CC BY
1ORGANIZIMDE VITAMINLER BALANSÍNÍN BUZLÍWÍ Ilalova Gúlchexra
Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti Ximiya - texnologiya fakulteti, 4 kurs ximiya tàlim bagdari studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14230307
ARTICLE INFO
Received: 19 th November 2024 Accepted:20th November 2024 Published:27th November 2024
KEYWORDS Vitamin, organizm, uglevod, may, belok, monovitamin kompleksi, balans, organikaliq elementlar, gormonlar,
biologiyaliq osimlik
ABSTRACT
Usi maqalada vitaminlardin organizmge kerekligi haqqinda ken magliwmatlar berilgen. Organizmdegi vitaminler balansinin buziliwi jetispewshiligi hám artiqsha formada ushrawi keltirilgen
Vitaminler XIX-XX-ásirler baslarinda hár qiyli aziq elementleriniñ organizm turmisindagi orni haqqinda alip barilgan izertlewler nátiyjesinde tabilgan. Vitaminologiyaniñ tiykarlawshisi oris alimi N. I. Lunin dep esaplaw múmkin, ol 1880-jilda birinshi bolip beloklar, maylar, uglevodlar, suw hám minerallardan tisqari geypara basqa elementler zárúr ekenligin, olarsiz dene iskerligi normada bolmasligin tastiyiqladi. Bul elementler vitaminler dep atalgan, sebebi olardiñ sap formasinda ajiratilgan birinshi vitaminler quraminda amino gruppa bolgan hám keyinirek barliq vitamin elementlerinde aminogruppa hám uliwma azot bolmawi aniq bolgan bolsa da, "vitamin"termini ilimge kirip keldi.
Vitaminler bul normal turmis ushin zárúr bolgan tómen molekulyar organikaliq elementler bolip, olar bul túrdegi organizm tárepinen sintez etilmeydi yamasa organizmniñ turmisliq iskerligin támiyinlew ushin jeterli bolmagan mugdarda sintez etiledi.
Vitaminler denemizdegi derlik barliq bioximiyaliq processlerdiñ normal ótiwi ushin zárúr bolip tabiladi. Olar ishki sekreciya beziniñ funkciyalarin támiyinleydi, yagniy gormonlar islep shigariw, intellektual hám fizikaliq kórsetkishlerdi asiriw, organizmniñ átirap-ortaliqtiñ unamsiz faktorlari (issiliq, suwiqliq, infektsiya, máslik) tásirine shidamliligin saqlaydi. Barliq vitamin elementleri shártli túrde vitaminlerge hám vitamin tárizli uqsas birikpelerge bólinedi. Olar biologiyaliq qásiyetlerine kóre vitaminlerge uqsas, biraq ádetde kóbirek mugdarda talap etiledi. Bunnan tisqari, vitamin tárizli elementlardiñ jetispewshiligi júdá kemnen-kem ushraydi, sebebi olardiñ kúndelik awqatlaniwdagi qurami sonshaliq kóp.
Fizikaliq-ximiyaliq qásiyetlerine kóre vitaminler eki gruppaga bólinedi: mayda eriwsheñ hám suwda eriwsheñ. Vitaminlerdiñ hár birinde hárip hám ximiyaliq at bar. Uliwma alganda, házirgi kúnde 12 haqiyqiy vitamin hám 11 vitamin tárizli birikpeler belgili (biraq bunday uzin sóz dizbekilerdi aytpasliq ushin, ádetde "vitamin" sózi de qollaniladi).
Mayda eriwsheñ vitaminler:
■ A vitamini (retinol)
■ D vitamini (kaltsiferollar)
■ E vitamini (tokoferol)
■ K vitamini (naftokinonlar)
www.in-academy.uz
Mayda eriwshen vitamin tarizli birikpeler.
■ F vitamini (zärurli may kislotalari)
■ Koenzim Q (ubiquinon, koenzim Q)
Suwda eriwshen vitaminler:
♦ B1 vitamini (tiamin)
♦ B2 vitamini (riboflavin)
♦ B3 vitamini (pantotenik kislota)
♦ vitamin B5 (PP, Niatsin)
♦ B6 vitamini (piridoksin)
♦ vitamin B9 (Bc, folatsin, foliy kislotasi)
♦ B12 vitamini (kobalamin) vitamini (askorbin kislotasi)
Suwda eriwshen vitamin tarizli birikpeler:
♦ vitamin B4 (xolin)
♦ vitamin B8 (Inositol)
♦ vitamin B13 (orotik kislota, orotat)
♦ B15 vitamin (pangamik kislota)
♦ vitamin B (karnitin)
♦ H vitamini (Biotin)
♦ N vitamini (lipoik kislota)
♦ P vitamini (bioflavonoidlar)
♦ U vitamini (S-metilmetionin)
Geypara vitaminler aziq-awqatta birinshiler provitaminler korinisinde bar bolip, olardan denemiz vitaminlerdin biologiyaliq aktiv formalarin sintez etedi.
Denedegi vitaminler balansinin buziliwi jetispewshilik (unamsiz balans) häm artiqsha (unamli balans) formasindada ushraydi.
Vitaminler insan denesine aziq-awqat arqali kiretugin här qiyli organikaliq birikpeler bolip tabiladi. Organizmnin jasawi ushin vitaminlerdin paydasi judä ulken bolip esaplanadi. Äpiwayi turmis ushin denege kunine tek bir neshe juz milligramm här qiyli vitaminler kerek boladi. Olar denedegi barliq aziqliq elementlerdi ozlestiriwi, kletkalar häm toqimalardin osiwi häm tikleniwi ushin zärur bolip tabiladi. Organizmde vitaminler jetispewshiligi nätiyjesinde koplegen keselliklerdin payda boliwina alip keledi._
Házirgi waqitta bir neshe túrli vitaminler belgili bolip esaplanadi. Olar latin álipbesiniñ bas háripleri menen kórsetilgen. Kóplegen vitaminler insan denesinde sintezlenbeydi. Usi orinda málim vitaminlerdiñ insan organizmindegi roli haqqinda aytip ótemiz, soniñ menen birge, olardiñ mugdari eñ kóp bolatugin ónimlerdiñ dizimin keltiremiz. A vitamini insanniñ jaqsi kóriwi ushin, ásirese kem jaqtiliq sharayatinda (alacakaranlikta kóriw), jas deneni
rawajlandiriw, teriniñ, shashlardiñ hám silekey perdelerdiñ normal jagdayin saqlap qaliw hám olardi keptiriw hám qorgaw ushin júdá zárúrli bolip tabiladi.
A vitamini jetispewshiligi menen qurgaq teri, qurgaq hám mort shashlar hám shashlardiñ jogalip ketiwi rawajlanadi. A vitamini geypara teñiz baliqlari, sari may, máyek sarisi, sútte ushraydi. A vitamini mal hám shoshqa bawirinda kóp ushraydi. Geypara ósimliklerde provitamin karotin bar bolip, ol insan organizminde A vitaminine aylanadi. Karotin eñ úlken mugdari geshir quramina kiredi.
Vitamin Bi (tiamin) organizm tárepinen úglevodlardi sariplaniwinda qatnasadi. B1 vitamininiñ jetispewshiligi periferik nervlerdiñ zaqim aliwi, júrek-qan tamir sistemasiniñ ayniwi hám isik payda boliwi menen xarakterlenedi. Awqat quramindagi may mugdariniñ kóbeyiwi Bi vitaminina bolgan mútajlikti azaytadi. Tómen temperaturalarda (qista) Bi vitaminina mútajlik keskin artadi. Bi vitamin preparatlari nerv sharshaw, artiqsha jumis, nevrit, nerv kelip shigiw teri kesellikleri ushin buyiriladi. Bi vitamini kóp mugdarda dánli eginlerde, haywanlardiñ ishki qurilislarinda (bawir, búyrek, júrek) te ushraydi.
B2 vitamini (riboflavin) normal kóriw, jarani emlew ushin zárúr bolip tabiladi. B2 vitamin jetispewshiliginde adamda erinler, til hám bettiñ almasi silekey qabatinda jariqlar payda boladi. B2 vitamininiñ eñ jaqsi derekleri badam, máyek, reñli kapusta, sir, shpinat, nan, brokkoli, toraq, avokado, shoshqa góshi, lobiya, túyetawiq góshi esaplanadi.
Ápiwayi insanniñ ómiri ushin hár bir vitamin áhmiyetli bolip esaplanadi. Olardiñ hár biri málim bir dene sistemasi ushin (hám kóbinese bir neshesi ushin) ajiralmas bolip tabiladi. Eger bul elementler energiya dárekleri bolmasa da, olardiñ jetispewshiligi den sawliqtiñ hálsizleniwine alip keledi. Olardiñ abzalliqlarin uliwma xarakteristikalap, biz ásirese tómendegilerdi aytamiz:
• beloklar, maylar hám uglevodlar almasiniwinda qatnasiwi;
• immunitetti saqlaw;
• kletkalardi kislorod penen támiyinlewdi tártipke saliw;
• individual sistemalardin jumisin xoshametlew;
• kóplegen keselliklerdin aldin aliw;
• isik payda boliwinin tábiy aldin aliw;
• nerv sistemasinin normal reakciyalarin támiyinlew.
Insan denesi bioregulyator retinde xizmet etiwshi hár qiyli organikaliq birikpelerdi talap etedi. Tek ayrim elementlerdi deneniñ ózi islep shigaradi, basqalari bolsa sirtqi ortaliqtan aliniwi kerek. Vitaminlar organizm ushin zárúr. Olar haqiyqattan da metabolizmde zárúrli rol oynaydi, geyparalari bolsa almastirip bolmaytugin: dene olardi ózi sintez ete almaydi. Ayirim vitaminler awqat penen birge provitaminler kórinisinde boladi hám olar toqimalarda vitaminlerdiñ biologiyaliq aktiv formalarina aylanadi.
Isheklerde sorilganda mayda eriwshi vitaminler toqimalarda toplandi; suwda eriytugin vitaminler fermentlerge aylanadi hám baylanisqan halda quramali ferment quramina kiredi. Fermentlerdiñ jasaw múddeti shegaralangan bolganligi sebepli fermentler bóleklenedi hám organizmde túrli metabolitler kórinisinde shigarip jiberiledi. Mayda eriwshi vitaminler katabolizmga ushraydi, biraq olar suwda eriytugin vitaminlerge salistirganda áste bóleklenedi.
Aziq-awqat penen birge vitaminlerdiñ eñ toliq talap etiletugin mugdari vitamin-mineral komplekslerdi aliw imkaniyatin beredi. Uliwma alganda, olardi eki túrge boliw múmkin: monovitaminli hám multivitaminli. Álbette, hár bir insan óz sawliginiñ jagdayina itibar beriwi kerek. Vitaminlerdiñ jetispewshiligi túrli keselliklerdiñ rawajlaniwina alip keliwi múmkin.
Insan awqatlaniwinda vitaminlerdiñ roli - bul organizmniñ barliq ishki organlari hám sistemalariniñ normal jumis islewin támiyinlewden ibarat. Olar jetispey turganda avitaminoz baslanadi. Adamniñ awqatlaniwinda vitaminler jetispewshiliginiñ hám avitaminozdiñ kórinisleriniñ uliwma simptomlari tómendegilerden ibarat: - ishteydiñ tómenlewi;
- tez sharshawshiliq;
- emocional turaqsizliq, ashiwshañliq, jaman keypiyat, depressiya;
- awiz múyeshlerindegi "qiziqlar" yamasa jariqlar;
- uyqi buziliwi;
- teriniñ jirtiliwi, qurgaqligi, qizariwi, doglari, eroziyalari.
Gipervitaminoz - intoksikaciya menen belgili bolgan patologiya. Ol ótkir yamasa xronik boliwi múmkin, bir yamasa birneshe vitamin organizmge kóp mugdarda jetip kelgen jagdayda rawajlanadi.
Aziq-awqat penen kelip atirgan vitaminlerdiñ mugdarin "asiriw" ádewir qiyin, gipervitaminozlar menen baylanisli záhárleniwlerdiñ kópshiligi dári preparatlariniñ naduris esaplangan dozalari menen baylanisli.
Kóbinese A hám D gipervitaminozlar mashqalalar keltirip shigaradi, olar awir ótiwi menen de ajiralip turadi. Hár eki vitamin de mayda eriytugin vitaminler toparina kiredi, tez soriliwi hám ásten shigiwi menen ajiralip turadi. Olar kletkalarga añsat kirip baradi hám yadro receptorlari menen baylanisadi. Usi ózgeshelikler soni keltirip shigaradi, kúnlik normadan on márte artiq boliwi toksik tásirdi payda etedi.
A vitamini kletka proliferaciyasinda, bir qatar jinisiy gormonlardiñ sintezleniwinde qatnasadi. Ol keshki kóriwdi normallastiriwda qatnasadi, joqari antioksidantliq aktivligin kórsetedi.Haywan ónimlerinde retinoldin eñ kóp koncentraciyasi bar. Bul bawir, baliq mayi, kópshilik sút, máyekler. Ósimlik ónimlerinde provitaminler (aldingilari) - karotinoidlar boladi, olar organizmde retinolga ózgeredi.
Gipervitaminoz tómendegi belgilerdi keltirip shigaradi:
- emocional turaqsizliq;
- hálsizlik sezimi;
- bas, qarin, buwinlardagi awiriwlar;
- qusiw.
Dozani kóp mugdarda kóbeytip jibergende tutqanaq payda boliwi, adam esinen ayiriliwi múmkin.
Juwmaq. Vitaminler densawliqti saqlaw ushin zárúr. Olardiñ túrleri, waziypalari, derekleri hám abzalliqlarin túsiniw teñ salmaqli awqatlaniw hám uliwma tirishilikti támiyinleydi. Vitaminler jetispewshiligi densawliqqa hám organizmniñ uliwma jagdayina tásir etiwi múmkin bolgan úlken mashqala bolip tabiladi. Mashqalalardiñ aldin aliw ushin awqatlaniw soniñ ishinde, hár qiyli vitaminlerge bay bolgan hár qiyli ónimlerdi baqlaw kerek. Eger qanday da bir vitamin jetispewshiligine gúman bolsa, shipaker menen másláhátlesiw hám organizmdegi vitaminler dárejesin aniqlaw ushin analizler ótkeriw usinis etiledi. Sebebi densawliq - biziñ eñ qimbatbahamiz.
PAYDALANILGAN ADEBIYATLAR
1. А.С.Садыков, Х.А. Асланов, Ю.К. Кушмурадов. Алкалоиды хинолизидинового ряда. М. Наука, 1975, 292стр.
2. Mustaqimov G.D. O'simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 у.
3. Safin M.G. Biokimyodan o'quv-uslubiy majmua. Samarqand, 2014.
4. Туракулов Ё.Х. Биокимё. Тошкент, 1996.
5. Valixonov Biokimyo. Toshkent, 2012.
Internet derekleri
1. www.ziyonet.uz
2. www.wikipedia.org
