BIYDAYDÍŃ XALÍQ XOJALÍPÍNDA ORNI Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND MANAGEMENT STUDIES

ARTICLE INFO

BIYDAYDÍN XALÍQ XOJALÍPÍNDA ORNI

Kurbanbaeva Gulshad Sarsenbaevna

Qaraqalpaqstan Mámleketlik Universiteti úlken oqitiwshisi

[email protected]

Aytimbetova Azada

Qaraqalpaqstan Mámleketlik Universiteti Ximiya-texnologiya fakulteti aziq- awqat texnologiyasi qánigeligi 3- kurs student

https://doi.org/10.5281/zenodo.14230235

ABSTRACT

Received: 19 th November 2024 Accepted:20th November 2024 Published:27th November 2024

KEYWORDS biyday, dárilik, kepek, kraxmal, lutein, zeaksantin, belok, masaq,aleyron qatlaminan, un tárizli endosperma hám uriqtan

Maqalada biydaydiñ xojaliq áhmiyeti, strukturaliq paydali strukturalari, onin aziq-awqat waziypasinan tisqari dárilik qásiyetleri haqqinda magliwmatlar keltirilgen. Biyday hám biyday ónimleriniñ hár bir bóleginiñ ayriqsha qurami hám organizm ushin paydali tárepleri haqqinda pikir júrgizilgen. Soniñ menen birge, tábiyatdagi áhmiyeti hám tur hám sortlarina da tariyp berilgen.

Biyday dániniñ dúzilisi hám ximiyaliq qurami. Biyday — eñ áhmiyetli aziq-awqat ónimi esaplanadi. Oniñ tiykargi qásiyetlerinen dániniñ dúzilisi hám ximiyaliq qurami, oni quraytugin kletkalariniñ dúzilisi menen qurami esaplanadi.

Biyday dáni qabiqtan, aleyron qatlaminan, un tárizli endosperma hám uriqtan ibarat. Biyday dánin sirtqi jaginan miywe hám tuqim qabiqlari (1) menen qaplangan. Miywe qabiginiñ astinda tuqim qabigi jaylasqan. Ol juqa ammort bolip, dán massasi 2 — 2,5 %. Miywe hám tuqim qabiqlariniñ quraminda az mugdarda belok, qantlar menen maylar bolip, tiykargi bólegin mineral zatlar hám insan organizminde kem siñiriletugin cellyuloza, gemicellyuloza siyaqli zatlar quraydi. Bunnan basqa, miywe hám tuqim qabiqlari unniñ reñin qaraytadi, yagniy sapasin tómenletedi. Soniñ ushin miywe hám tuqim qabiqlari un islep shigariw procesinde ajiratip alinadi.

Biyday dániniñ kletkalari dúzilisi

1-miywe hám tuqim qabiqlari. 2-Aleyron qatlami .3- toliq endosperm. 4-uriq

Page 161

Volume 1, Issue 15, November 2024

Aleyron qatlami (2) endospermnin sirtqi qatlami bolip, bir qatar qalin diywalli kletkalardan quralgan. Aleyron qatlaminin quraminda beloklar, maylar, qantlar, tsellyuloza ham mineral zatlar boladi. Aleyron qatlami dan massasinin 49% in quraydi. Biyday daninin ishki bolegin toliq endosperm(3) iyeleydi. Endosperm kraxmal ham belok boleksheleri menen toli bolgan ulken kletkalardan ibarat.

Juins aq biyday tûrler

Endespenn ft

beloklar s. h Ij&ä] sjff iffgro

uglebodlar

/1

:

Dàn s uti

Klechatka Miiierallar

Biyday zarodislii

Vitaminler Mineral zatlar Toyingan maylar _ Beloklar

Erythrospermum Lutescens

Biyday danin sirtqi jaginan miywe ham tuqim qabiqlari

Endospermnin biyday reni aq yäki biraz sari boladi. Endosperm däninin kese kesimi: moldir, un siyaqli yäki toliq emes moldir boliwi mumkin.

Endospermnin ximiyaliq qurami dännin qalgan barliq bolimlerinin quraminan ozgeshe boladi. Onin qurami 72 — 82 % kompleksi qäsiyetleri de joqari därejedegi ähmiyetke iye. Biydayda gliadin häm glyutenin beloklari bar. Bul beloklar suwda bogip oz massasina qaraganda 200 -300 % suwdi jutadi häm kleykovina dep atalatugin, baylanisqan, elastikaliq massani payda etedi. Kleykovinanin iyilgish-elastikaliq qäsiyetleri biyday unnan joqari gewekliktegi nan häm ayriqsha sapali makaron onimlerin tayarlaw imkaniyatin beredi. Dännin ushqir tärepinde jaylasqan uriq (4) sirtqi tärepinen miywe yäki tuqim qabati menen qaplangan. Unnin massasi dän massasinin 2-3 % in quraydi. Tuqimnin quraminda: 33-39 % belok, 25% qant, 12-15% may, 2,2-2,6 % tsellyuloza häm mineral zatlar bar. Uriq vitaminlerge bay boladi. Dände suwdin mugdari 14% esabinda, beloklar — 11,6-12,5 %, uglevodlar — 67,5-68,7 %, sonin ishinde kraxmal — 53,7-54,9 %, cellyuloza — 2,3-3,4%, maylar 1,6-1,9%, mineral zatlar — 1,7-,8 % bolip tabiladi.

Biydaydi jetistiriwde täbiyat ähmiyetli orin tutadi. Äsirese Fergana oypatliginin geografiyaliq shärayati, danli eginlerge häm basqa awil xojaliq tarawina täsir korsetiwshi organizmlerdin orni ulken. Biydaydi maydalap, sut menen aralastirip, qaynatip, ash qaringa ishiw, sidik sistemasinin keselliklerin aldin aladi. Olar qaynagan suwda menen suziledi, qalinligi ajratiladi häm kunine bir neshe ret ishiw talap etiledi. Biydaydi qollaw biyday turli keselliklerdi emlew häm denedegi mashqalalardi saplastiriw ushin qollaniladi. Biyday belok, minerallar, B topari vitaminler deregi esaplanadi, yagniy salamatliqti bekkemleytugin äjayip aziq-awqat. Solay etip, ol kleykovina dep atalatugin xarakterli belokdin sapasi häm mugdari sebepli basqa dänlerge qaraganda nan tayarlaw ushin ken qollanilatugin tiykargi shiyki zat esaplanadi. Biydaydin bir qansha shipabaxsh päziyletleri bar; biyday quramindagi kraxmal häm kleykovina issiliq häm energiya beredi. Qayta islew processinde alip taslangan biyday

Volume 1, Issue 15, November 2024

Page 162

urigi zârurli E vitaminine bay bolip, onin jetispewshiligi jurek keselliklerine alip keliwi mumkin. Qayta islengen biyday uninda vitaminler hâm minerallardin jogalip ketiwi ishtin qatiwi hâm as siniriw kesellikleri hâm awqatlaniwdin ayniwinin ken tarqaliwina alip keledi.

Biyday vitaminler hâm minerallardin deregi bolip, olardin mugdari ol jetistiriletugin topiraq quramina baylanisli. Dân quraminda beloklar, uglevodlar, kraxmal, talshiqlar, karotenoidlar hâm antioksidantlar bar. 100 gr. biydaydin qurami tomende keltirilgen,vitaminler: B5-10% ,V-1 26% ,B3-22% ,B6-18% ,B9-10% ,mineral zatlar: temir-25%, magniy-23%, kaliy12%, fosfor-36%.

Biydaydin kaloriya mugdari 100 g ushin 342 kkal. Biyday dânleri quramindagi talshiqlar mugdari qan basimin hâm infark keseliklerin paseytiredi. Biyday organizmge jurek qâsteligine alip keletugin xolesteroldin siniriwinin aldin aliwga jârdem beredi. Miy hâm nerv ushin biyday quramindagi temir, E vitamini hâm B vitaminleri serotonin islep shigaradi. Kozler ushin biydayda karotenoidlar, atap aytqanda, koz densawligi ushin zârurli bolgan lutein, zeaksantin hâm beta-karotin mugdari kop.

Juwmaq; Biyday quramindagi cink shashti bekkemleydi jâne oni ziyanlaniwin aldin aladi. Immunitet ushin biyday tâbiyiy bawir deregi esaplanadi. Olar saratan kletkalarinin artiwin aldin aliwga jârdem beredi. Biyday dânleri qalin ishek saratani keselik mumkinshiligin pâseytiredi. Dân, âyyemgi arsinogen qurali bolip, hayallarda tos bezi saratani qâwpin azaytadi. Biyday mâlim aminokislotalardin qan tamirlari hâm denenin isiwin keltirip shigariwina jol qoymaydi. Jurek-qan tamir salamatligin jaqsilaydi. Toliq biyday dânin paydalaniw jurek paydali esaplanadi. Garmonlar dârejesin târtipke saladi. Biyday dânin paydalaniw ayirim garmonlardin, âsirese estrogen hâm insulindi normal dârejede ustap turiwga jârdem beredi. Bugdayda qâwipli kletkalardin osiwin basiwshi hâm aldin aliwshi zatlar bar. Bul onim kushli immun sistemasin payda etedi. Biyday tiykarindagi onimler fizikaliq shinigiwlar, kesellikler, stresslerden keyin kush tiklewge jârdem beredi.

Paydalanilgan adebiyatlar:

1.Kretovich V. L. Bioximiya zerna i xleba. M.: Nauka, 1991.- 136 s.

2.С.С.Равшанов. Дон намлиги ваунинг технологии ах,амияти.Монография. ISBN 978-9943-6695-2-9 © Firdavs-Shoh nashriyoti, Тошкент-2020. "Тошкент кимё технология института" босмахонасида чоп этилган.

3. Kurbanbayeva, G. . (2023). INNOVATIVE WAYS OF INCREASING GRAIN PRODUCTIVITY IN THE AGRICULTURE. Journal of Agriculture & Horticulture,

3(9), 21-24. Retrieved from

https://internationalbulletins.com/intjour/index.php/jah/article/view/1332

4.Kurbanbaeva Gulshad, & Askarova Khurshida. (2024). GRAIN AND GRAIN STRUCTURE. American Journal of Applied Science and Technology, 4(03), 29-33.https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06

5. Kurbanbaeva , G. ., & Dauletiyarova , M. (2024). QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASIDA BIOSTIMULYATORLARNI BOSHOQLI DON EKINLARGA QO'LLASH VA HOSILDORLIGINI OSHIRISH. Евразийский журнал академических исследований, 4(4), 146-151.

https://doi.org/10.37547/ajast/Volume04Issue03-06