга ошиши учун одатда узок вакт керак булади, болада эса купинча бу боскичнинг хосил булиши кузатилмайди. Бола канчалик кичик булса, у

с с v> т т

шунчалик уйлаган нарсасини тез суз оркали тасвирлашга харакат килади. У хали уз сузларининг маъно-мазмунини унинг натижасини таъсир окибатларини олдиндан кура олмайди. Аввалдан уйлаб куриш ва суз тайёрлашни режалаштириш онгидаги тушунчаларни тасвирлаш жараёни билан биргаликда амалга оширилади. Шунинг учун хам болаларни сахналаштиришга ургатишда нуткий фаолият жараёнинг мазмунини узгартириш холлари тез-тез учраб туради. Бола машгулотлар давомида тарбиячи томонидан тасвирлаётган расмдаги тимсоллар, эртак кахрамонларига умуман тааллукли булган деталларни тулик эслаб кололмайди ва у узи кушимча деталларни киритиши мумкин. Болалар билан сахналаштириш фаолиятиний йулга куйиш оркали суз куллашнинг узига хос томонларини тушуниб, суз куллашни ургатиш учун педагогика тарихида бир катор педагогик ва психологик тадкикот ишлари олиб борилган.

Болаларда нуткий кобилиятни ривожланишида сахналаштириш фаолияти туркумига кирувчи машгулотларнинг урни бекиёс эканлигини эътироф этган холда бундай машгулотлар уларда суз саводхонлигини, нуткий компетентликни шакллантирилишига хам тамал тошини куйиши шубхасиздир.

Хулоса ва таклифлар. Юкоридагиларга асосланиб, куйидагиларни тавсия киламиз:

Болалар эртак, хикоя, ва турли сахна асарлари ва нуткни ривожлантириш машгулотлари давомида нафакат ообразларни тасвирлашни, янги тушунларни суз оркали англашни, маданий ва ахлокий нормаларни

узлаштиришни бошлайдилар. Уларда турли образларни яратишга булган кизикиш юкорида айтиб утганларимизга кушимча равишда уларда куйидагиларни ривожлантиради ва шакллантиради:

- нутк ва нуткий мулокотга булган эхтиёж ва санъат сохасига доир кобилиятлари аникланади ва шакллантирилади;

- эртак, хикоя ва умуман бадиий адабиётни англаш, уларни кайта хикоя килиб беришни урганади бадиий образларни салбий-ижобий категорияларга ажратади ва шу оркали уларда нутк ва этик маданият ривожланади;

- бола нутк техникасини эгаллашга тайёрланади;

- бола эртакларнинг сахнадаги намойишини куриш оркали нутк фаолиятини ички ва ташки хамда монологик ва диалогик нутк элементларини эгаллашни урганади;

- табиатни, атроф-оламни суз оркали тасаввур килишни, тушунишни кузатишни, уни асраб-авайлашни ардоклашни, унга нисбатан тугри муносабатда булишни урганади;

- сахнада рол ижро этиш жараёнида жамоа булиб мехнат килиш, ишни режалаштира олиш, уртокларини эшита олиш ва узаро фикр-мулохаза алмашиш, узгалар нуткини тушуниш малакалари шаклланади;

- халкимизнинг бой маданий-маънавий мероси хакида тушунча ва тасаввурга эга булади ва уларни уз нуткларида ифодалашга урганади.

Сахнада образ ифодалаш кобилияти инсоннинг табиий ва ижтимоий дунёни вокеликнинг объектив конунлари асосида уз максади ва эхтиёжларига мувофик узгартирадиган фаолиятидир. Ижод махсули бу инсон онгининг фаол махсулидир."Мактабгача таълим концепцияси"нинг асосий мазмунида болаларнинг индивидуал хусусиятлари ва истеъдодини ривожлантириш вазифаси белгилаб берилган. Хрзирги олиб борилаётган тадкикотлар ва амалий ишлар мактабгача ёшдаги болаларда фаол нутк тарбияси ва мулокотга кириша олиш ижодий фаолият курсата олишини исботлади. Албатта, болалар ижодкорлиги узига хос хусусиятларга эга

булиб, катталар ижодкорлиги мезонларига жавоб бера олмайди. Таълим жараёнида, эртаклар эшитиш, хар хил расмларни куриш туфайли бола нутки ривожланиб, уларни уз нуткида куллашдан олдин узи бевосита идрок этган предметлар доирасига кирмайдиган нарсаларни аста —секин тасаввур кила бошлайди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси. Тулдирилган иккинчи нашр.- Т.: "Ozbekiston" нашриёти, 2022. - 147 б.

2. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 29 декабрдаги олий мажлисга мурожаатномаси. -Т: "Узбекистон", 2018.- 80 б.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони: "Узбекистон Республикасида маъмурий ислохотлар концепциясини тасдиклаш тугрисида", 08.09.2017 й. / Халк сузи газетаси, 2017 й. 9 сентябрь.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони: "Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тугрисида", 29.11.2017 й. / Халк сузи газетаси, 2017 й. 30 ноябрь.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони: "Узбекистон Республикасининг 2019-2021 йилларга мулжалланган инновацион ривожланиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида", 21.09.2018 й / Халк сузи газетаси, 2018 й. 22 сентябрь.

6. Шикуфе Алиева. "Бабледан огзаки мулокотгача"

7. Очилов. М "Янги педагогик каашлар" 2000 йил.

8. О. Хасанбоева ва бошкалар. "Оила педагогикаси" Т: "Алокачи" 2007-йил

9. Ф. Кодирова, ш. Тошпулатова, М. Аъзамова. "Мактабгача педагогика". -Т:. "Маънавият". 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.