CC BY
5
ТКБ902/904
- 11^лл 1 i il TTmnrmrnv - \ iiriii 11." > л mirmi - tvirvniii' хтптис
СА^МИ БОСТОНШИНОС Т В. БЕЛЯЕВА ДАР ХАФРИЁТИ ЦАЛЪАИ ХУЦАНД Eo6cM,OHOBa Mya33aMa Pa^Maj^oHoBHa, MyajijiuMaH Ka(pe/jpaH apxeojioruH, этногрa<$н% Ba /jhhiuhhochh MffT «ffffX 6a HOMu aKaj.E. Fa<ypoB» {To^hkhctoh, XyyaHj)
ВКЛАД АРХЕОЛОГА Т.В.БЕЛЯЕВОЙ В ИЗУЧЕНИЕ ХУДЖАНДСКОЙ КРЕПОСТИ Ec6cjxaHOBa Mya33aMa PaxMajxoHoBHa, npenojaBaTeub Ka<pe/jpbi apxeoioruH, этнoгрa<pнн h pejiHrHoBeffeHHH roy «<Xiy HMeHH aKaj. E. ra(ypoBa» {TajiKHKHcmH, XyjxaHj)
CONTRIBUTION OF ARCHAEOLOGIST T V. BELYAEVA TO THE STUDY OF THE KHUJAND FORTRESS Bobojonova Muazzama Rahmadjonovna, Lector of the Department of Archaeology, Ethnography Religious Studies under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" {Tajikistan, Khujand) E-mail: muazzama [email protected]
Вожаком калидй: таърихи Хуцанд, Т.В.Беляева, бостоншиноси, Искандарияи Ацсо, цалъаи Хуцанд, сафолпора
Мацола ба баррасии са%ми бостоншинос Т.В.Беляева дар %африёти Калъаи Хуцанд ихтисос дода шудааст. Тазаккур меравад, ки ковиш%ои бостоншиноси нишон дод, ки ша%ри Хуцанд таърихи беш аз 2500 сола дорад. Дар тщцици масъалаи мазкур дар канори дигар бостоншиносон са%ми Татяна Владимировна Беляева хеле бузург аст. Мавсуф дар натицаи уаффорщо осори аср%ои VIII-V томелодро ба даст оварда. Мщз %амин маводи %африёти бостоншинос Т.В.Беляева появу асоси цашнгирии 2500-солгарди ша%ри Хуцанд шуд. Бостоншиносон дар %удуди ша%р ва %амчунин дар масо%ати дохилии цалъа, осори зиёди даврщои цадимаро пайдо намуданд, ки дар ин цода низ хизмати Т.В.Беляева чашмрас аст.
Ключевые слова: история Худжанда, Т.В.Беляева, археология, Александрия Эсхата, Худжандская крепость, фрагменты керамики
Статья посвящена рассмотрению вклади археолога Т.В.Беляевой в раскопки и изучении Худжандской крепости. Подчёркивается, что археологические раскопки свидетельствуют, что Худжанд имеет более чем 2500-летнюю историю. Отмечается, что в решении этой проблемы, наряду с другими учёными, большая заслуга принадлежит Т.В.Беляевой. Именно этот археолог в ходе раскопок получила в руки материалы1 VIII-V вв. до н.э, которые стали основой для празднования 2500-летнего юбилея Худжанда. Археологи раскопали на территории города и крепости много артефактов древнего периода. Эти находки свидетельствуют о богатой и древней истории Худжанда. Т.В.Беляева внесла свой большой и ценный вклад в археологию Худжанда.
Keywords: history of Khujand, T. V Belyaeva, archeology, Alexandria Eshata, Khujand fortress, fragments of ceramics
Archaeological excavations show that Khujand has more than 2500years of history. It is noted that in solving this problem, along with other scientists, great merit belongs to T. V.Belyaeva. It was this archaeologist who, during the excavations, received materials from the VIII-V centuries BC, which became the basis for the celebration of the 2500-year anniversary of Khujand. Archaeologists have unearthed many artifacts of the ancient period on the territory of the city and the fortress. These finds testify to the rich and ancient history of Khujand. T. V.Belyaeva made her great and valuable contribution to the archeology of Khujand.
Хучанди бостонй яке аз марказхои тамаддуни Осиёи Марказй буда, аз кадим дар маркази таваччухи бостоншиносон ва чугрофидонхо карор доштааст. Дар тахкики таърихи шахри Хучанд сахми бостоншиносон Н.Н.Неъматов, А.К.Мирбобоев, С.Ш.Марофиев, Н.Т.Рахимов, А.И.Билалов, Т.В.Беляева бузург аст. Вале аз байни ин хама бостоншиносон хизмати Татяна Владимировна Беляева дар кофтуков ва тахкики бостоншиносии ин шахри кадима хеле назаррас аст. У яке аз тахкикгарони таърих ва фарханги Хучанд ба шумор рафта, дар рушди илми бостоншиносии точик, тахкики таърихи Хучанди кадима ва дигар осори атикии Осиёи Марказй сахми калон гузоштааст.
Ин бостоншинос, ки донандаи маданияти бостонии Осиёи Миёна буд бо кофтукови ёдгорихои зиёд дар каламрави Узбекистон ва Точикистон машхур гардидааст. Дар давраи
фаъолияти илмии худ Т.В.Беляева дар омузиши ёдгорихои бостонии Осиёи Миёна сахми арзанда гузаштааст. Т.В.Беляеваро дар робита ба бозёфтхо ва хафриётхои муваффа; бостоншиноси хушбахт ва муха;;ик;и муваффа; медонистанд. Аз чумлаи дастовардхои Т.В . Беляева, кашфи ганчинаи ашёи тиллои Дилварзин, хафриёти шахри афсонавии бостонии Искандарияи А;со, кашфи шахраки Нуртеппа - ёдгории охирини асри бирирнчй ва ёдгории охани барва;тро дар вилояти Сугд ;айд кардан лозим аст. Албатта, номи "бостоншиноси хушбахт"-ро гирифтани у сабаб дорад, тамоми дастовардхои Т.В.Беляева, пеш аз хама, натичаи чустучуи пайваста, захматхои зиёд дар сахро, коркард дар уто;и корй ва омухтани адабиёти илмй мебошад.
Татяна Владимировна Беляева 4 июли соли 1942 дар нохияи Кирови шахри Тошканд дар оилаи коргар таваллуд шудааст. Соли 1962 Т.В.Беляева ба шуъбаи таъриху археологияи факултети таърихи Донишгохи давлатии Тошканд дохил шуд. Дар ин чо вай дар ;атори дигар донишчуёнй кафедраи бостоншиносй шогирдони патриархи мактаби бостоншиносии Осиёи Марказй, профессор М.Е.Массон (1897-1986) буд. Тамоми донишу майорат, усулхои хафриёт ва татби;и маъхазхои хаттй роххои омузиши ёдгорихо, ки Т.В.Беляева хангоми тахсил дар факултети таърих омухта буд, барои фаъолияти минбаъдаи илмияги заминаи мустахкам гардиданд. Соли 1967 Т.В.Беляева тахсилро дар донишгох бомуваффа;ият ба итмом расонда, ба хайси лаборанти калони бахши таърихи санъат ва меъмории кафедраи санъати тасвирии Пажухишгохи таърихи санъати ба номи Хамзаи шахри Тошканд ба фаъолият шуруъ намуд, Т.В.Беляева то соли 1975 дар маркази илмй вазифаи ходими хурди илмиро адо намудааст.
Дар пажухишгох Т.В.Беляева хамчун мутахассис ва муха;;и;и ояндаи илми бостоншиносй ташаккул ёфт. Хднуз аз хамон давра огоз намуда аввлин ;адамхо ба суи илм ниход ва хднгоми лаборант буданаш дар кофтукову археологй бо рохбарии Г. А. Пугаченкова иштирок менамуд.
Ба Татяна Владимировна Беляева кашфи ганчи маъруфи ашёи тилло аз шахри Кушони Дилварзинтеппа, во;еъ дар нохияи Шурчаи вилояти Сурхондарёи Узбекистон аст. Дар ибтидои солхои 70-ум Т.В.Беляева ходими илмии Институти санъатшиносй буда, дар экспедитсияхои археологии чануби Узбекистон иштирок намуд. Хднгоми хафриёти шахраки Дилварзинтеппа Т.В.Беляева дар ханда;и ДТ-5 рохбарй мекард. Рузи кашфиёт 25 сентябри соли 1972 буд: дар ин руз Т.В.Беляева хамрохи донишчуён дар ковтукоб кор карда, дар таърихи вилоят калонтарин хазинаи ашёи тиллоро кашф кард, ки аз 115 ашё иборат буда, вазни умумиашон ;ариб 36 килограмм буд. Баъди омузиши ашёи ёфтшуда ганчинаро ба асри 1 мелодй мансуб донистанд "Ин бозёфт" барои омузиши маданияти моддй ва маънавии давраи Кушониён маводи бебахо буд.
Соли 1975 Т.В.Беляева бо даъвати профессор Н.Н.Неъматов - сардори экспедитсяи комплексии археологии Точикистони шимолй (ЭКАТШ - СТАКЭ), ба Точикистон омад. Вай дар Институти таърих, археология ва этнографияи ба номи Ахмади Дониш ба фаъолият огоз намуда, ба дастаи СТАКЭ хамрох шуд.
Дар давраи минбаъда аз соли 1975 то соли 1990 Т.В.Беляева аввал лаборанти калони бахши таърихи фарханг ва баъд ходими хурди илмии бахши таърихи фарханг, ходими калони илмии шуъбаи таърихи фарханги Пажухишгохи таърихи ба номи Ахмади Дониши Академияи илмхои Точикистон кор кардааст. Т.В.Беляева пас аз шуруъ фаъолият дар Пажухишгохи таърихи ба номи Ахмади Дониш соли 1975, иштирокчии фаъоли тад;и;оти сахроии экспедитсияи комлексии археологии Точикистони Шимолй гардид. Дар аввали мавсими сахрой дар хайати дастаи Ленинобод ба кофтукови худуди ;алъаи Хучанд шуруъ намуд. Вазифаи дастае, ки дар асоси шартномаи хочагй бо Ч,амъияти мухофизати ёдгорихои таъриху маданияти Ч,ШС Точикистон ташкил карда шуда буд, аз он иборат буд, ки корхои археологию меъморй оид ба консерватсия ва бар;ароркунии Хучанд тавсияхои илмй тайёр кунад. Хднуз дар ибтидои фаъолият аз чониби Т.В.Беляева доир ба даврахои гуногуни хаёти Хучанд маводи арзишнок ба даст оварда шуданд. Махсусан кашфи бахше аз девори шар;ии Хучанди бостонй буд, ки аз маъхазхои хаттй бо номи Искандарияи А;со (Канора) маълум аст. Ба гуфтаи муаллифони ;адим, яке аз 12 шахре, ки буданд, бо фармони Искандари Ма;дунй сохта шуда, ба номи у номгузорй шудааст.
Дар бисёр шурфхои солхои ;аблй ;абатхои замонхои ;адим бо порахои сафолй ва дигар осори хаёт пайдо шуданд, аммо девори шахраки бостоние, ки Т.В.Беляева тоза карда буд, далели асосй барои махаллисозии Искандарияи А;со дар зери бинохои муосири ;алъаи Хучанд
гардид. Девори ёфтшуда аз хишти гилин андозааш 42-43х32х14-15 см ва 46х26-28х14см сохта шуда, ба ;аторхои сангфарш бо гили то 10 см гафсй молида шудааст[1, 14, 291; 7; 17, 11-15].
Солхои минбаъда (аз соли 1976 сар карда) Т.В.Беляева хамчун сардори даста хафриётро дар худуди Хучанди ;адим ва асримиёнагй идома дод [3,С. 263-282]. Хангоми кофтуковхо Т.В.Беляева ба омузиши кулолгарии Хучанд маро;и зиёд зохир намуд. Тачрибаи чамъшуда Т.В.Беляеваро ба яке аз донандагони бехтарини сафол табдил дод. Ин ба вай имкон дод, ки санаи ;абатхои тах;и;шударо ани; кунад, робитаи маданию и;тисодии ёдгорихои кофташударо аз руи хусусиятхои сафолй муайян созад ва мансубияти ёдгориро ба ин ё он тамадун ошкор намояд. Ин гуна донишхо барои омухтани ёдгории бисёр;абата, монанди ;алъаи Хучанд зарур буд. Т.В.Беляева хангоми ковтуков дар худуди ;алъа барои тамоми даврахои хаёти Хучанд маводи бойи сафолй ба даст овардааст. Бузургтарин объекти кори Т.В.Беляева дар Хучанд шурфи статиграфии №29 мебошад, ки соли 1975 огоз шуда буд. Ин шурф (бо масохати 16х4 м) дар Арки ;алъаи Хучанд гузошта шуда, ба сатхи материк бароварда шудааст (чу;урии 27 м) [5,С.335-347; 6, 350-358]. Хангоми кофтукови шурф статиграфияи ёдгориро мушохида кардан мумкин буд ва он имкон дод, ки ва масъалахои даврабандии таърихи инкишофи кулолгарй ва хунари сафолпазии Хучанд аз замонхои ;адим то ибтидои асри ХХ ошкор карда шаванд [7]. Як ;атор ма;олаи Т.В.Беляева ба масъалахои омузиши бозёфтхои сафолй бахшида шудаанд [4, с.38-51; с.8, 215-228; 13, с.79-81]. Даврабандии маснуоти сафолие, ки Т.В.Беляева тахия намуд, оянда барои тах;и;и таърихи истехсоли сафолии шахри Хучанд дар давраи ;адим ва асрхои миёна асос гардид. Бостоншинос хангоми хафриёт дар Хучанд бисёр бозёфти чолиб ба даст овард, аз чумла намунахои сафолхои ;адимаи Осиёи Миёна ва ибтидои асримиёна, хайкали савораи аз охан рехташуда ва гайрахо.
Баробари хафриёти сахрой Т.В.Беляева дар тули фаъолияти илмии худ, корхои зиёди илмиро низ ба анчом расонидааст, ки он дар зиёда аз 100 осори илмй инъикос ёфтааст [9, С.11-12]. Барои мехнати пурсамар у соли 1989 бо медали "Соби;адори мехнат" мукофотонида шудааст. Соли 1990 Т.В.Беляева аз Точикистон ба Узбекистон куч баста, дар шахри Тошканд фаъолият бурдааст. Дар ончо низ тах;и;и таърихи Хучандро давом дода, доир ба Хучанди архаики, Хучанди замони ати;а(Искандарияи А;со) ва археологияи Хучанди асрхои миёна якчанд ма;олаи илмй таълиф намуд. Мутаассифона, китоби чамъбастии Т.В.Беляева -монография доир ба таърихи сафолгарии Хучанд чоп нашуд.
Бостоншиноси хучандшинос Т.В.Беляева 20 сентябри соли 2017 дар шахри Тула (Федератсияи Русия) даргузашт. Гуфтан мумкин аст, ки асархои Т.В.Беляева хеч гох ахамияти худро гум нахохад кард ва барои бостоншиносони оянда, ки таърихи маданияти модии хал;хои Осиёи Марказиро тах;и; мекунанд, дастурамал хохад шуд.
Сахм ва хизмати бостоншинос Т.В.Беляева дар омухтани археологияи Хучанди бостонй басо бузург ва бехамто аст. У тамоми умри гаронмояи худро ба хафриёт ва омузиши бостон Хучанд бахшидааст. Вай хатто барои тах;и;и ;алъаи Хучанд гохо ба ;урбонй ва тах;ир низ ру ба ру шуда буд. Бостоншинос Н.Н.Неъматов дар яке аз мусохибахояш таъкид менамояд, ки уро хатто барои кандаки асфалти паси театри вилояти латукуб кардаанд[15].Мутаассифона, на хамеша одамони хайрхох ва мефахмидагй ба у ру ба ру мешуданд, аммо ;атъй назар аз ин хама Т.В.Беляева ба касбу вазифаи дустдоштааш-хаффории ^алъаи Хучанд ва атрофи он соди; монд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Беляева Т.В. К открытию древнего поселения на территории Ленинабада/Т.В.Беляева // История и археология Средней Азии. - Ашхабад, 1978.-С.41-47
2. Беляева, Т.В. Исследования в Ленинабадской области/ Т.В.Беляева //Археологические открытия 1979 г. - М., 1980. - С.470-471
3. Беляева, Т.В. О работе Ленинабадского отряда в 1976 г./Т.В.Беляева// АРТ. Вып.16 (1976г.). -Душанбе, 1982. - С.263-282.
4. Беляева, Т.В. Художественная керамика ХШ-Х1Х вв.//Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии/Т.В.Беляева.-Алма-Ата, 1983. - С.38-51.
5. Беляева, Т.В. Некоторые итоги работ Ходжентского отряда в 1978 г.// АРТ. Вып.18 (1978 г. )/Т.В.Беляева.-Душанбе, 1984. - С. 335-347
6. Беляева, Т.В. О работах Ходжентского отряда в 1980 г.//АРТ. Вып.20 (1980 г.)/Т.В.Беляева.-Душанбе, 1986. - С.350-358
7. Беляева, Т.В. Архаический, древний и средневековый Ходжент / Т.В.Беляева//Исследования по истории и истории культуры Ленинабада. - Душанбе, 1986.-С.82-100
8. Беляева, Т.В. Глазурованная керамика IX-XII вв. из Ходжента / Т.В.Беляева, //Материальная культура Таджикистана. Вып.4. - Душанбе, 1987. - С.215-228.
9. Беляева, Т.В. Исследования Нуртепа в 1982 г./Т.В.Беляева//АРТ. Вып.22 (1982 г.). - Душанбе, 1990. - С.23-33 .
10.Беляева, Т.В. К исторической топографии городов Уструшаны/ Т.В.Беляева//Древняя и средневековая археология Средней Азии. - Ташкент, 1990.-С.82-100
11.Беляева, Т.В. О раскопках на Нуртепа и в Худжанде/Т.В.Беляева// АРТ. Вып.25 (1985 г.). -Душанбе, 1994 - С.19-22.
13.Беляева, Т.В. Христианский памятник из Ходжента// Из истории древних культов Средней Азии: Христианство/Т.В.Беляева. -Ташкент, 1994. - С.79-81.
14.Билалов, А.И. Исследования цитадели Ходжента в 1975 г.//АРТ. Вып. 15 (1975 г.)/ А.И.Билалов,Т.В.Беляева.-Душанбе, 1981. - С.281-294.
15.Курбанова, М. Нуман Негматов: «Таджикский феномен» http://www.toptj.com/News/2007/03/01/numan negmatov tadzhikskiy fenomen
16.Негматов, Н.Н. Исследование Нуртепа в 1981 г./ Н.Н.Негматов, Т.В.Беляева //АРТ. Вып.21(1981 г.). - Душанбе, 1988. - С.19-21
17.Негматов Н.Н. Общий отчёт об исследованиях Нуртепа в 1980-1985 гг. и предложения по дальнейшему изучению и сохранению памятника/Н.Н.Негматов,Т.В.Беляева//АРТ. Вып.25 (1985 г.). - Душанбе, 1994. - С.23-29
18. Рахимов, Н.Т.Античный Худжанд по данным археологии/ Н.Т.Рахимов, М.Бободжанова //Учёные записки Худжандский государственного университета им.акад.Б^афурова. Серия гуманитарно- общественных наук.-2022- №1(70). - С.11-15.
REFERENCES:
1. Belyaeva T.V. On the discovery of an ancient settlement on the territory of Leninabad// History and archeology of Central Asia. - Ashgabat, 1978.
2. Belyaeva T.V. Research in the Leninabad region//Archaeological discoveries of 1979 - M., 1980. -pp.470-471
3. Belyaeva T.V. About the work of the Leninabad detachment in 1976// ART. Issue 16 (1976). -Dushanbe, 1982. - p.263-282.
4. Belyaeva T.V. Artistic ceramics of the XIII-XIX centuries //Medieval urban culture of Kazakhstan and Central Asia. - Alma-Ata, 1983. - p.38-51;
5. Belyaeva T.V. Some results of the work of the Khojent detachment in 1978// ART. Issue 18 (1978). -Dushanbe, 1984. - pp. 335-347;
6. Belyaeva T.V. About the works of the Khojent detachment in 1980//ART. Issue 20 (1980). -Dushanbe, 1986. - pp.350-358
7. Belyaeva T.V. Archaic, ancient and medieval Hodgent //Studies on the history and cultural history of Leninabad. - Dushanbe, 1986.
8. Belyaeva T.V. Glazed ceramics of the IX-XII centuries from Khojent //Material culture of Tajikistan. Issue 4. - Dushanbe, 1987. - pp.215-228.
9. Belyaeva T.V. Nurtep's research in 1982//ART. Issue 22 (1982). - Dushanbe, 1990. - p.23-33.
10. Belyaeva T.V. On the historical topography of the cities of Ustrushany//Ancient and medieval archaeology of Central Asia. - Tashkent, 1990.
11.Belyaeva T.V. Excavations at the Nurtepa settlement in 1984 // ART. Issue 24 (1984). - Dushanbe,
1993.
12. Belyaeva T.V. About excavations on Nurtepa and in Khujand// ART. Issue 25 (1985). - Dushanbe, 1994 - p.19-22.
13. Belyaeva T.V. Christian monument from Khojent// From the history of ancient cults of Central Asia: Christianity. - Tashkent, 1994. - p.79-81.
14. Bilalov A.I., Belyaeva T.V. Studies of the citadel of Khojent in 1975//ART. Issue 15 (1975). -Dushanbe, 1981. - p.281-294.
15. Negmatov N.N., Belyaeva T.V. Nurtep's research in 1981//ART. Issue 21 (1981). - Dushanbe, 1988. - pp.19-21
16. Negmatov N.N., Belyaeva T.V. General report on the research of Nurtep in 1980-1985 and proposals for further study and preservation of the monument//ART. Issue 25 (1985). - Dushanbe,
1994. - p.23-29
17. Rahimov N.T., Bobojonova M. Ancient Khujand on archaeological data //Scientific notes of Khujand State University. - №1(70). - P.11-15
