CC BY
6ТДУ 89l.550+89.5(09l)
СА^МИ АМРИЯЗДОН АЛИМАРДОНОВ ДАР ТАХИЯИ МАТНИ ИЛМЙ-ИНТЩОДИИ «ИЁРИ ДОНИШ»-И АБУЛФАЗЛИ АЛЛОМЙ
Махмудзода Х.
Маркази мероси хаттии Академияи миллии илмуои Цум^урии Тоцикистон
Aмрияздон Aлимардонов яке аз олимони шардшиноси пуркори точике мебошад, ки дар тули умри бобаракати хеш дар тахкик ва нашри мероси хаттии ниёгон сахми назаррасе аз худ ба ёдгор гузоштааст [2, с. ll; 3, с. 443; 4, с. 629].
Доираи таваччухи илмии A. Aлимардонов васеъ буда, масоили тахкиди таърихи адабиёту фарханги даврони пешини форс-точик, таърихи адабиёти форсизабони Х,инду Покистон, матншиносй, нусхашиносй, адабиётшиносй, тасаввуф, робитахои илмиву адабии мардуми точик бо халкхои Х,инду Покистон ва муносибати дини ислом ба риштахои гуногуни хунару фархангро фаро мегирад. У доир ба чанбахои мухталифи масоили зикрёфта бештар аз 350 тахкидоту мадола дар Чумхурии Точикистон ва дигар кишвархо ба табъ расонида, матни як силсила асархо, аз кабили «Х,ашт бихишт»-и Aмир Хусрав, «Тyтинома»-и Мухаммади ^одирй, ашъору осори Носири Хусрав, Шавкати Бухорой, «Достони Искандару Бурондухт»-и Aбyтохири Тарсусй, «Дурдонахои наср» (асрхои X-XV), матни илмию интидодии «Иёри дониш» (бо тахкидоти муфассал), «Мунтахаби осор»-и Мавлоно Ч,алолуддини Балхй бо мудаддимаву тавзехот, «Таърихи исмоилия», тахияи матну тавзехот ва таълифи мудаддима (бо хамрохии С.Шохуморов), «Мухтасаре дар таърихи исмоилия» аз Ф. Дафтарй, тахияи матн, тахрир ва шарху тавзехоти заруриро мунташир сохтааст [4, с. 237].
Дар бораи рушду забони фарханги форсй дар Шибхидораи Х,индустон дар мудаддимаи муфассали худ ба матни интидодии "Иёри дониш"-и Aбyлфазли Aлломй, ки бо алифбои форсй ба табъ расидааст, маълумот дода чунин иброз медорад, ки нимаи дувуми асри XVI ва ибтидои асри XVII яке аз даврахои мухимми таърихи халкхои Шибхидораи Х,индустон ба шумор меравад. Дар ин давра дар хаёти сиёсй, ичтимой ва мадании он сарзамин табадуллот ва таFЙироти чашмгире ба вучуд омада буд. Aгарчи ин таFЙирот ва табадуллот - навиштааст A. Aлимардонов, ба тавассути сайю кушиши Ч,алолиддин Aкбар подшох (1556-1605) бо мадсади ба вучуд овардани империяи пуркудрат ва мутамарказ тархрезй шуда буданд, вале дар чустучу намудан ва аз лихози идевй асоснок кардан ва ба татбиди он надшахо хидоят намудани y гурухе аз донишмандон роли намоён бозидаанд. Дар миёни ин донишмандон Aбyлфазл ибни Муборак мулаккаб ба Aлломй-Фахомй, муаррих ва нависандаи маъруф, адабиётшинос, ки дусту мушовири содиди Aкбар буд, мадоми барчастае дошт [l, с. 3].
A. Aлимардонов дар мудаддима менависад, ки Aбyлфазл писари дувуми донишманди маъруф ва файласуфи суфимашраб Шайхи Муборак Ногурй (1504-1592) баъд аз Файзи Даканй (1547-1590) буда, шашуми мохи мухаррами соли 958-и хичрй (чахордахуми январи 1551м.) дар Ограх таваллуд ёфтааст. Тибди маълумоти тарчумаихолии "Aкбарнома" Aбyлфазл сохиби тани солим, истеъдоди фитрй, зехни равшан ва хотираи давй буда, нисбат ба дигар бародарони худ (чамъ хашт нафар буданд) бештар мавриди илтифоти падар карор гирифта буд. Тарбия ва тадриси Aбyлфазл аз давраи хурдсолй дар мухити мусоид ба забони арабй OFOЗ меёбад. Бо вучуди ин ки Aбyлфазл пайваста ба тахсили илм мепардохт ва Шайхи Муборак дар рохи хидоят ва ташвиди y ба ин кор кушиши зиёд мекард, хотири y аз улуми мактабй ва русуми замонй ... дар гурез буд" ва ба онхо хеч гуна равнаку таваччух зохир намесохт. A. Aлимардонов маълумоти худро дар бораи Aбyлфазл такмил дода, таъкид мекунад, ки Шайхи Муборак барои аз ин вазъ берун овардани Aбyлфазл ва ба осонй дар хотири y надш бастани матолиби зарурй доир ба хар илм рисолаи мухтасар ва осонфахме тартиб дода, уро ба хондану хифз намудани онхо мачбур месозад [l, с. 4].
Х,ангоми тахсил, кувваи хотираи Aбyлфазл ба андозае кавй мегардад, - таъкид мекунад мухадкик, ки y нукоти мухимми бештари кутуби дарсии мутадовиларо аз сабаби бисёр хондан ва шунидан хифз мекунад, чолиби таваччух аст, ки Aбyлфазл хамвора бар китобхои мавриди мутолеа ва омузиш дарордодаи худ бо назари тандидй нигариста, тамоми мухтавоёти онхоро бадуни тардид намепазируфт.
Мухаккик дар бораи Aбyлфзал маълyмот дода, чунин менависад, ки бо фаро гирифтани Улуму дониши зикрёфта ва тамоми улуми маъмулй ва мутадовилаи манкулу маъкули замон, забону адабиёти араб, забони форсй (точикй) ва адабиёти форсу точик, боз хам забон, адабиёт, таърих, расму ойин, фалсафа, ахлоку дин ва мазхаби хиндухоро меомузад. Мухимтарин фочеае, ки дар хаёти Aбyлфазл ва умуман оилаи Шайхи Муборак руй дода, дар акоиди мазхабй ва сиёсии Aбyлфазл таъсири амик гузоштааст, хамон ситаму азобхои шадиде мебошанд, ки ин хонавода аз дасти уламои нодону чохили сохибнуфуз ва мартаба (Махдумулмулк Шайх Aбдyллох Султонпурй ва Aбдyннабй Садр) кашидааст. Х,ануз дар даврахои аввали салтанати Aкбар (1569-1570) уламои мутаассибу хосид аз бими афзудани шухрат ва эътибори Шайхи Муборак ва аз даст додани макоми худ, шайхро ба хар восита дар назди подшохи чавону мардум бад кардани шуда ба беруии тарикахои махдавия, ташаюъ, рофизй ва илход мутахам сохтанд ва хатто барои аз байн бурдани y фатвохо тахия намуданд. Бинобар ин Шайхи Муборак бо хамрохии фарзандонаш Файзй ва Aбyлфазл муддати мадиде аз чойе ба чойе паноханда шуда ранчу машакат ва саргардониву парешонии зиёде аз сар мегузаронанд. Пас аз оворагию махрумиятхо тавассути яке аз бузургони давлат (Мирзо Aзизи Кука бародари Ризо Aкбар) подшох аз хакикати холи шайху фарзандонаш мутахзар мегардад. Вале аз сабаби нуфузи зиёди уламои мутаасибу пойбанди ройи онхо будан подшохи чавон дар бораи шайх факат изгори хайрхохй намуда дар бораи y хеч гуна хукми катъй зохир накард [1, с. 5].
A. Aлимардонов дар бораи зиндагии сарсони шайх маълумотхои дакик дода, менависад, ки окибат пас аз чанд мохи дигари дарбадарй ва хдёти пинхонй шахсони бонуфузу донишманд хислатхои неки шайхро ба хузури подшох арза доштанд. Подшох Шайхи Муборак ва Файзиро ба дарбор даъват намуда навозиш мекунад ва дере нагузашта Файзиро ба унвони малик-уш-шуарой мушараф мегардонад.
Эчодиёти Aбyлфазл, - кайд мекунад A. Aлимардонов, хамчун ходими барчастаи давлатй ва яке аз муасисону мубалигони "дини илохй" ва "сулхи кул" ба замони хукмронии Aкбар, ки дар таърихи минбаъдаи Х,индустон гузоштааст, сахт алокаманд буда, монанди ойина вазъити сиёсй, иктисодй, маданй ва тагйироти мухими дар ин айём ба вукуъ пайвастаро иникос менамояд. Aз ин ру бидуни харчониба омухтан ва тадкик намудани осори гаронбахои Aбyлфазл хаёти сиёсй, иктисодй ва маданиву маънавии ин даври Х,индустон ва инчунин баъзе масоили ба хаёти сиёсиву ичтимой ва мадании мамолики хамсояи марбутро дуруст дарк кардан имконнопазир аст.
A. Aлимаронов дар асоси тахкики сарчашмахову манбахои адабй ва фехристхову тадкикотхои олимон осори ба калами Aбyлфазли Aлломй таалук доштаро муайян намудааст. "Тафсири оят-ул-курсй", "Тафсир (ё шарх) сураи фаттха" (ва ё Тафсири Aкбар" ё худ "Байнот-ул-фатх"), тарчумаи "Х,аёт-ул-хайвон", тарчумаи "Инчил", тарчумаи "Бехгуг гито", тарчумаи "Зечи чадиди мирзой", "Мачмаъ-ул-лугот", мукаддима бар "Размнома" (ё "Махоби хоротой" форсй), мукаддима бар "Таърихи улфй", тахриру тахзиби "Тутинома", "Иёри дониш", "Муночот", "Aкбарнома" ё "Таърихи Aкбаршохй") дар се дафтари муфассал (дафтари савуми онро асари нихоят мухиму калонхачм "Ойини Aкбарй" ташкил медихад, ки вай доират-ул-маорифи замони Aкбар буд, се чулду панч дафтарро дар бар мегирад.), "Макотиботи Aлломй", "Рукаоти Aбyлфазл", "Качкул" ва "Баёзхо" ба калами Aбyлфазли Aлломй тааллук доранд, навиштааст A. Aлимардонов [1, с. 7].
Х,амаи ин осорро Aбyлфазл (бо истиснои баъзеашон) ба шакли наср бо забони фасеху шевои точикй ба услуби махсуси худи y навишта шудаанд, таъкид мекунад A. Aлимардонов. Барои дилпазир намудани тарзи баён ва таквияти ин ё он фикр дар дохили осори y аз нигориши шоирони даврони пешин ва муосир ва гохе аз эчодиёти худи вай китъаоти шеърй оварда мешаванд. Зеро ки ба акидаи Aбyлфазл назми намакдон наср мебошад ва ба наср даровардани китъаоти шеърии мувофик ва "боз сухани хамоханг" хусни суханро бештар менамояд.
Aбyлфазл дар рохипоксозии насри форсй - точикй дар хеч сурат чунин маънй надорад, ки y дар осораш аз истеъмоли каламоти арабй комилан барй буда бошад зеро ки дар осори Aбyлфазл каламоти арабй кам нестанд ва аз истифодаи онхо тамоман даст кашидан имконнопазир буд. Вале бар хилофи як идда муаллифони даврахои пешин ё муосирони худ Aбyлфазл дар истеъмоли каламоти арабй ба хеч гуна муболига ва таасуби чохилона рох надода, асосан хамон калимахоро истифода мекунад, ки онхо кайхо ба забони форсй -
точикй ворид гардида дар насру назм ба таври васеъ мавриди истифода карор мегирифтанд. Дар баробари ин Aбyлфазл аз овардани оёту аходис ва калимахои мушкилфахми арабй ва инчунин ороиши лафз ва ба таври васеъ истифода бурдани саноеи бадеие, ки дар насри он давра хеле зиёд истеъмол мешуданд, худдорй мекунад. У баракси ин дар осори худ калимаву иборахои холиси форсиро ба микдори хеле зиёд меорад. Ба хамин тарик Aбyлфазл дар осори худ сабки насрнигориро тагйир дод ва дар рохи тачдиди сабки нигориши нависандагони куруни пешин кушиши зиёде намуд. Ин навъ тагйирот ва дигагунсозии услуби нигоришро дар тамоми осори мансури Aбyлфазл махсусан дар "Иёри дониш" y ба таври равшан мушохида кардан мумкин аст. Зеро ин асар, ки аз мачмуаи машхури хикоёт "Калила ва Димна" маншаъ мегирад, махз дар заминаи мувофики талаботи давру мухити зиндагии муаллиф аз нав тахрир намудани тарзи баёни ривоёти пештар тартибдодашудаи асар ба вучуд оварда шудааст [l, с. В].
"Иёри дониш", кайд намудааст мухаккик, - асосан дар натичаи аз чихати тарзи баён дигаргун сохтан ва ба забони форсии омафахми асри XVI Х,инд баргардонидани "Aнвори Сухайлй"-и нависанда ва донишманди маъруфи асри XV форсу точик Мавлоно Хусайн Воизи Кошифй (вафоташ 910 х. / 1505-1506 м.) ба вучуд оварда шуда як навъ ривояти нисбатан мухтасар ва ислохшудаи онро ташкил медихад. Aбyлфазл ба ичрои ин кор яъне тахрири "Aнвори Сухайлй" бо фармони Ч,алолиддини Aкбаршох шуруъ менамояд, зеро Aкбар дар баробари як силсила осри манзуму мансур ва таърихномахо ба шунидани "Калила ва Димна"-и Aбyлмаъолии Насруллох (асри XII) ки нахустин тарчумаи форсй (точикй) мукаммал ва то замони махфузмондаи "Калила ва Димна"-и арабии ибни Мукафаъ (721-760) ва маъхази асосии "Aнвори Сухайлй" мебошад ва "^нвори Сухайлй" шавку завки фаровон зохир месохт. Мустафо Холикдоди Aббосй менависад: "ва иборати хар ду китоб бар самъи мубораки ^кбар) шариф гузориш пазируфта ба зевар тахсин перост" [l, с. 9].
Aбyлфазл, навиштааст A. Aлимардонов, - дар мукаддимаи "Иёри дониш" дар бораи сабаби ба тахрири "^нвори Сухайлй" маъмур гардидану хангоми тахрир ба анчом расонидани кадом масоил эътибор доданаш чунин маълумот медихад: "... чун назари кимиёасар ... Ч,алолиддин Aкбар ... бар ин китоб ("^тори Сухайлй") афтод устухонбандии сухану афсонасозии бандхои кухан ба саодати каблу тахсин гиромй шуд, дар хамон хангом бандаи даргохи Aбyлфазл ибни Муборак ... маъмур шуд, ки агар чи "^нвори Сухайлй" ба нисбати "Калила ва Димна"-и машхур ("Калила ва Димна"-и Aбyлмаонии Насруллох) ба забони ахли рузгор аст, аммо хануз аз ибороти араб ва истиороти ачам холй нест, бояд, ки баъзе лугот андохта ва дур аз накшхои сухан пардохта ба иёроти возех ба хамон тартиб нигошта ояд то фоидаи он ом шаваду максуд тамом гардад ..." [l, с. l0].
Aз ин маълумоти Aбyлфазл чунин бармеояд, таъкид мекунад мухаккик, - "Aнвори Сухайлй" аз бехтарин намунахои насри бадеии нимаи дувуми асри XV мансуб мегашт ба дархостхову завки хонандагони чахоряки охири асри XVI Хинд комилан мувофик наёмада, аз чихати тарзи баён, истеъмоли каламот ва ибороту саное бадей то андозае кухна шуда буд ва ба ворид сохтани тагйирот ва ислохоти зарурй эхтиёч дошт, аз ин чихат ба Aбyлфазл чунин супорида шуд: "Ба хамин тарик Aбyлфазл бо амри Aкбар амал намуда "Иёри дониш"-ро ба дастуру равияи "Aнвори Сухайлй", ки дорой сохту шакли устухонбандй пухтаву комил буда, тамоми бобхояш ба воситаи хикояти "Хумоюнфол" (дар "Иёри дониш" фарахфол) ва хучастарой ба хамдигар алокаманд гардонида шудаанд муратаб месозад. Бар замни ин Aбyлфазл ду боби аввали "Калила ва Димана"-и Aбyлмаолии Насруллохро ("боби ибтидоии "Калила ва Димна" ва "боби Барзуяи табиб"), ки Хусайн Воизи Кошифй зохиран бо матлаби ба ривояти аслии хиндй наздик намудани асар аз сабаби ба мазмуни асосии китоб муносибате надоштан ва камфоида буданашон, онхоро ба "Aнвори Сухайлй" дохил накарда буд, аз сари нав тахрир намуда, бо унвони "боби аввал аз гуфтори Бузурчмехр, ки бо ин китоб муносибате дорад" ва "Боби дувум дар ахволи Барзуяи табиб" ба "Иёри дониш"-и худ ворид месозад.
Ба фикри мо, кайд мекунад A. Aлимардонов, - дар баробари ин навъ далоил дар масалаи ба бобхои мазкур диккати махсус додан ва аз сари нав ба "Иёри дониш" дохил намудани онхо масъалаи ба осору афкори зардуштиён таваччухи зиёд доштани Aбyлфазл ва Aкбаршох ва ба акидаву рухияи Aбyлфазл то андозае мувофик омадани афкори дар онхо инъикос гардида, роли намоён бозидааст. Aз ин чихат махсусан "боби Барзуяи табиб" диккатчалбкунанда мебошад зеро, ки баъзе лахзахои хаёту фаъолияти Хаким Барзуя (аз
дабили омухтани улуми мазхаб ва адёни мухталиф ва чустучуи хадидату навмедй дар ин рох ва Fайрахо) ба лахзахои хаёту фаолияти Aбyлфазл мувофид меоянд. Бе сабаб нест, ки Aбyлфазл хатто ба хангоми афзудани исёни ботинй ва шубхахояш нисбат ба таълимоти адён ва мазохиби гуногун аз мутолиаи саргузашти Барзуя каме тасалй ва оромиши хотир хосил менамояд. У дар хотимаи дафтари дувуми '^кбарнома^аш ба хамин маънй ишора намуда навиштааст: "ва чун хадидати тарозии Барзуя Насруллох Муставфй дар авоили "Калила ва Димна" оварда нишоне аз парокандагии худ дарёфт ва дадаммояи доруи Fам баргирифт. Он чи он чигарсухтаи хуни дил поло месарояд:
Як харфи ошно ба Fалат хам касе нагуфт,
Чандон, ки хоби хуш бахри афсона сухтем [l, с. l2].
Бояд хотирнишон сохт, ки агарчи "Иёри дониш" бевосита дар асоси тахрири '^нвори Сухайлй" ва ду боби "Калила ва Димна" - и Aбyлмаолй ба вучуд омадааст ва Aбyлфазл хангоми таълифу тахрир ба мавзуъ, сужаи хикоятхо, сохти устухонбандй ва тартиби чобачогузории бобхои "^нвори Сухайлй" ва бобхои мазкури "Калила ва Димна" таFЙироти назарнамое дохил накардааст, аммо бо вучуди ин "Иёри дониш" дорои як силсила хусусиятхои махсус мебошад, ки онхо онро аз маъхазхояш фарк кунонида боиси пайдо шудани ривоёти форсй (точикй) нави "Калила ва Димна" гардидаанд. Ин таFЙирот ва хусусиятхои фардкунандаи "Иёри дониш" пеш аз хама дигаргунихову табадулоти замон, шароит ва мухити зиндагии муаллиф ва таFЙир ёфтани талаботи маънавии завди бадей ва меъёри баходихиро тачассум менамоянд. Мухимтарин ва намоёнтарин хусусияти "Иёри дониш" услуби нигориши равиш ва содаву тарзи баёни омафахми он мебошад, ки Aбyлфазл дар ин бора кушиши зиёде карда, кори шоистаи тахкикро анчом додааст. Сабаби асосии ба ичрои ин масъала таваччухи махсус зохир сохтани Aбyлфаз дар он аст, ки манбаи пайвастаи асари y "^нвори Сухайлй" мувофиди равияи мадбулу дилхох "доираи ашроф ва хонанда" бо нуфузи асри понздах ба услуби мутакаллуф ва маснуъ навишта шуда буд ва дар зимни хикояти он дитъоти ашъори шоирони гуногун, оёту аходис, таъбиру мисолхои арабй, тавсифоти рангини муфассал, иборахо ва истиорахои печ дар печ, рамзхо ва ишороти душвордарки олимона ва ташбеххои пушида ба таври нихоти зиёд истеъмол гардида буданд. Бинобар ин хангоми тахрири супориши Aкбарро дар хусуси ба ибороти "туркфахмона" баргардонидани "^нвори Сухайлй" ба назар гирифта Aбyлфазл дар "Иёри дониш" чунин тарзи баёнро пеш гирифтааст, ки талаби онро доираи васеи мардум дарк намуда метавонанд. У барои ба амал татбид кардани ин кор пеш аз хама аз идтибос овардани дитъоти зиёди шеърй, оёту аходис, таъбиру мисолхои арабй, иборот ва истиороти печида, суханороихои тулонй, рамзу ишора, ташбеххои пушида ва лyFOти мушкилфахм сарфи назар кардааст. Aбyлфазл дар охири "Иёри дониш" дар бораи то замони Aкбар бо вучуди борхо ба тариди назму наср тарчума ва тахрир гардидани "Калила ва Димна" пушида мондани матлаби ин асар тавакуф намуда рочеъ ба кори анчомдодаи худ чунин ишора кардааст: "Имруз.. нуронист ин шоханшох ... ин пардагии шабистони мадоро, ки дар парда ба танг омада буд ба руйи руз андохт чунонки поки маFЗOни содалавхи ачам, ки ки алфози арабй ва оборотипечида санги рохи абён буд бе хичоби сурати маънй назора карданд..."
Aбyлфазл дар "Иёри дониш" - навиштааст A. Aлиммрдонов, ба сабки нигориши "^нвори Сухайлй" ва хадамоти Хусайн Воизи Кошифй дар рохи ба тартиби муаян даровардани хикоёти "Калила ва Димна" бахои хадидй ва мувофид дода нисбат ба ибораи тарчумаи Aбyлмаолй, ки ба кавли Мустафо Холиддоди Aббосй "дар зирангиву матонат ва тозагии баёну самомати меъёри забони форсидонон тавонадшуд", ба забони ахли рузгор (асри XVI) наздиктар будани тарзи баёни онро дадимй намояд ва аз иборахои рехта ва таъбирхои зебои точикии вай дар тахрири худ ба таври васеъ истифода мебарад. Ба равияи омафахм таълиф ёфтани "Иёри дониш" ва бо ин васила аз мазмуни ин шохасар, ки дар рузгори пешин танхо дастраси хосон буд бо чуз гардонидани доираи васеи мардумро Aбyлфазл аз чумлаи комёбихои зомони Aкбар медонад, ки гуё аз баракати он пояи авом баланд гардида эхтиёче ба тамсилу румуз намондааст.
Мухадкиди нуктасанч, таъкид кардааст, ки бо вучуди фазлу донишу омодагй, Aбyлфазл аз суханпардозй ва ороиши калом, аз суханфурушй ва рангинбаёнй худорй карда, бештар ба хилъати тоза пушонидан ва ошкоро сохтани мазмуни "Иёри дониш" дидкат додааст. Назари шахсии худро A. Aлимардонов, дар бораи дигаргун сохтани тарзи баёни "^нвори Сухайлй"
Абулфазл ба "Иёри дониш" ворид сохтани чан тагйироти тозаи дигар, ки онх,о дар асари Хусайн Воизи Кошифй ва ё "Калила ва Димна"-и Абулмаолй дучор намеоянд, чунин
Аввало - у ду боби аввали "Калила ва Димна"-и Абулмаолиро, ки бо баромади худ ба ривояти пахлавии асар тааллук доштанд ва Хусайн Воизи Кошифй онхоро тамоман аз матн хорич карда буд, аз нав тахрир намуда бо унвони "Аз гуфтори Бузургчамехр." ва дар ахволи Барзуяи табиб ба "Иёри дониш" дохил мекунад ва ба хамин васила чанбаи тарбиявии асари худро пуркувват сохта, шумораи бобхои онро ба 16 (дар "Анвори Сухайлй" 14-то мебошад) мерасонад.
Сониян - баъди тасвири мазмуни муфасали хар як боб дар "Иёри дониш" барои зуд дарк намудан ва ба хотир овардани вокеаву хаводиси дар он бобхо тасвиргардида мазмуни мухтасар ва ё худ хулосахои нисбатан бо тафсили тамоми хикоёти он бобхо баён карда мешаванд.
Севум - дар хотимаи хар як боби "Иёри дониш" хулосаи мухтасар ё худ хулосату-л-хулосаи он боб дарч ёфта, матлаби овардани он боб зикр карда мешавад. Абулфазл ин корхоро барои осон намудани дарки мазмуни асар ва максади хар як боби он кардааст. Аммо хамон навъе, ки хангоми тасвири нусхахои дастнависи "Иёри дониш" мушохида хохем намуд, ин кори Абулфазл боиси ба иштибох афтодани котибони нусхахои асар гардидааст. Яъне аксари котибон хангоми китобати "Иёри дониш" хулосахои муфассали бобхои асарро як навъ такрори мазмуни бобхо пиндошта онхоро ё тамоман ва ё кисман партофта танхо бо овардани хулосахои мухтасар ё хулосату-л-хулосахои бобхо каноат намудаанд.
Албатта, таъки мекунад - мухаккик, доираи тагйирот ба матни маъхази асосии "Иёри дониш", "Анвори Сухайлй" ва манбаи ду боби нахустини он "Калила ва Димна"-и Абулмаолй ворид сохтаи Абулфазл васеъ буда ба он чи мо дар боло баён намудем махдуд намегардад. Аммо аз сабаби васеъ шудани хачми кор холо мо аз тавзеху ташрехи онхо худдорй намуда бо зикри хамин чанд тагйироти ба назар намоёни дар фавк омада иктифо меварзем. Факат дар охир хаминро хотирнишон сохтан лозим аст, ки катъи назар аз чи навъ тагйиротхо дар оварданаш ба матни асар Абулфазл аз анчоми таълифи "Иёри дониш" дар шакли муносиб тачассум ёфтани мазмуни ин шохасар ва махз дар Хиндустон сурат гирифтани ин кор, ки маншаъ ва зодгохи хикояти "Калила ва Димна" буда, нахустин ривояти он дар рузгор рой до баслим ба вучуд омадааст бо каноатмандй сухан кардааст.
Ч,олиби диккат аст, ки дар навбати худ "Иёри дониш" хам монанди маъхазхояш дар даврахои отй мавриди тахриру тарчумахои тоза карор гирифта, боиси ба вучуд омадани якчанд ривояти нави асар боз хам пахн шудан ва бештар афзудани шухрати китоби Калила ва Димна гардидааст.
Бар замми ин аз "Иёри дониш", навиштааст мухаккик, - то рузгори мо нусхахои дастнависи зиёд махфуз мондаанд, ки онхо дар даврахои гуногун дар Мовароуннахр, Афгонистон, Эрон ва Шибхи ^ораи Хиндустон китобат шуда холо дар китобхонахои мухталифи чахон нигох дошта мешаванд. Худи хамин аз ошубу хаводиси куруни гузашта то замони мо расидани нусхахои зиёди "Иёри дониш" ва китобат шудани онхо дар кишвархои гуногун низ бар он гувохй медихад, ки ин асар дар даврахои мухталиф дар байни ахли адаб ва оммаи мардуми форсизабон равнак ва шухрати фаровон доштааст.
"Иёри дониш" аз ду ривояти мансури форсии (точикй) мачмуаи хикоятхои саршори хикмату муъчази "Калила ва Димна" сарчашма мегирад "Иёри дониш", кайд мекунад А. Алимардонов, - яке аз намунахои пусрарзиши насри бадеии давраи афзудани доираи интишори забони форсй (точикй) дар Шибхикораи Хиндустон ва ривочу равнаки адабиёти форсизабони ин сарзамин мебошад. Ин асари пурарзиш дорои услуби нигориш ва тарзи баёни чолиби диккат буда, барои омухтани хусусиятхои насри форсизабон ва инчунин забони форсй (точикй) он давра ахамияти калон дорад. Агарчи "Иёри дониш" дар замону такомул ва авчи сабки хиндй ва дар назми форсизабони Хинд то рафт бештар ривоч ёфтани он таълиф гардидааст, вале забони у сода буда аз бисёр чихатхо ба забони имрузаи точикй наздикй дорад. А. Алимардонов "Иёри дониш"-ро хаматарафа мавриди тадкик карор дода ба хулосае омадааст, ки дар ин асари насрии пурарзиш бисёр ибороту каламоте дучор меянд, ки онхо факат хоси забони точикй мебошанд. Илова бар ин омузиши "Иёри дониш" ва мукоисаи матни он бо матни маъхазхояш, - навиштааст мухаккик, имконият медихад, ки чигуна тагйирот ёфтани анъанаи "Калила ва Димна"-нависй услуби нигориши осори мансур хусусиятхои забонй, истеъмоли воситахои тасвири бадей ва инчунин дар даврахои гуногун
аз кадом мавкеъ ба хикоёти машхури асар наздик шудан ва аз онхо чи навъ мутобики талаботи аср ва мухит натича гирифтани муаллифонро мушохида мекунем. Барои тадкик ва тахлили хаматарафаи "Иёри дониш" ки то кунун сурате нагирифтааст ва омузиши хусусиятхои чолиби он хамчун намунаи насри бадей дар ихтиёр доштани матни илмии сахех ва боэътимоди асар зарур аст, зеро чун то кунун матни аслии (автограф) "Иёри дониш" ба даст наёмада дар асоси ин ё он нусхаи дастнавис ва ё худ чопи сангии асар, ки хеч кадоми онхо аз таFЙирy тахрифхои бисёр, аFлоти гуногун, иловахову ихтисороти зиёди матн холй нестанд, тадкик ва тахлили амик ва дакики ин китоб махсусан хусусиятхои услубй ва забонии он амри махол мебошад.
Мухаккик Aмрияздон Aлимардонов нусхахои мутааддади "Иёри дониш"-ро дастрас намуда, хусусиятхои матниву фаркияту иловахои хар як нусхаро муфассал дар мукаддимаи матни интикодии "Иёри дониш" шарху тавзех дода, навиштааст, ки дастнависи аввали "Иёри дониш", ки дар ганчинаи дастнависхои шаркии Aкадемияи улуми Точикистони Шуравй ба номи A. Мирзоев тахти раками 1325 махфуз аст ва онро шартан аломати "алиф" гузоштааст. Хачми ин дастнавис , кайд мекунад мухаккик, - 15,2х22 см ва адади авроки он 222 мебошад. Ин нусха мукаввои устувор ва накшдори сабзи сохти Мовароуннахрй дорад. КоFази дастнавис Хиротй ва хатти он настаълики зебо буда, атрофи матн аз OFOЗ то анчом бо ду хатти сурх чадвалкашй шудааст. Унвони бобхо, китъаоти шеърй ва дигар аломатхои фарккунанда бо чавхари сурх навишта шудаанд. баъзе каламот ва иборот хангоми китобат афтода бо калами худи котиби нусха дар хошияи варакхо сабт гардидааст. Fайр аз ин дар хошияи баъзе варакхо бо хатхои сонй китъаоти шеърй (аз Саъдй, Насимй ва дигарон) ва кайду ёддоштхо оварда шудаанд, ки онхо ба калами сохибони китоб ва ё хонандагони он тааллук доранд. Дар бисёр варакхои нусха мухри хашткунча бо чунин навиштачот: "хаза ан-нусха вокиф Мухаммадазиз ибни Худоёр" ва зикри санаи 1211/1796-1797 мавчуд аст. Мувофики маълумоти дар хошияи вараки 170 оварда шуда Мухаммадазиз, кайд мекунад A. Aлимардонов, - аз чумлаи донишмандони асри XVIII буда, дар соли 1218 х/1803-1804 м. вафот кардааст. Котиби ин нуха Мухаммадтохири Гучротй буда, китобати онро рузи чахоршанбе, 28 мохи мухаррам санаи хазору яки х. мутобик ба панчуми ноябри соли 1592 м. (дар вараки 221 б) дар Пешовар (Покистон) ба итмом расондааст. Баъд аз зикри сана дар нусхаи мазкур чунин ишора шудааст: "мутобики чалуси маминат монус санаи 34 дар пешовар ба мучиби фармудаи мачмуаи эхсон ва карам ...". аз сабаи пахш шудани сиёхй хондани ду ё се калимаи барои муаян намудани матлаби бисёр мухими чумлаи мазкур муясар нагардид. Ба назар чунин менамояд, ки котиби нусха ин кайдро аз дастнависи мавриди китобат карор додааш иктибос кардааст, ки вай дар соли 34 чалус Aкбар яъне 997 х./1589 м. (баъд аз як сол ё камтар аз як соли таълифи "Иёри дониш") китобат шуда буд [l, с.
lO].
Ба хамин тарик таъкид мекунад мухаккик, -дастнавис аз тамоми нусхахои хаттии то имруз маълуми "Иёри дониш" кадимитар буда, дар замони зиндагии Aбyлфазл китобат шудааст. Омузиши бодикати нусхаи мазкур ва мукоисаи матни он бо дигар нусхоти дастрас нишон медихад, ки матни ин нусха нисбат ба дигар нусхахо бехтар, сахехтар ва камаFлот мебошад. Бо вучуди ин дар дастнависи фавкуззикр як силсила навокисот ва камбудихо чой доранд; ду вараки аввали нусха, ки OFOЗи мукаддимаи "Иёри дониш"-ро дар бар мегирифтанд аз байн рафтаанд. Ин нусха аз вараки За бо ибораи "Барзуя саодати худ дониста кабул кард" OFOЗ мегардад. Aз сабаби пора шудан ва хазф гардидани вараки охирини дастнавис (222) якчанд сатр, ибора ва каламоти матни ин варак нобуд шудаанд. нусхаи мазкур аз карори маълум дар чойи рутубат нигох дошта шудааст осори расидани об дар тамоми варакхояш мушохида гардида мешавад. Aз таъсири расидани об ва намй, ки махсусан дар кисми болоии варакхо бештар ба назар менамояд ранги хати баъзе сатрхо пахн шуда, хондани каламоти чудогонаи он сатрхоро мушкил гардонидааст. Дар баъзе мавориди дигар, кайд мекунад A. Aлимардонов, - ибораву каламот тамоман шуста шудаанд. Навокисоти чашмгири дигари ин дастнавис он аст, ки дар руйи хулосахои муфассали бобхои 2-16 асар сабт нагардидаанд. Эхтимол котиби ин нусха монанди котибони баъзе нусухи дигар чунин хулосахоро, ки муаллиф дар онхо мазмуни мухтасари вокеахо ва ходисахои бобхоро баён мекунад, такрори пайвастаи бобхо дониста аз овардани онхо сарфи назар карда бошад. Илова бар ин навъи ихтисороти умдаи дар матни ин нусха андохта шудани микдори зиёди каламот ва як силсила иборахову чумлахо низ мушохида карда мешаванд, ки онхо аз сабаби диккат надодани котиб
хангоми китобат аз калам афтодаанд. Ин навъ бедиккатии котиб махсусан хангоми афтодани иборахо ва чумлахо равшан намудор мегардад.
Бояд хотирнишон сохт, ки аз калам афтодани иборахову чумлахо дар нисфи дувуми ин дастнавис бештар мушохида карда мешавад. Дар баробари иборахо ва чумлахо чунонки дар боло ёдовар шудем хангоми китобати ин нусха аз калами котиб он каламоти зиёдй афтодааст, ки як кисми онхо боиси тобиши маъноии дигар гирифтани чумлахо ва як кисми дигарашон иллати вайрон шудани маънои матн гардидаанд [1, с. 10].
Дастнависи дигарро мухаккик аломати шартии "б" гузоштаат, ки ин дастнавис дар ганчинаи дастнависхои шаркии фархангистони улуми Чумхурии Шуравии Точикистон зери раками 1810 махфуз аст. Х,ачми ин нусха 14Х23 см буда 798 варакро дар бар мегирад. Ин нусха мукаввои сабзранги мунаккаш дорад, ки онро Хоча Мирак ном сахофи Мовароуннахрй мучаллад кардааст. Когази дастнавис Самаркандй ва гуногунранг буда хаташ настаълики резу равшани бисёр зебо тавом ва баъзе узорхои шикаста мебошад, ки ба шакли муварраб навишта шудааст. Сарлавхахои нусха бо чавохири сурх навишта шудаанд. дар осор мухри байзошакли хурде бо чунин навиштачот "вакфи Абдулсамад ибни Мулло Амонкул" ва санаи 1235 х/1820 м мавчуд аст. Дар хошияи бисёри варакхои нусха бо калами худи котиби он хамон каламот ва ибороте сабт гардидаанд, ки онхо хангоми китобат ё аз калам афтодаанд ва ё галат навишта шудаанд. китобати нусха 19 зулкаъдаи соли 1146 х/24 апрели 1734 м (вараки 298 б) анчом ёфтааст. Номи котиб ва чои китобати он номаълум аст. Матни хафт вараки аввал аз байн рафта ин дастхат дар даврахои минбаъд дар когази кукандй ба хати дигар аз нав баркарор карда шудааст.
Дастнависи дигари "Иёри дониш", ки бо аломати шартии "ч" зикр шудааст дар захираи дастнависхои шаркии Академияи илмхои Узбакистони Шуравй тахти раками 2881 махфуз аст. Нусха аз лихози хачм 16,5X26 см ва адади варакхояш 270 буда когази он шаркй ва хаташ настаълик (бо истифодаи унсурхои чудогонаи хати шикаста) мебошад. Нусха мукаввои мустахкаму мунакаши сохти мовароуннахй дошта атрофи тамоми варакхояш бо хатхои сурх ва сиёх чадвалкашй шудаанд. аз мухрхои дар баъзе варакхо мавчудбуда маълум мегардад, ки вай бештар дар "китобхонаи марказии назорати халкии маорифи респубкаи Бухоро" ва "китобхонаи шуъбаи маорифи халки вилояти Зарафшон" нигох дошта мешудааст. Унвони бобхо ва анвои китъаоти шеърй ва баъзе аломатхои фарккунанда бо чавхари сурх сабт гардидаанд. Дар як кисми варакхои ин нусха лакахои зарди аз таъсири об ба вучуд омада мушохида карда мешавад. Ба хошияхои баъзе варакхои дастнавис, ки аз таъсири рутубат фарсуда шуда рехтаанд, когази нав часпонда шудааст. Дар натичаи ин баъзе каламоти вараки 269 - и матн дар зери когаз мондаанд. Санаи китобати ин нусха хабдахуми рабе-ус-сонии 1261х/мутобики 26 апрели 1845м мебошад. Ин нусха дар байни дастнависхои мавриди истифода карордодаи мо комилтарин буда, ба истиснои хулосахои муфассали бобхои 12, 13 ва 15, 16 тамоми матни асарро дар бар мегирад. Аммо дар айни замон ин нусха нисбат ба дигар дастнависхои истифодабурдаи мо пурнуксонтар буда, аз калам афтодану афзудан ва тагйир додану дигаргунсохтани калимахо ва иборахову чумлахо дар он бештар дучор меоянд [1, с. 10].
Амрияздон Алимардонов дар омузишу тахкики адабиёти форсизабони Х,инд дар баробари "Иёри дониш"-и Абулфазли Алломй тадкикотхои зиёди дигари фундамталй низ ба анчом расонидааст.
Адабиёт
1. Абулфазл Аъломй. Иёри дониш. Матни илмй-интицодй бо тауциц, тасуеуи Амрияздон Алимардонов. -Душанбе: "Дониш", 1988. - 447 с.
2. Ализода Сайидхоца. Гауваршинос //Рузномаи "Адабиёт ва санъат". - 2018. - 6 дек. - С. 11.
3. Донишномаи донишмандони Тоцикистон дар ибтидои царни XXI. Китоби 1. - Душанбе: Сарредаксияи илмии ЭМТ, 2018. - С. 443.
4. Шарцшиносии тоцик (1958-2008). - Душанбе: "Маориф ва фаруанг", 2009. - 629 с.
САХ,МИ АМРИЯЗДОН АЛИМАРДОНОВ ДАР ТАХДЯИ МАТНИ ИЛМЙ-ИНТЩОДИИ «ИЁРИ ДОНИШ»-И АБУЛФАЗЛИ АЛЛОМЙ
Амрияздон Алимардонов дар мукаддимаи матни интикодии "Иёри дониш" менависад, ки Абулфазл писари дувуми донишманди маъруф ва файласуфи суфимашраб Шайхи Муборак Ногурй (1504-1592) мебошад. Абулфазл ибни Муборак мулакаб ба Алломй-Фахомй, муаррих ва нависандаи маъруф, адабиётшинос, дусту мушовири содики Акбар буда дар дарбори у дар байни дигар донишмандон макому манзаллати барчастае дошт. "Иёри дониш", - кайд мекунад А. Алимардонов-яке аз намунахои пурарзиши насри бадеии давраи афзудани
доираи интишори забони форсй (точикй) дар Шибдикораи Диндустон ва ривочу равнаки адабиёти форсизабони ин сарзамин мебошад. Ин асари пурарзиш дорои услуби нигориш ва тарзи баёни чолиби диктат буда, барои омухтани хусусиятхои насри форсизабон ва инчунин забони форсй (точикй) он давра адамияти калон дорад. Агарчи "Иёри дониш" дар замону такомул ва авчи сабки диндй ва дар назми форсизабони Х,инд то рафт бештар ривоч ёфтани он таълиф гардидааст, вале забони у сода буда аз бисёр чидатдо ба забони имрузаи точикй наздикй дорад.
Калидвожахо: шибдикораи Х,инд, мухаккик, форсй, нусха, дастнавис, адабиёт, тадкикот.
РОЛ АМРИЯЗДАН АЛИМАРДАНОВ НА ПОДГОТОВКЕ НАУЧНО-КРИТИЧЕСКИЙ ТЕКСТА "ИЯРИ ДАНИШ" АБУЛФАЗЛ АЛЛОМИ
Амрияздан Алимардонов в своего перисловии к научно-критический тексте «Ияри даниш» пишет , что Абулфаз Аллами является вторим сыном великом учёные и философом своего времени Шейх Мубарак Нагури (1504-1592). Абулфаз ибн Мубарак Аллами во дворе имел большой влияние и был советником и близким другом Акбара. Он во дворе в о всех владение Акбара прославился как великом писателей , историком, литературоведом. «Ияри даниш» отмечает А. Алимарданов, один из бесценный прозаических прозаические произведение своего времени , которые имел большой роль в распространении персидского языка и литературы в всем Полуостровом Индии. Это произведения по своему стилистике и метод описание имеет большой значение при изучении персоязичный прозы Индии. Не смотря на то что «Ияри дониш» было написано на период высокого влияние «индийский стил» в поэзиях данного времени , язык произведения было очень доступно и ближе к современном таджиском языке.
Ключевые слова: полуостров Индостан, исследователь, персидский, копия, рукопись, литература, исследование.
CONTRIBUTION OF AMRIYAZDON ALIMARDONOV TO THE DEVELOPMENT OF THE SCIENTIFIC AND CRITICAL TEXT OF "IYORI DONISH" BY ABULFAZL ALLOMI
А. Alimardonov, in the introduction to the critical text of "Yori Donish", writes that Abulfazl was the second son of the famous Sufi scholar and philosopher Sheikh Mubarak Noguri (1504-1592). Abulfazl ibn Mubarak, nicknamed Allami-Fahomi, was a well-known historian and writer, literary critic, loyal friend and adviser to Akbar and had a prominent position in his court among other scholars. "Iyori Donish", - as notes A. Alimardonov, - is one of the most valuable examples of the prose of the period of increasing the popularity of the Persian (Tajik) language in the Indian subcontinent and the development of Persian-language literature in this country. This valuable work has an interesting style of writing and expression and is of great importance for the study of the features of Persian prose, as well as the Persian (Tajik) language of that period. Although "Iyori Donish" was written during the development and rise of the Indian style and its further development in Indian Persian poetry, its language is simple and in many respects close to the modern Tajik language.
Keywords: Hindustan peninsula, researcher, Persian, copy, manuscript, literature, research.
Дар бораи муаллиф
Махмудзода Хуршед Унвончу
Маркази мероси хаттии Академияи миллии
илмдои Ч,умхурии Точикистон
734025, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
к. Хусейнзода, 35
Тел.: (+992) 918 87 01 03
E-mail: abdurahmonzodakh@mail.ru
Об авторе
Махмудзаде Хуршед ^искатель
Центр письменного наследия Национальной академии наук Республики Таджикистан 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Хусейнзода, 35 Тел.: (+992) 918 87 01 03 E-mail: abdurahmonzodakh@mail.ru
About the author
Mahmudzade Khurshed
Applicant
Center for written heritage of the National Academy
of Sciences of the Republic of Tajikistan
734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Huseinzoda st., 35
Ph.: (+992) 918 87 01 03
E-mail: abdurahmonzodakh@mail.ru
