Научная статья на тему 'РЫНОК ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКАЗОВ И ЕГО ИНСТИТУТЫ (на тадж.яз.)'

РЫНОК ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКАЗОВ И ЕГО ИНСТИТУТЫ (на тадж.яз.) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
325
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
моликият / соњибкорї / низоми шартномањо / объекти раќобат / фармоишҳои давлатї / нињод

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирсаидов А. Б., Мирсаидов Ф., Атоев С. К.

РЫНОК ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКАЗОВ И ЕГО ИНСТИТУТЫ В статье рассматриваются особенности формирования рынка государственных заказов. Уточняется понятие государственных заказов, контрактных отношений как объекта или предмета этого рынка. В связи с этим исследуются институты, регулирующие эти отношения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РЫНОК ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКАЗОВ И ЕГО ИНСТИТУТЫ (на тадж.яз.)»

ИСМАИЛОВА М.М.

ЭЛЕМЕНТЫ КИТАЙСКОЙ МОДЕЛИ В СТРАТЕГИИ ЭКОНОМИЧЕСКИХ

РЕФОРМ ТАДЖИКИСТАНА

Провал политики “перестройки” в СССР и, как следствие, отказ большинства бывших социалистических стран от социалистической доктрины экономического развития не означает невозможности реализации ключевых положений модели “рыночного социализма”.

В статье говорится, что успех китайских рыночных реформ во многом стал возможным благодаря его критическому осмыслению. Именно на этой основе экономическая мысль в КНР поднялась до уровня генерирования собственных рекомендаций, реализация которых привела к успешному социально-экономическому развитию страны. Опыт проведения экономических реформ в КНР для Таджикистана как аграрно-индустриальной страны представляет значительный интерес.

ISMAILOVA M.M.

THE ELEMENTS OF CHINESE MODEL IN ECONOMIC STRA TEGY

REFORM

The article underlines that the success of Chinese market reforms achieved thanks to its critical thinking and only by this means it became one of the socially-economically developed country.

МИРСАИДОВ АБРОР БОБОЕВИЧ,-

доктори илмуои ицтисоди, профессор, ноиби ректор оид ба илми ДД^БСТ, МИРСАИДОВ ФАРИДУН, унвонцуи ДДТТ, АТОЕВ САИД КАРИМОВИЧ-унвонцуи ПИКАКТ.

БОЗОРИ ФАРМОИШ^ОИ ДАВЛАТЙ ВА НИХ,ОДХ,О МАРБУТ БА

ОН

Кишвархои чахони муосир асосан дар такя ба модели иктисоди омехта, ки дар он шаклхои мухталифи моликият, сохибкорй, хамсизтиву созиши намудхои гуногуни танзими иктисодй ба мисли танзими бозорй, корпоративй, давлатй, байналмилалй (транснационального) ва г. ба назар мерасад, рушду нуму доранд. Дар ин майдон албатта, накши давлат чун кафили фаъолияти мунтазами ин низоми ташаккулёфта ва хамчунин субъекти фаъол дар он, хеле бузург аст.

Фишанги мухими сохибкории давлатиро дар ин шароит (иктисодиёти омехта), низоми шартномахо (контракт)-и чойгиркунии фармоишх,ои давлатй ташкил медихад. Дар ин маврид табиист, ки мухорибахои ракобатии миёни унвончуён (довталабон) дар ичрои фармоишх,ои давлатй руи кор меояд. Ва предмет ё объекти ракобатиро ин чо маблагхои пуллии давлатй, ки барои ичрои корх,о ва хариши неъматхои таъиноти эхтиёчоти давлатй сафарбар шудааст, ташкил медихдд. Дар навбати худ, давлат бо туфайли бозори фармоишх,ои

давлатй ба сифати истеъмолгари бузурги махсулоти як катор сохахо амал карда, таклифоти самараноки давлатиро ба омили мухими ташаккул ва инкишофи иктисодй, ки вай ба динамика ва таркиби иктисоди миллй таъсири назаррас мерасонад, табдил медихад.

Дамин тарик, бо туфайли мачмуи шартномахо муносибатхо ва ё алокахои иктисодй-ичтимой, созишхои миёни давлат-фармоишгар ва субъектхои мухталифи иктисодй руи майдони озод омада, бозори фармоишх,ои давлатй ташаккул меёбад. Бозори фармоишх,ои давлатиро метавон чун «мубодилоти муташаккил ва ниходй» тавсия дод, аммо бояд таъкид кард, ки тибки муаяйнии Дж. Ходжсон, ин мубодилот созишхои шартномавй ва ивазшавии хукуки моликиятро дар бар мегирад. Ниходхову фишангхои бозори супоришхои давлатй ба ин фаъолият таркиб, ташкилй ва ваколатх,ои конунй мебахшад.1

Дар кишвархои мутараккии чахон, ки бозори такмилёфта ва муташаккили фармоишх,ои давлатй ташаккул ёфтааст, натичаи инкишофи тулонии эволютсионй мебошад. Аммо барои кишвари мо имруз масъалаи ташакулли низоми ниходхои хам миллй ва хам чузъии бозори фармоишх,ои давлатй оид ба ичрову гузориши неъматхо (молу хизматхо, корхои муаяйн ва г.)-и таъиноти эхтиёчоти давлатй такозои руз аст. Инкишофи ин бозор, пеш аз хама, ислохоти низоми ниходиро, ки дар давраи гузариш марбут ба коидаву фишангхои созиши шартномахо ва назорати ичрои супоришхои давлатй ташаккул ёфтааст, дар бар мегирад. Дар кишварамон них,оди амалкунанда марбут ба ин масъала Конуни Ч,умх,урии Точикистон «Дар бораи фармоиши ичтимоии давлатй» (31 декабри соли 2008, № 482) мебошад, ки он доираи фармоишх,ои ичтимоии давлатиро дар бар мегирад. Охир давлат дар замони муосир х,адафх,ои ик;тисодии хеле барчаставу васеъро ба ичро мерасонад.

Бинобар он, ин чо мо тасмим гирифтем, ки пеш аз хама, оид ба асосхои назариявй ва методологии муносибатхои шартномавй пажух,иши кучаке барем. Дар вокеъ, солхои охир дар адабиёти илмии иктисодй хусни таваччух ба назарияи институсионалй (ниходшиносй) афзуда истодааст. Масалан, имрузхо муносибатхои бозориро бо туфайли муносибатхои шартномавй, ки ба тарафхо суду манфиат меорад, меомузанд ва ба онхо бахо медиханд. Дар адабиёти илмй чунин баходихй ва ё гузоришро назария ва ё парадигмаи шартномавй (контрактной) ном додаанд. Дар доираи назарияи ниходй вай метавонад хам аз берун, бо воситаи мухити ниходй (интихоби коидахои бозй: ичтимой, хукукй ва сиёсй) ва хам аз дохил, бо туфайди муносибатхое, ки асоси ташкилиро муайян мекунанд, амалй гардад.2

Назарияи ниходй (институтсионалй) муаммохои инкишофи муносибатхои шартномавиро бо назардошти кирахои васеи шаклхои

1 Х,оджсон Дж. Экономическая теория и институты. М.: Дело, 2003. С.256

2 Уильямсон О.Экономические институты капитализма. СПб.:Лениздат, 1996. С.67-70

моликият ва шартномахо, махз дар такя ба назарияи хукуки моликият (Р.Коуз, Р.Познер, С.Пейович) ва назарияи шартномахои окилона (оптимального) (Дж.Стиглиц, Й. Макнил.) мавриди омузиш карор додааст. Ин назария пайваста бо омузиши моликияти хусусй тахкики моликиятхои давлатй ва сахомиро аз нуктаи назари имкониятхои самараноки онхо дар таъмини мубодилоти бозорй, дар бар гирифтааст.

Дж.Бюкенен кайд кардааст, ки «назарияи иктисодй бештар ба илм оид ба шартномахо табдил ёфта истодааст»1 ва дар натича зарурат дар ниходхо, ки хукуки моликият ва ичроиши шартномахоро хифз мекунад, пайдо шудааст. Субъектхои муносибатхои шартномавй хукуки назоратро аз болои ичрои нуктахои шартномахо ва химояи хукуки моликият махз ба давлат вогузор кардааст ва ба он ниёз дорад. Дар навбати худ давлат чуръат дорад, ки таксимоти окилонаи ваколати хукукиро миёни субъектхои иктисодй таъмин намояд, то ин ки ин таксимот шароитеро барои афзун кардани мачмуи даромадхои чомеа фарохам оварад. Бояд кайд кард, ки давлат дар ин шароит (дар низоми иктисодй) накши дутарафаро ичро мекунад: аз як тараф, агар вай кафили ичрои шартномахо бошад, аз тарафи дигар, чун сохибмулк ва ё сохибмоликият (моликияти давлатй) субъекти баробархукуки муносибатхои шартномавй мебошад. Азбаски кулли низоми алокахои шартномавй ба моликият такя мекунад, бинобар он накшу вазни давлатро чун субъекти муносибатхои шартномавй чунин сифатхо муайян мекунад: якум, доираи нуфузи моликияти давлатй дар иктисодиёт; дуввум, бузургй ва хачми харочоти давлатй барои хадафхои хочагидории он.

Бояд таъкид кард, ки чавхари мазмуну мохияти талаботи давлатиро мафхуми эхтиёчоти давлатй ташкил медихад. Одатан, зери мафхуми эхтиёчоти давлатй талаботи чамъиятиро дар назар доранд, ки онро бо як катор сабабхо сохибкорони хусусй конеъ гардонида наметавонанд. Ч,ойгиркунии фармоишх,ои давлатй ва дар асоси он ичрои корх,ову хариши молхо ва хизматхо, ки талаботи чомеаро конеъ мегаронад, аз тарафи давлат маблаггузорй мешавад. Эхтиёчоти давлатй, ки талаботи кишвар ва субъектхои онро инъикос мекунаду аз хисоби бучаи давлат ва ё сарчашмахои гайрибучавй таъмин мегардад, тибки санадхои конунии кишвар муаяйн карда мешавад.

Дар навбати худ, зери мафхуми фармоишх,ои давлатй талаботи асоснокшуда ва ба расмият гирифташуда, ки бо туфайли хариш ва ё гузориши неъматхои таъиноти эхтиёчоти давлатй конеъ мегардад, дар назар аст. Пас, чойгиркунии фармоиши давлатй ин раванд ва фаъолияти муаяйн кардани гузорандагон (ичрокунандагон, пудратчиён) ва бастани шартномахои давлатй бо онхо оид таъмини молу хизматхо ва ичрои корхои таъиноти эхтиёчоти давлатиро дар бар мегирад. Мафхуми «фармоиши давлатй» шартномахои бозориро инъикос намуда, далели амалигардии фармоиши давлатиро тасдик менамояд. Яъне, хариши давлатй мархилаи нихоии раванди фармоиши давлатиро ифода мекунад:

1 Бьюкенен Дж. Избранные труды. М.: Таурус-Альфа, 1997. С.69.

ба даст оваpдани молу хизматхо, ичpои коpхои таъиноти эхтиëчоти давлатй.

Мутобики мафхумхои назаpияи хукуки моликият шаpтномахоpо (контpактхоpо) метавон чун созиши дилхох оид ба мубодилоти ваколати хукукй ва хифзи онхо, ки даp натичаи интихоби даpкшyда ва озод даp доиpаи ниходхои додашудаи алокахои таpафайн ба вучуд омадааст, аpзëбй кунем. Доиpаи мушаххаси он, ки таpтиботи (pегламентация) шаpоитхои доду гиpифтpо муайян мекунад, даp асоси шаpтнома ва ë созиши бевоситаи миëни иштиpокдоpон ташаккул меëбад. Даp навбати худ, мафхуми шаpтномаи давлатй созиши сyпоpишдихандаpо аз номи давлат ва ë субъектхои давлат, ки хадафи таъмини эхтжчоти давлатиpо доpад, ифода мекунад.

Ин чо бамавpид аст, ки баъзе хусусиятхои ичтимой-иктисодии муносибатхои шаpтномавиpо даp бозоpи фаpмоиши давлатй кайд намоем. Якум. Кулли фаъолиятхо даp доиpаи шаpтномахо аз хисоби маблаFхои бучавй ва гайpибyчавй ба ичpо меpасад ва он мутобики нуктахои шаpтнома, сметаи хаpочот ва дигаp хуччатхо идома мегиpад. Бояд таъкид каpд, ки пyдpатчии давлат хукуки мyстакилpо оид ба ихтиëpдоpии (pаспоpяжение) маблаFхои бучавй надоpанд. Дуюм. Даp бозоpи фаpмоишx,ои давлатй, низоми махсуси ташаккули наpх ва хавасмандй чой доpад, ки онхо инкишофи тафpикавии шаклхои шаpтномахоpо даp тамоми намудхои молу хизматхо даp баp мегиpад. Зеpо, даp лоихахои давлатй, бахусус оид ба сyпоpишхои илмй-техникии азим хисобу китоби мypаккаб чой доpанд: шаpтномахое ки бо давлат хеле дакик тахияву мypаттаб шудаанд, хам аз pÿи таpкиб ва хам аз pÿи маблаFгyзоpй хеле мypаккаб мебошанд. Сеюм. Фаpмоишx,ои давлатй метавонад бо талаботи муайяни ичтимой-иктисодй хамpадиф бошад (масалан, чалб каpдани субъектхои сохибкоpии хypд, ташкилотхои аз нигохи ичтимой хифзнашудаи ахолй ва f.) Чорум. Мачмуи муносибатхои шаpтномавй, ки даp pаванди чойгиpкyнй ва амалй гаpдонидани фаpмоишx,ои давлатй ташаккул ëфтаанд, бо танзими максадноки давлатй тавсия дода мешавад.

Вобаста ба ин даp баpобаpи фишангхову ниходхои бозоpй даp бозоpи фаpмоишx,ои давлатй, боз ниходхои махсус эчодшуда, ки таpтиботи хусусиятхои хоси муносибатхои хочагидоpиpо, пеш аз хама заминахои меъëpй-хyкyкй, ниходхои назоpатй, таpкиби идоpакyнй ва f. даp сатхи гуногун pÿи коp меоянд. Чй тавpе ки тачpибаx,ои чахонй шаходат медиханд, пайваста бо инкишофи заминахои конунй ва ë санадхои конунии хаpиши давлатй, такмили фишангхои муносибахои шаpтномавй, низоми шаpтномахои комили давлатй, хамчун ниходе, ки фаъолиятхоpо маpбyт ба накшагиpй, чойгиpкyнй ва ичpои сyпоpишхои давлатиpо ба субут меpасонад, ташаккул меëбад.

Зимнан бояд таъкид каpд, ки бозоpи сyпоpишхои давлатй даp кишваp, ки каpиб 10 фоизи ММД^о ташкил медихад, хам баpои намояндагони сохибкоpии калон ва хам баpои хизматчиëни коpyпсионй

хеле диккатчалбкунанда мебошад. Дар ин бахш хеле барвакт ниходхои гайрирасмии корупсионй, ки барои ташаккули бозори солими фармоишхо монеъа эчод мекунанд, руи кор омадааст. Масалан, дар соли 2008 дар микёси чумхурй дар вазорату идорахо ва ташкилотхои бучетй 1082 тафтишу санчиши молиявй гузаронида шуда, ба маблаги 95,7 миллион сомонй зарари молиявиро ошкор гардид. Аз ин 20,8 миллион сомонй ё 21, 7 фоизро камомади маблагхо, молу мавод ва тасарруфи воситахои пулию молй ташкил медихдд. Назар ба соли 2006, яъне баъди таъсисёбии агентй дар солхои 2007 ва 2008 зарари умумии молиявй мувофикдн 2,6 маротиба, камомади маблагхо, молу мавод ва тасарруфи онхо бошад, мувофикан 12 ва 6,7 маротиба зиёд ошкор гардидааст. Дар рафти тафтишу санчишхои молиявй 33,7 млн. сомонй ба давлат баркарор шуд, ки он 35,3 фоизи зарари ошкоршударо ташкил медихад.1 Дар натичаи тахкики тасарруф, талафи маблагхо ва амволи давлатй, ки бо рохи азхудкунй, исрофкорй, суъистеъмоли мансаб ва бесарусомонихо беш аз 249 адад чиноятхо ошкор шудааст, ки 78 ададаш ба микдори махсусан калон аст. Ин вазъият, албатта, ташаккули мухити иктисодиро дар баркароршавии муносибатхои шартномавии миёни давлат ва ичрокунандагон (пудратчихо, гузорандагони молу хизматхо) низ халалдор менамояд.

Умуман, дар сатхи миллй ва хам дар сатхи махалии низоми хариши давлатй чунин муаммохо вомехурад:

- миёни меъёрхои хукукии алохида марбут ба таксиму бозтаксими буча, ки дар санадхои конунй муаяйн шудаанд, номувофикахо ва ё ночурихо мушохида мешавад;

- нотакмилии низоми муайянкунии дурнамо ва банакшагирй дар мархилахои тахияи буча, ки ба тул кашидани мухлати гузаронидани озмунхо, харочоти изофагии буча боис мегардад;

-мавчуд набудани заминахои методии гузаронидани харишхои давлатй, аз он чумла бакайдгирии шартномахои давлатй;

- мураккаб будани таъмини иттилоотии чойгиркунии супоришхо;

- мавчуд набудани назорати самаранок оид ба ичрои меъёру коидахои чойгиркунии супоришхо;

- нокифоягии таъмини модй-техникии фаъолияти супоришдихандагони давлатй ва макомоти назоратй;

- мавчуд набудани мутахассисони касбии ин соха.

Ин муаммохо на танхо ба фаъолияти худи макомоти давлатй мушкилихо меорад, балки, пеш аз хама, ба инкишофи муътадили муносибатхои шартномавй ва хариши давлатй тирагй меорад. Субъектхои бозор, ки имконияти дарку тамоили мушаххасро ба конуниятхои мавчуда надоранд, бинобар он хавасмандиро дар иштирок ба озмунхои фармоишхои давлатй гум мекунанд. Ин ходисот, табиист,

1 Салимзода Шерхон. Агентй миллионхо сомонии пинхонро ошкор кард./Ч,умхурият.-2009, 3 феврал.

ки дарачаи ракобатро дар бозори фармоишхои давлатй паст мекунад ва аз ин чост, ки ташаккули нарххои окилонаро ба махсулоти харидшаванда боис намешавад ва хамин тарик, хариши гайрисамаранок руи майдон меояд.

Новобаста аз ин, хачми харишу бунёди давлатии неъматхои таъиноти эхтиёчоти давлатй сол аз сол зиёд шуда истодааст. Дар давраи солхои 2000 - 2008 он кариб 5,1 маротиба афзудааст. Ба рушди иктисодиёти реалй, аз чумла сохтмони иншоотхои энергетикй, сохтмон ва баркарорсозии роххои наклиёти автомобилй, дастгирии сохаи

кишоварзй, амнияти озукаворй, сохибкории хурду миёна афзалият дода шуда, маблаггузории онхо дар нух мохи соли 2008 пурра таъмин гардидааст. Барои дастгирии ин сохахо 1400,0 миллион сомонй равона гардида буд, ки ин нисбат ба хдмин давраи соли гузашта (соли 2007) кариб 486,0 миллион сомонй зиёд аст. Аз чумла маблаггузории рушди сохаи сузишворию энергетикй дар ин давра 716,9 сомониро ташкил додааст. Дар доираи ин маблагхо сохтмони неругоххои баркии обии Рогун 76,0 миллион сомонй, Сангтуда 1 - 55,2 миллион сомонй, Сангтуда 2 - 10,2 миллион сомонй маблаггузорй карда шудааст.

Дар сохаи наклиёт ва комуникатсия дар 9 мохи соли 2008 зиёда аз 500,0 миллион сомонй, сохахои кишоварзй ва амнияти озукаворй 153,4 миллион сомонй таъмин гардид, ки нисбат ба хамин давраи соли гузашта 47, 0 миллион сомонй зиёд мебошад. Аз хисоби бучети чумхурй барои дастгирии сохаи пахтакорй 140,0 миллион сомонй чудо гардида, ин маблаг пурра мувофики максад истифода бурда шудааст. Дар баробари ин ба сохахои гуногуни иктисодиёт аз хисоби хамаи манбаъхои иловагй 158,5 миллион сомонй аз чумла аз Фонди захиравии Президенти Ч,умхурии Точикистон 25,8 миллион сомонй, Фонди харочотхои пешбинишудаи Хукумати Чумхурии Точикистон - 20,0 миллион сомонй ва дигар манбаъхо 112,7 миллион сомонй маблаги иловагй равона карда шуд, ки кисми зиёди ин маблагхо барои рушди ичтимоию иктисодии ВМКБ, нохияхои Рашт, Тавилдара, Точикобод,

Ч,иргатол, Вахдат ва дигар шахру нохияхои чумхурй равона гардид.1 Чи тавре ки ракамхо шаходат медихад, доираи бозори фармоишхои давлатй, ки аксаран аз хисоби бучаи мамлакат ба ичро мерасад, хеле васеву барчаста буда, ба гайр аз сохахои ичтимоиёт боз дигар сохахои вокеии иктисодиёти кишварро фарогир шудааст. Табиист, ки маъмулан хачми маблаггузории бучаи давлатй ба фармоиши ичтимоии давлатй низ афзуда истодааст. Масалан, дар нух мохи соли 2008 хачми умумии маблаггузорй барои хариди молхо ва хизматхо, ба даст овардани сармояи асосй ва маблагчудокунии кордихандагон дар сохахои маориф ва тандурустй, аз хисоби хам бучаи чумхуриявй ва хам махаллй, 280, 7 млн. сомониро ташкил додааст (ниг. ба чадвали 1).

1 Руз. «Ч,умхурият», 2008. 11 ноябр.

Самтхои асосии харочоти буча дар сохахои маориф ва тандурусти

(дар ну% мощ соли 2008) (млн. сомони) ____________________________________________________________Чадвали 1

харочотхо Сохаи маориф Сохаи тандурусти Х,амаги ба ин сохахо

Бучаи чамъкуни Бучаи махалли Бучаи чамъкуни Бучаи махалли

а ш а 33 о а !Г и а ш а 33 о а !Г и а ш а 33 о а !Г и а Э » а н о а !Г и а Е » а н о а !Г и

1. Хариди молхо ва хизматхо 36,2 29,4 52,3 43,5 20,5 19,8 30,8 29,4 139,8 122,1

2. Ба даст овардани сармояи асосй 65,8 52,9 23,2 22,5 11,8 9,5 7,6 6,3 108,4 91,2

3. Маблагчудокунии кордихандагон 4,7 4,2 52,8 46,9 1,9 1,6 17,1 14,7 76,5 67,4

Дар асоси маълумоти Вазорати молияи Чумхурии Точикистон хисоб карда шудааст. Чумхурият - 2008, 11 ноябр

Аммо, метавон гуфт, ки микдор ба сифат табдил наёфтааст. Мутобики баходихии бархе мутахассисону коршиносон, хамагй факат 10 фоизи савдои неъматхои таъиноти эхтиёчоти давлатй, ки бо тарики озмуни кушод ба ичро расидааст, метавон ба тичорати тозаву бавичдони ин бозор дохил кард. Чунин вазъиятро омилхои зерин боис гаштааст: якум, ба хотири шароити мусоид фарохам овардан барои ташкилотхои муайян, то ин ки дар озмун голибият ба даст оранд, дар тахияву тайёр кардани хуччатхо сахву хатогихои бешумор содир мекунанд; дуюм, амале, ки «псевдоконкурс» ном гирифтаасту фаъолияти хамохангии иштирокдорони чойгиркунии фармоишхоро дар бар мегирад, вучуд дорад; сеюм, фармоишгарон аксар вакт шароите месозанд, то ин ки дар мубодилоти бозор на истехсолгарон бевосита, балки миёнаравхо ичозатнома дошта бошанд (бо миёнаравхо «гуфтушунид» осонтару манфиатнок аст). Илова бар ин фармоишдиханда ба махсулоти гузошташаванда талаботи баланди техникй муаяйн мекунад.

Мутобики конунхои аксар кишвархои чахон, барои муайян кардани шароити бехтари ичрои контракт, ки дар арзхои (заявках) иштирок дар озмун, инъикос ёфтааст, баходихй ва такозои онхо бояд пеш аз хама бо назардошти нархи контрактно идома гирад. Ичрои чунин талабот гузаронидани озмунро аз руи «принсипи голландй» такозо дорад: чй кадаре, ки нархи контракт паст бошад, хамон кадар бехтар аст.

Мутобики заминахои меъёрй-хукукй коидахои ташаккули нархи контрактхо дар асоси нархи ибтидоии контракт, ки давлат муаяйн мекунад, ташаккул меёбад. Дар ин маврид, бечуну чаро зарурати тахлили нархи бозории номенклатураи махсулоти харидшаванда, ки ташаккули таносуби «нарх-сифат»-ро муаяйн мекунад, ба миён меояд. Аммо, татбики ин гузориш дар амалия бо сабаби мавчуд набудани тартиботи

(pегламептация) мyаяйн каpдани наpхи ибтидоии молxо, коpy хизматxои таъиноти э^тдачога давлатй, таpзy ycлyби аcоcнок каpдани фишанщои мyайянкyнй ва хдмчунин мавчудияти намyдxои гуногуни контpактxои амалишаванда (маcалан, шаклх,ои xаваcмандкyнанда, паpдохти хаpочот ва f), ба як катоp мyаммоxо pÿ ба pÿ мешавад. Tаxия ба баетани шаpтномаxои даpозмyддат бошад, яке аз ин мyаммоxои актуалии имpÿз ба шyмоp меpавад. Кодекcи бучаи давлатй бояд имконият дщад, ки баетани шаpтномаxои даpозмyддатpо ба коpxо, хизматxое, ки давpаи он беш аз як тол аcт, pÿи коp оpем. Даp он бояд коpxои пажÿxишй, конcтpyктоpй-тачpибавй, илмй-тадкикотй, коpxо оид ба бyнëди технологияи тиббй ва f. дохил шавад. Аммо даp таpтиботи амалкунандаи ичpои буча мутобики Крнуни Чумя^ии Tочикиcтон «Даp боpаи фаpмоиши ичтимоии давлатй»1 (31 декабpи cоли 2008, № 482) мушкилщое ба миëн омадааcт, ки даp доиpаи cоли чоpии молиявй pаванди кабулу таpтиботи ичpои коpxои даp боло ишоpашyда монеъаxо эчод мешаванд. Имpÿзx,о метавон оид ба маpx,илаx,ои ибтидоии иалох,отие, ки даp амал таpзy ycлyби бозоpии чойгиpкyнии фаpмоишx,ои давлатй татбик шуда иетодаает, x,аpф зад. Аммо аз доиpаи он

маpx,илаx,ои мурими pаванди умумии таъмини эх.тдачоти давлатй беpyн мондаает: банакшагиpй ва муайян каpдани талаботи давлатй, ташаккули cyпоpишx,о ба хаpиди мах^улот, маблаFгyзоpй ва x,аваcмандкyнии cyпоpишx,ои давлатй, манитоpинги ичpои cyпоpишx,ои давлатй ва f. Ин вазъият оид ба мавчуд набудани таpзи устуби мачмÿи ба иолох,оти доиpаи хаpиши давлатй, аpзи хдетй каpдани заминах,ои них,одй баpои коppyпcия, cÿиcтеъмоли иетифодаи маблаFx,ои бучавй ва f. шах,одат медихдд. Даp навбати худ пайваета бо инкишофи ycтyвоpи хаpочотx,ои хаpиши давлатй, афзудани хдчми он даp буча, муаммои ташкили «иктиcодиëти хаpиши давлатй», яъне эчоди шаpоитx,ои иктжодй ва фишанщое, ки cамаpанок иетифода бypдани захиpаx,ои давлатиpо мycоидат мекунад, хеле актуалй х,ам шyдааcт.

Ташаккули фазои ягонаи хаpиши давлатй, заpypати ташкили назоpати фаъол, ба назаpи мо, муайян каpдани модели мyтамаpказонидашyдаpо даp баp мегиpад. Ин чо cyхан оид ба бyнëди cохтоpи ташкилии махcyc даp cатx,и миллй, ки пpедмети фаъолияти он бояд амалй гаpдонидани cиëcати давлатй даp чодаи хаpиши давлатй идоpаи x,аматаpафаи низоми cyпоpишx,ои давлатй бошад, меpавад. Даp навбати худ, ташаккули чунин cохтоp тайëpй ва ташаккули кадpx,ои каcбии ин cоx,аpо такозо мекунад. Зеpо амалия нишон медихдд, ки коx,ишëбй даp pаванди чойгиpкyнии cyпоpишx,о ва баcтани шаpтномаx,о даp cатx,и муайян аз нокифоягии даpачаи кобилияти коpмандони идоpаи ин шхд вобаетагй доpад.

1 Конуни Ч,yмxypии Точикистон «Даp боpаи фаpмоиши ичтимоии давлатй» (31 декабpи

cоли 2008, № 482)./ Ч,yмxypият,-2o08. 8 янваpь.

Муаммои дигаpи инкишофи минбаъдаи муношбатхои шаpтномавиpо даp доиpаи хаpиши давлатй, эчоди хукуки шаpтномахои давлатй чун фаcли алохидаи хукуки хочагй (хозяйственное пpаво) ташаккули низоми шаpтномавии дивеpcификатcияшyда даp гyзоpиши молу хизматхо ва ичpои коpхои таъиноти эхтдачоти давлатй ташкил медихдд. Даp бештаpи давлатхои мyтаpаккй (ИМА, Англия, Италия ва f.) cиëcати хаpиши давлатй бо воштаи cанадхои конунии алохида ба танзиму таpтиб даpоваpда мешавад. Ин cанадхои махcyc чунин хоcиятхоpо доpо мебошанд: 1. шаpтномахо даp доиpаи фаpмоиш ва хаpиши давлатй хошяти махcycи хyкyкиpо доpо мебошад; 2. кулли cанадхои хукукй хоcияти мачмÿиpо (комплекcиpо) доpо аcт, зеpо ки онхо меъëpхои хукуки шахpвандй ва маъмypиpо фаpо мегиpанд. Аммо эчоди ниходхои хукукй- шаpтномавй pавандхои мypаккабy тÿлониpо даp баp гиpифта, хамкоpихои cохтоpхои мухталифи давлатиpо такозо мекунад. Даp замони мyоcиp, пеш аз хама заpyp аcт, ки типологияи дивеpcификатcияшyдаи шаpтномахоpо (баpои номенклатypаи гуногуни молхову хизматхо ва коpхо) бо назаpдошти шаклхои мухталифи ЧOЙгиpкyнии фаpмоиши давлатй тахия намуд. Муаммои бастану ташкили маблаFгyзоpии шаpтномахои даpозмyддат, наpхгyзоpии аcоcнок, каpздихии шаpтномахои давлатй, аз он чумла, чалби cаpмояхои хycycй, низ хеле актуалй мебошад. Низоми шаpтномавй даp доиpаи хаpиши давлатй ниходи мухими хамкоpии иктиcодии давлат ва cохибкоpй буда, бояд ба пpинcипхое, ки хамчÿpии манфиатхои давлатй, cохибкоpии хycycиpо таъмин мекунад, такя намояд. Заpyp аcт, ки даp амалигаpдии фаpмоишхои давлатй захиpахои моддй ва зехнии cектоpи хycycй чалб шаванд. Ин коp даp ичpои лоихахои даpозмyддат хоcияти чандиpй ва мобилй мебахшад.

Даp навбати худ, баланд бадоштани cамаpанокии фаpмоишхои давлатй имконияти гyзаpишpо ба низоми комили шаpтномавй мycоидат мекунад. Ин албатта, даp мавpиде ба вyкÿъ меояд, ки фаpмоиши давлатй ва шаpтномахои давлатй чун механизми томи хочагидоpй ташаккул ëфта, омезиши фyнкcияхои баpномавй - хадафй ва танзими он ба ву^ъ меояд. Чунин вазъият ташаккули макомоти махcycи давлатй, ки танзими фаъолиятхоpо даp чойгиpкyнии фаpмоишхои давлатй, ба ичpо pаcонидани хаpиши давлатиpо даp доиpаи муайяни иктжоддат ва табдили cyпоpиши давлатиpо ба фишанги бозоpии ноилгаpдии хадафхои ичтимой - иктиcодии мамлакат таъмин мекунад, ба мдан меояд.

Чй тавpе ки тачpибахои чахонй нишон медиханд, низоми шаpтномавй даp баpобаpи бучаи давлатй ва низоми андозй (cиëcати фжкалй) чун як фишанги мухими макpоиктиcодй даp танзими давлатии pyшди иктжодй,

илму техника, таъмини инкишофи иктжодй накши баpчаcта доpад.1

Аммо даp кишваpи мо заpypати ташаккули чунин низом чун фишанги томи идоpакyнии фаpмоишхо ва танзими иктиcодй, метавон гуфт, ки холо даp ягон хуччатхои давлатй чандон мyшаххаc ифода нашудаает. Tочикиcтон баpои инкишофи заминахои ниходй бyнëди технологияи инноватcионй; инфpаcохтоpхо, cаpмояи инcонй, даp конcентpатcияи захиpахои моддй, молиявй ва илмй - техникй, ки баpои тачдиди заминахои иетех^лй заpyp аcтy хамкадами иктиcоди чахонй бошад ба инвеcтитcияи азим эхтдач доpад. Mахз шаpтномаи давлатй метавонад фишанги cамаpаноки ичpои коpхои бyзypги илмй-техникй, инноватcионй ва баpномахои ичтимой - иктиcодй гаpдад.

Вожа^ои калиди: моликият, cоxибкоpй, низоми шаpтномаxо, объекти pак,обат, фаpмоишхои давлатй, ниxод.

Адабиёт:

1. Конуни Ч,yм^ypии Tочикиcтон «Даp боpаи фаpмоиши ичтимоии давлатй» (ЗІ декабpи cоли 2008, № 482)./Ч,yм*ypият,-2008.8 янваpь.

2. И. Стpyицкая, С. Чеpных. Инcтитyт контpактных отношений на pbrn^ гоcyдаpcтвенных заказов.// Bопpоcы экономики, 2008, № 8,c. 9І - 108

3. Х,оджшн Дж. Экономичежая теоpия и инcтитyты. M.: Дело, 2003. С.256

4. Бьюкенен Дж. Избpанные тpyды. M.: Tаypyc-Альфа, І997. С.69.

5. Уильямcон О.Экономичеcкие институты капитализма. СПб. Лениздат, І996. С.67-70

МИРСАИДОВ А.Б., МИРСАИДОВ Ф., АТОЕВ С.К.

РЫНОК ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКАЗОВ И ЕГО ИНСТИТУТЫ

В статье рассматриваются особенности формирования рынка государственных заказов. Уточняется понятие государственных заказов, контрактных отношений как объекта или предмета этого рынка. В связи с этим исследуются институты, регулирующие эти отношения.

MIRSAIDOVA.B.

MIRSAIDOV F.

ATOEV S.

THE MARKET OF STA TE ORDERS AND ITS INSTITUTES

The features of the market state orders are considered in this article. The notion of state orders, contract relations as an object of this market, institutes regulating these relations are investigated in this article.

1 Теоретические и методологические вопросы развития государственного рынка товаров и услуг на примере Федеральной контрактной системы США; подробно исследована в следующих работах: Федорович В., Патрон А., Заварухин В. США Федеральная контрактная система и экономика м.: Наука, 2002; Федорович В., Патрон А., США: государства и экономика. М: Международные отношения 2005.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.