SÚT HÁM SÚT ÓNIMLERINIŃ QURAMÍ, AWQATLÍQ QUNÍ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES A

SÚT HÁM SÚT ÓNIMLERINIÑ QURAMÍ, AWQATLÍQ QUNÍ

Utepbergenova Xurliman Atabekovna

Qaraqalpaq mamleketlik universiteti

https://doi.org/10.5281/zenodo.14235154

ARTICLE INFO

Received: 19 th November 2024 Accepted:20th November 2024 Published:28th November 2024

KEYWORDS uglevod,vitamin, metabolizm, mineral zatlarfermentlar, albumin,globulin,melanoid, laktoza, glyukoza ham galaktoza, kalciy, magniy, natriy, kaliy, temir, mis, yod, xlor, fosfor, kukirt.

ABSTRACT

Usi maqalada sút ónimleriniñ insan salamatligina paydali hám ximiyaliq qurami ham olardiñ paydali tarepleri korib shigiladi.Sút bul quraminda kalsiy kóp bolgan adam organizimi ushin kerekli bolgan barliq vitaminlerdi óz ishine algan. Sútten qatiq,qaymaq, tvorog ,sir,brinza tayarlanadi. Jaña sawílgan suttiñ dámi az mugdarda mazalí bolíp, reñi aq- sargísh boladí. Sút ózine tán suyíq, bir jíníslí íssílíq islep berilgen ónim ekenligi oniñ túrleri qollaniwi haqqinda kóplegen magliwmatlat berilgen.

Dúnyaga belgili Gipokrat túrli haywanlardíñ sútleriniñ shípalí qásiyetleri túrlishe boladi, eshki hám biye súti ókpe keselliklerine, síyír súti podagra hám kemqanlíqqa, eshek súti kóp keselliklerge paydalí dep esaplagan. Bunnan míñ jíllar aldín jasap ótken ullí alím Abu Ali Íbn Sino sút hám sút ónimleriniñ balalar hám qariyalar ushín eñ jaqsí awqat dep aytqan. Súttiñ paydasín birinshi márte ullí rus fiziologí Í.P. Pavlov. Hálsirep qalgan ,sharshap turgan waqítta toyímlí awqatqa mútaj adamlar ushín sút hesh bir zat penen teñlestirip bolmaytugín azíqlíq bolíp esaplanadí. Ol organizm qarsílígín kúsheytedi. Zat almasíw dárejesin óz qálpine keltiredi, bawír funkciyalarína, zatlar hám mineral almasíwín buzatugín hámde dem alíw jollarína tásir etetugín radioaktiv hám záharli zatlar menen isleytugín adamlarga paydalí. IX ásirde Rossiyada adamlar sútshilik penen shugíllangan hám birinshi sút kárxanalarí yagníy zamanagóy sút zavodlaríníñ úlgileri XIX ásirde payda bolgan. Birinshi sút zavodí 1807-jílda Moskva janíndagí Ostashevo degen jerde dúzilgen. Moskvada dáslepki sút zavodín A.V. Chishkin ashqan. Bir sutkada zavod 60 tonna sútti qayta islep sút, qaymaq, smetana, prostakvasha hám súzbe jetkerip bergen. Sút sanaatí mámleketimizde XX ásir dawamínda joqarí rawajlangan industrial tarmaqqa aylaníp, házirgi waqítta mámleketimiz azíq-awqat sanaatínda jetekshi tarmaqlardíñ birine aylangan. Kárxanalar zamanagóy úskeneler menen támiynlengen. Sút ónimleriniñ 250 den artíq túrleri bar. Sút qímbat bahalí ónim bolíp esaplanadí. Oníñ quramínda 200 den artíq komponentler bolíp, adam organizmi ushín paydalí hám júda zárúr bolgan hámme azíqlíq zatlarga iye bolíp tabíladí.

Sút hám sút ónimleri insan organizmi tárepinen jeñil hám añsat ózlestiriledi. Insan úy haywanlaríníñ sútin ishedi, biraq olardíñ arasínda síyír súti keñ tarqalgan. Síyír sútiniñ quramínda 85-89 % suw, 2,8-5,0 % may, 2,7-3,8% beloklar, 4,4-5,1% sút qantí, 0,6-0,85% mineral zatlar, fermentler, vitaminler, garmonlar, pigmentler, gazler bar boladí. Adam bir kúnde 500ml den 1,5ml ge shekem bir jílda 182500 ml sút paydalaníwí kerek. Eger adam 1 kúnde 15gr sarímay qabíl etse, ol 375gr sút ishken boladí, 175gr sút qabíl etse,18gr sír qabíl etken boladí hám tagí basqa. Sút jas organizm ushín zárúr bolgan barlíq azíqlíq zatlardan

Volume 1, Issue 16, November 2024

ibarat. Bir litr sút quramínda 32gr belok (4 tawíq máyegine teñ), 36gr sarímay, 48 gr sút qantí hám de belgili barlíq vitaminler, mineral duzlar boladí. Sút mineral zatlardíñ deregi bolíp kalciy hám fosforga bay. Súttiñ ulíwmalíq kaloriyasí 650 kkal/kg ga teñ.

Jaña sawílgan suttiñ dámi az mugdarda mazalí bolíp, reñi aq- sargísh boladí. Sút ózine tán suyíq, bir jíníslí íssílíq islep berilgennen soñ suyíq boladí, suwítílgannan soñ birigedi. Sút 100-120°C temperaturada qaynaydí, 0,54-0,58°C temperaturada bolsa muzlaydí. Sút mayí súttiñ eñ qímbatlí bólegi bolíp, tiyakarínan may kislotalarínan quralgan. Sút mayíníñ qásiyetleri, ásirese eriw (27-34°C) hám qatíw (17- 21°C) temperaturalaríníñ tómen bolíwí oníñ quramíndagí may kislotalaríníñ qásiyetleri menen baylaníslí boladí.Ol sútte may tamshílarí kórinisinde boladí. Hár bir may tamshísí izinen belok qorgaw qabatí menen qaplangan. Bul olardíñ jabísíp ketiwine tosqínlíq etedi.

Sútti qayta islew yaki saqlaw waqtínda qorgaw qaplamíníñ buzílíwí nátiyjesinde erkin maylar payda boladí.Sút mayí jagímlí iyi hám dámge iye boladí.Súttiñ belok zatlarí tolíq qunlí aminokislotalardan ibarat. Sútte 2-4% kazein, 0,1% globulin hám 0,1% basqa beloklar bar. Sútte kalciy, magniy, natriy, kaliy, temir, mís, yod, xlor, fosfor, kúkirt siyaqlí mineral zatlar hám insan organizmi ushín zárúr bolgan derlik barlíq vitaminler bar.Sút hám sút mayíníñ reñi sargísh reñdegi pigment - karotinniñ bar ekenliginen derek beredi. Uglevodlardan sútte, tiykarinan sút qantí- laktoza bar.

Laktoza, glyukoza hám galaktoza molekulalarí qaldíqlarínan ibarat. Laktozaníñ mazalílígí saxarozaga qaraganda 5-6% kemirek bolíp, suwda jaman eriydi.Sút mayínda 60 tan artíq tiykargí hám ekinshi dárejeli may kislotalarí bar. Sútte hámmesi bolíp 16 ga jaqín hár túrli beloklí zatlar ushírasadí. Sút belogí tiykarínan kazein, albumin, globulin hám basqa azotli zatlardan quralgan. Súttegi belok 80% kazeinnen ibarat. Sút belogí kazein sút ónimleriniñ tiykargí bólegi bolip esaplanadí. Kazein quramínda bir neshe aminokislotalar (prolin, cistin, triptofan, tirozin, valin, argenine hám asparagine) ushíraydí. Sút qantí (laktoza) -energiya baylígí bolíp esaplanadí. Ol óz quramínda glyukoza hám galaktoza saqlaydí hám azíqlíq qúní boyínsha qant láblebisi yaki qumsheker qamísínan algan qantqa uqsaydí. Lekin mazasí boyínsha olardan pás.

Sút qantída saxarid esaplanadí, ol suwda jaqsí eriydi. Sút qantí mikroorganizmler menen súttiñ hám sút ónimleriniñ ashíwína shárayat jaratadí, nátiyjede sút kislotasí payda boladí. Sút quramínda vitaminler hár qíylí organik birikpelerden ibarat bolíp, onda 30 ga jaqín vitaminler bar, ásirese usí sút ónimleri insan orzganizmin vitaminler menen támiynleydi. Eger organizmde vitaminler jetispese, nátiyjede zat almasíw processi buzíladí hám organizm kesellenedi.

Sawdaga tiykarínan síyír súti pasterlengen halda shígaríladí. Oníñ tómendegi assortimentleri bar:

1. Pasterlengen sút-awíríw qozgatíwshí mikroorganizmlerdi jogaltíw hám saqlaw múddetin asíríw maqsetinde 65-85oC temperaturada íssílíq penen islew berilgen sút. Mayí alíngan, alínbagan hám maylí sútler pasterlenedi.

2. Sterillengen sút-quramí pasterlengen sútten parq qílmaydí.Sterillew waqtínda avtoklavlarda 103-104°C den 118-123°C ga shekem bolgan temperaturadagí basím astínda ótkiziledi; onda barlíq mikroorganizmler hám olardíñ sporalarí óledi. Onda sútti úy shárayatínda 10-15 kún saqlaw múmkin.

Mikroorganizmlerdiñ kóbeyiwin toqtatiw maqsetinde tazalangan sút tez suwitiladi. Kishi kárxanalarda sútti suwitiw ushin suwdan paydalaniladi. Keyingi waqitlari sútti suwitiw ushin plastinkali suwitqishlar qollaniladi. Kislotaligi 19-20°T sút uzaq (6 saat) saqlaniwi múmkin. Bunday jagdayda sútke íssiliq penen islew beriledi. Qabíl qílíngan sút tábiyiy shígíndílar hám mexanikaliq pataslíqlardan jogaltíw maqsetinde tazalanadí. Bunday tazalaw awírlíq kúshi yaki basím hám oraydan qospa usíllar járdeminde háreketleniwshi sút tazalaw separatorlarínda alíp baríladí. Sút ónimleri metal hám materiallardan tayarlangan filtrler arqalí hár qíylí patas zatlardan tazalanadí. Hár 15-20 minuttan filtrler tazalaníp turadí. Sútti

Volume 1, Issue 16, November 2024

Page 18

mexanik shigindilardan tazalaw basim astinda isleytugin sut tazalaytugin apparatlarinda alip bariladi ham suttin effekt tazaligi usi basimga baylan boladi.

Separator-sut tazalawshi uskene bolip oraydan qosimsha kush tasirinde hareketlenip mexanik shigindilardi ajratadi. Sut tazalaw bir separator uskenesinde 3-4 saat dawam etedi. Juwmaqlaw: Sutti qayta islew yaki saqlaw waqtinda qorgaw qaplaminiri buzflfwi nâtiyjesinde erkin maylar payda boladi.Sut mayi jagimli iyi hâm dâmge iye boladi.Suttiri belok zatlari toliq qunliaminokislotalardan ibarat. Sutte 2-4% kazein, 0,1% globulin hâm 0,1% basqa beloklarbar. Sutte kalciy, magniy, natriy, kaliy, temir, mis, yod, xlor, fosfor, kukirt siyaqli mineral zatlar hâm insan organizmi ushin zârur bolgan derlik barliq vitaminler bar.Sut hâm sut mayiniri rerii sargish reridegi pigment - karotinniri bar ekenliginen derek beredi.

Paydalanilgan adebiyatlar dizimi

1. Kurbanbaeva.G.S,« Aziq-awqat texnologiyasi tiykarlari »Sabaqliq .NUKUS- "ILIM-NUR " -2023,414 b

2.G.S.Qurbanbaeva.,B.K.Xojametova.,M.SAdilxanova « Sut ham sut onimlerin islep shigariw texnologiyasi » Oqiw metodikaliq qollanba.-Nokis QMU,2019 jil 52 bet-Miraziz Nukus

3. Г.В. Твеpдохлеб и дp. "Технология молоко и молочный пpодуктов" Москва ВО "Агpопpомиздат" 1991 г.

4. Н.Е.Панфилова "Сут ва саломатлик" Тошкент "Мехнат" 1991 й.

5.Kurbanbayeva, G. . (2023). INNOVATIVE WAYS OF INCREASING GRAIN PRODUCTIVITY IN THE AGRICULTURE. Journal of Agriculture & Horticulture, 3(9), 21-24. Retrieved from https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332

6.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). GRAIN AND GRAIN STRUCTURE. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06

7. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA BIOSTIMULYATORLARNI BOSHOQLI DON EKINLARGA QO'LLASH VA HOSILDORLIGINI OSHIRISH. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.

https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06